Lehendabiziko lekukotasunak, Regii Urtekari Berrienak, baskoien erasoa atzealdeak jasan zuela dio “armada osoan sekulako anabasa sortuz”… totum exercitum magno tumulto perturbant”. Beraz, armada osoa tartean sartua zegoen eta anabasa handi batean murgilduta. Esaten du baita ere erregeak armadako zatien buruzagi izendatu zituen gortesau gehienak hil zirela: plerique aulicorum, quos rex copiis praefecerat, interfecti sunt. Porrotaren saminak halakoa izan zen Karlosen bihotza ere ilundu zuela: cuius vulneris acceptio dolor magnam partem rerum feliciter in Hispania gestarum in corde regis obnubilavit. Hogei urte beranduago Eginhardek erasoa atzealdearen gainean izan zela azaltzen digu eta armadaren zati nagusiaren ibilaldia babesten zuten tropen gainean: … extremam impedimentorum partem et eos qui, novissimi agminis incedentes subsidio, praecedentes tuebantur. Baita ere esaten digu haranaren barnatasuneraino eraman zituztela eta borroka piztu zen azkenekoa akabatu arte: desuper incursantes in subjectam vallem deiciunt, consertoque cum eis proelio usque ad unum ommes interficiunt ac.. Ondo ulertu dadila; gerlari zalu eta arma arindunak eta arma astunak zituzten gerlari frankoen artean hasi zen borroka. Izugarrizko gatazka izan zen zeren armada handiaren gehiengoa hil baitzen: in quo proelio… Hirurogei urte beranduago idatzi zuen Astronomoak baita ere Karlosek euskaldunen eskuz jasandako porrotaz hitz egiten du. Saxon poetak oraindik egia historiko soila aipatzen du, baino nabaritzen da jada arma arineko gerlari zalu eta ausart hariek, lapur aldra gaitzesgarria bihurtzeko nahia: … latronum turba nefanda. Erregea aurre-aurrean doala esateko ardura hartzen du eta atzealdea soilik geratzen zela, armada osoa gatazkan nahasia egon zela dioten aurreko lekukotasunei aurka eginez. Horrengatik, segurki, R. Fawtier historiagileak ez du zalantzarik zera esateko: “Charles avait été battu lui-même et ce sera sa seule défaite personnalle… Le 15 août 778 il était là, et il a do fiur et, qui sait? Peut-être a-t-on dû se faire tuer pour assurer sa fuite…(R. Fawtier, La Chanson du Roland, 176-177 orriak)”. Urtekari ez-ofizialak irakurriz erdi-ikusi eta antzematen da isiltzen dutena, Karlosek atzera egitea eta nork daki, Fawtirrek dion bezala, bere ihesa. Iturri ofizialak sekulan ez zuten idatziz emango armada frantsesaren aurkako horrelako laidorik. Ingurumen naturala ona zen gerrila taktikaren arabera prestatutako eraso-segada bat egiteko. Pentsatu zuen buruzagiak, ingurumeneko lurraren egitura eta basoak ahalik ondoena profitatzeaz aparte gerrila segada eta buruz buruko borroka konbinatzen jakin zuen. Saxoi poetari esker badakigu segadak eta erasoak bat baino gehiago izan zitekeela, eta armada hain handia garaitzeko, oso ondo koordinatuak. Nor izan zen borrokaren antolatzailea eta buruzagia? Ximen Azkarra? Eneko? Ekintzaren aldiak hauek izan ziren: 1. Herrietako gudarosteei deialdia (ibarrak eta hiriak). 2. Orreagan bildu. 3. Segaden antolakuntza. 4. Itxoitea. 5. Armada frankoa Orregatik Lepoederreko bidean sartzea. 6. Gailur eta hegietatik erasotu jaurtikitzeko armekin. 7. Haranaren sakonunera bultzatu. 8. Borroka eta sarraskia. 9. Harrapakinez jabetu. Gaua. 10. Sakabanaketa. Ondorioen handitasunagatik eta kronikari frankoek, gainera, idatzitako lekukotasunen argitasunengatik irrigarria da Orreagako hondamendia elezaharrak apaindu duten “borrokatxo txiki” batzat hartzea. Lekukotasun horiek, laburrak eta lazgarriak, “Chanson de Roland” azaldu baino askoz ere lehenagokoak dira, bi mende gutxienez. Zalantzarik gabe, eragiketa bikainena armada frankoa bitan zatitzea izan zen, atzealdean eta gainontzeko armada babesten zuten gudarostean aurka erasoa opilduz. Horrela armadaren zati nagusiena lakioan erori zen aurrealdeak ezin zuelarik laguntzera joan bertan buruz-buru sartu gabe, pago oihanez betetako ibarraren sakonunea. Armadaren atal guztietako buruzagien heriotza gertatutakoaren adierazgarria da. Armada frankoak bere barruan akitaniar taldeak zituen baino ez mendean hartu berriak ziren Garona eta Pirinioak arteko baskoiak. Ezinbestekoa da VIII. mendean kokatzea konturatzeko zein zaila izango zen Karlosentzat euskaldunak benetan prestatzen ari zirenez informazioa lortzea. Hasteko bere espioiak euskara jakin behar zuten, orduko hizkuntza erabiliena. Bere aurrean elebakarreko mundua zeukan, eta zaila zelatatzeko. Zalantzarik gabe Karlosek hirietan berak jarritako agintariak eduki zituen baino bizialdi eta eragin eskasekoak. Herrialdearen barrualdea ez zion sekulan ezezaguna izateari utzi. Karlosek Iruñeako harresiak suntsitu zituenean baskoien eta nafarren matxinada saihesteko egin zuela diote Regii Urtekariek eta Metzekoek ere. Iruñeako gotorlekuaren babesean, azpijokoaren gunea, finkatu ziren euskaldun guzti haietaz ari da. Ez da bistatik galdu behar Garonan amaitzen den Baskoniaren zatia dela Iruñea. Hizkuntza informaziorako oztopoa da eta ez nolanahikoa. Beste aldetik, bide eta garraio kaskarrak eta mendiko larreen hedadura zabala. Karlosek Iruñea suntsitu zuen baino Orreagako segada kontuz prestatua izan da. Enperadoreak zeozer jakingo zuen baino ez dago zehazki jakiterik zer. Agian ilitatea eta hornidurak lortzeko zailtasunera murrizten du. Gaizki informaturik, hiria suntsituz baskoiak zigortzearekin konformatu zen baino ez zuen ezer egin segada prestatuko ote zuten eta, urte batzuk geroago, 812ean, Ludovico Piok egin zuen bezala. Ardura horiek argi uzten dute frankoak oraindik Orreagako porrotaren oroitzapen berria zutela. Agian akitaniarrak, enperadoreari berri emateko deituak, isildu egin ziren eta egiten laga zuten. Agian baita ere desertzioa eta baskoien aldeko informazioa gertatu zen.