Zer dio Orreagako batailak? Orain arte, ontzat hartu ditugu testigantza historikoak, agertzen diren hurrenkeran, beren sinpletasunean, kronistaren egoeraz eta antzeko kasuetan ohikoa denaz arduratuz. Zuzeneko testigantzetatik, test-iturrietatik, ondorio hauek atera ditzakegu: 1. Orreagako bataila gertatzen den testuinguru diakronikoan hartu behar da kontuan. Orreagan bertan herri barbaroekin eta haien ondorengoekin bisigodoekin eta frankoekin gertatutakoen beste bat da. 2. Baskoien erresistentzien eta matxinaden serie kontaezina konstante historikoa da, eta ondorengo mendeetan jarraitzen du. Inperio franko eta bisigodoetan integratzeko etengabeko intsumisio-borroka da. 3. Orreagako segada ezin izan zen bat-batean sortu Iruña Karlomagnok suntsitu eta 24 orduko epean. Euskal Herriko buruzagiek zehatz-mehatz prestatua izango zen, haien izenak ezagutzen ez ditugulako. Agian Karlomagnoren pasabidetik Zaragozarako bidean, apirilaren amaieran. 4. Euskal erasoak desordena handia eragin zion armada magiko osoari: «... totum exercitum magno tumultu perturbant...» (Ann. Reggii). ...armadako jende guztia nahasian jarriz... 5. Armadako ia agintari guztien heriotzak porrotaren larritasuna adierazten du: «In hoc certamine plerique aulicorum, quos rex co piis propter praefederat, λi interfazea...» (Ann. Regii). Borroka horretan, erregeak armadako gorputzen agintea eman zien auliko gehienak hil egin ziren... 6. Horrelako porrota ezin izan zen gauzatu, euskal eskualde guztietako milizien pilaketa handi baten bidez baizik, aginte unitatearekin. 7. Carlo Magnoren porrot pertsonal bakarra izan zen, eta horregatik, «Desastre nublara horren mina, hein handi batean, erregearen bihotzean, Hispanian egindako gertaera zoriontsuak»: «Cuius violeris accepti dolores magnam partem rerum feliciter in Hispania gestarum in corde regobnubilavit». (Ann. Regii). Porrot horren minak lainotu egin zuen hein handi batean erregearen bihotzean, Hispanian egindako gertaera zoriontsuak. 8. Borroka gogorra eta zorrotza izan zen arma astun eta beteranoz hornitutako milizien artean, eta milizia gerrillari eta bizkorren artean, mendeetan zehar defentsa-borroka horretara ohituta egoteaz gain: «Y Licet Likidez hornitua Wasconibus armis quam animis praestare viderentur, tamen et iniquidad iocorum et generere paris impuganare effecti λ-a». (Ann. Regii). Eta frankoak baskoiak baino handiagoak izan arren, gauza bera gertatu zen armetan eta balioan; hala ere, lekuaren gogortasuna eta borrokaren izaera desberdina zirela eta, txikiagoak izan ziren. 9. Mende bat geroago, nazionalismo literario frantsesaren lehen sintomak nabaritzen dira, gertaera infaustoa indargabetzen saiatuz. Sajon poetaz ari gara. Haren bertsoek bataila aurkeztuko digute, lapur-talde batek armada frankoaren altxamendua arrakastaz egingo balu bezala:...Fit pavor hine exercitibus, subitoke tumultuTurbantur, victrix latronum turba nefanda...