Karlosen gurutzea. Erromesen Gida (Codex Calixtinus-en Liver IV), hegoaldean idatzia. XII. mendean, dagoeneko aipatzen ditu Karlos Gurutzea edo Crux Karoli, Pirinioen goialdean. s-rako XII. mendean, mugikor inperialistak erlijioso bihurtu ziren. Karlomagnoren kanonizazio-prozesua besterik ez da falta. Mende bereko beste lekukotza batzuek ere «Crux Karoli»-a seinalatzen dute. Se citan, p. adibidez, Pascual ii.aren Bulda bat (1106. urtea), non Baionako elizbarrutiaren hegoaldeko muga gisa adierazten baita: «...omnis vallis quae dicitur Cirsie usque ad Karoli Crucem», ... Cizeko ibarra, Carlosen gurutzeraino. El monje de Vezelay (s. XII) egiaztatu du Leonor, Akitaniako Dukesa eta Euskal Herriko estatuak Pirinio mendietaraino eta «Karlosko Gurutzea» arte hedatzen zirela: «...usque ad montes Pyrenaeos et usque ad "Crucem Karoli", ...Pirinio mendietaraino eta Karlosko gurutzeraino. Aspalditik desagertu zen Karlosen Gurutzea, kokalekuaren arrastorik utzi gabe. Historialariek bakoitzak aurkitu du, lekukotza historikoen testuinguruaren arabera aurkitu dutela uste zuten lekuetan. Orzainzurieta (Colas), Bentartea (Duhourcaud), Burriaguerra (Menéndez Pidal) eta Astobiskar (Jaurgain) gailurretan kokatu dute, baina, oro har, Ibañetako gailurrean kokatzen da (Oihenart, Marca del s. Dubarat eta Daranatz, Lacarra, Campión eta Jimeno Jurío modernoak. Izan ere, San Salvador de Ibañetako kapera aspaldiko muga da. Ibañeta portua da, Erroko hegoaldeko eta Iruñeko haranen eta Val-Carlos eta Zisa iparraldeko haranen arteko banalerroa. San Salvadorreko erromesen oin-ospitalea leku giltzarria da, eta erromesek aterpea eta atsedena hartzen zuten tokia. Karlosen Gurutze honen jatorria ez da harritzekoa rolandarren zikloa, sub-prefektu honen ezpata, lurrean gurutze-forman iltzatua eta kondaira ehuntzen duten gainerako xehetasunak. Baina tenplu erromanikoaren zimenduen azpian gizon, emakume eta haurren eskeleto ugari aurkitu izanak ondorio errealagoak eta dramatikoagoak ekarriko dizkigu. Ez dira, noski, 778 eta 824 urteetako armada karolinjioaren biktimak. Adin guztietako jendea da, eta hezurrak hautsita dituzte. Jimeno Juríok zentzuz adierazten duenez, «leku horietan lurperatutako biktimen oroitzapenak agian hasi zuen bere oroimenean gurutzeak jartzeko ohitura, nahiz eta gailurreko kantariek Roldan hil zen lekua hemen finkatu baino lehen» (Non izan zen Orreagako bataila, p. 16). s-rako XVI. Karlosko Gurutzea jada desagertuta zegoen. Oihenartek, hurrengo mendekoak, dio Karlosen Gurutzea zegoela, orain Ibañetako San Salbador kapera dagoen tokian, Pirinioen gailurrean (Berria, eraikina). 1929, or. 304). Gurutzea desagertzean, Karoli Magni kapela izeneko monumentu berriak hartu zuen izena, San Salvador izenarekin. Valcarlos edo Valle de Carlos ere Codex de Compostelan agertzen da: «Mendi horretatik hurbil —itzulpena—, iparralderantz, bada Valcarlos izeneko mendi bat, non Carlo Magno abegitsua izan baitzen, baita bere armada ere, Orreagako gudariak hil zituztenean. Hortik pasatzen dira Santiagora mendira igo gabe doazen erromes asko».