Orreagako bataila. 778. urteko abuztuaren 15ean, Pirinioetako uda betean, Orreagako mendiek beren berde guztia ikusten uzten duten aldi bakarrean, lainorik gabe egoteko zortea izanez gero. Enperadorearen bizitzan ez zen kronistarik ausartu porrota kontatzera. Ez dute Frantziara itzuli behar, normala eta arrunta. Baina batailatik hogei urtera, «Annales Regii» berriak Orreagako hondamendi frankoa kontatzera ausartzen dira: «In cuius summitate Wascones insidiis conlocatis extremum agmen adorti, totum exercitum magno tumultu perturbant. Begi bistan denez, ez da nolanahiko arkumerik ikusten, ez da erraza izaten eta beheko gorputz-adarrak ere sortzen ditu. Plerique aulicorum ziurtapen-sistema, praefederat kopiatzeko aukera, interekti χi, direpta impedimenta eta notitam locorum statim in dilapsus desberdinetan. Cuius violeris acceptio dolores magnam partem rerum feliciter in Hispania gestarum in corde regis obnubilavit». (Annales Regii berriak, Pertz-Kurze, or. 50-51). Baskoiek baskoien gailurrean segada bat prestatu ondoren, atzegardiari eraso egin zioten, eta armadako jende guztia desordenatu zuten. Eta frankoak baskoiak baino handiagoak izan arren, gauza bera gertatu zen armetan eta balioan; hala ere, lekuaren gogortasuna eta borrokaren izaera desberdina zirela eta, txikiagoak izan ziren. Borroka horretan, erregeak armadako gorputzen agintea eman zien auliko gehienak hil egin ziren, eragozpena arpilatu egin zen, eta etsaia, lekuaren ezagutzarekin, berehala sakabanatu zen. Porrot horren minak lainotu egin zituen, hein handi batean, erregearen bihotzean, Hispanian egindako gertaera zoriontsuak. Hogei urte geroago, 830 inguruan, Eginhardek, Carlos enperadorea pertsonalki tratatu zuenak, baskoiekin borrokan hildako armadako gorputzen aginteen izenak ematen ditu lehen aldiz eta idatziz. Ulergarria denez, kronista frankoek ez dute hitz bakar bat ere esaten Karlos enperadoreak batailan duen presentziari eta emanaldiari buruz. Baina «Armada magiko guztia» izutu zuen ekintza batean, non haren gorputzen ia agintari guztiak hil baitziren, ezinezkoa da Karlomagno han ez egotea. Pentsatzekoa da ezen, gauzek hartu zuten joera ikusita, normalean lainoz eta basoz estalitako agertoki batean, abangoardia salbatzea erabaki zuela, toki seguruagoetara bizkor erretiratuz. Ilunagoa da segada antolatu zuenaren kontua. Auziak-en arabera, Euskal Herriko dukea, Lupo II. Alagoiren gutun faltsuan, Pellicer falsario ezagunak asmatua, Lupori leporatzen zaio segadaren norabidea. Arrazoiak ez lirateke falta oraindik Karlosek Euskal Herria konkistatu duelako, gerra orok berekin dakartzan krimen eta latrozioen akonpainamenduarekin. Baina gehitu du, halaber, Lupo Karlomagnok atxilotu eta izuturik urkatu zuela gero. Kontua da ez dakiela ezer Lupori buruz 778. urtearen ondoren, baina bai bere semea karguan gertatzen zaiola. «Languedoc-en historia»k «Alaonen gutunean» esandakoa errepikatu zuen. Patraña hau guztia zutik geratu zen Benjamín Guérardek dokumentu horren faltsutasuna aurkitu zuen arte. Campiónek dioenez, porrot horrek bi emaitza garrantzitsu ekarri zituen: «Garaitutakoetan, armen indarragatik Euskal Herri osoa askatzeko eta murrizteko irrika; garailuetan, sarrazenoekin edo, hobeto esanda, Aragoiko muladiekin (Beni Fortunak, jatorri euskaldunekoa, ziurrenik) bat egitea komeni da; izan ere, horiek, handinahiak zirela eta, mahometano bihurtu ziren, eta, gero, odolbildu erdi-independente bihurtu ziren». «Orduan, Campiónek jarraitzen du, gorabehera politiko oso lizuneko aldi bat, zeinaren berri solteek erakusten baitigute baskoiak, frankoen mende, haiekin gerran, moroen lagun, borroka egiten baitu haiekin: egokitasunaren bidean». Hori da Orreagako batailaz dakien guztia. Gainerako guztiak usteak, faltsukeriak edo haserreak besterik ez dira, nahiz eta hiru kasuak ere gertatzen diren, txirikordatuta, Menéndez Pidalen estudioetan bezala. Aipatutako lanean, «La Chanson de Roland y el neotradicionalismo» (p. 199) Karolinjiar iturrien kontra haserretu zen, ez hainbeste Karlosentzat aduladoreak zituztelako edo irabazleentzat iraingarriak zirelako, baizik eta Baskoiei eraso egiten zietelako, zalantzarik gabe. Menéndez Pidalek kritikatzen ditu kronistak, bataila pillaje-ekintza bihurtzen dutelako, eta esaten ez dutena egozten die: «Etxerik eta lurrik gabeko bidelapur batzuen eskuetan».