1638ko tokia. Aurreko tokia Hispano-Frantziar borroken testuinguruan kokatu behar bada, honek malgukiak ditu, baina agertoki zabalagoak: Hogeita Hamar Urteko Gerra. Milizia foralez jositako 1636 tropa espainiarrek Laburdi inbaditu dute. 1638an tropa frantsesak sartu ziren Gipuzkoan. Kondeko printzeak bidalitako armada frantses handi batek Hondarribiko plaza indarrez setiatu zuen 1638. urtean. Aldi berean, Bordeleko artzapezpikuak itsasoz blokeatu zuen, eskuadra handi batekin. Uztailaren 1ean hasi zen gunea, eta hirurogeita bederatzi urtez jarraian iraun zuen. Soldadu irlandarrek, hiri bereko bizilagunek eta Tolosa eta Azpeitiko hiribilduen herenek osatzen zuten goarnizioa. Probintziaren eskura zeudenez, plazan sartu ziren defendatzeko, eta 700 gizon zeuden Diego de Eguía bilbotarraren agindupean. Leku luze eta gogor horren zigorrak oso handiak izan ziren. Etsaiak harresian bi bretxa zabaldu zituen, eta, beraz, zaldiz igo zitekeen, zazpi meatze hegan egin zituen, bederatzi eraso eman zituen, eta guztietan baztertu egin zuten. Bonbek herriko etxe asko erre zituzten. Hala eta guztiz ere eta janari-eskasia gorabehera, plaza modu baliozkoan defendatu zen irailaren 7ra arte, orduan Espainiako armadak lagundu baitzuen D taldearen agindupean. Juan Alonso Henríquez de Cabrera, Gaztelako almirantea, Hondarribia laguntzera joan zen, eta Jaizkibelera igo ondoren, Guadalupeko Ama Birjinaren ermitaren inguruko frantziar goarnizioen gainean erori zen, eta Hendaiara ihes egitera behartu zituen. Frantziarrek 1.500 hildako, 2.000 preso eta beste 2.000 gizon itota galdu zituzten Hondarribia eta Hendaia banatzen dituen itsas besoa pasatzean. Espainiarrek diru, alhaja, arropa, paper garrantzitsu, era guztietako trepak, artilleriako 20 pieza beren munizioekin eta 54 bandera eskuratu zituzten. Gertaera horren ondoren Domingo de Eguíak bere emazteari bidali zion gutunaren paragrafoa ospetsu egin da, lekuaren amaiera laburtuz: "Laguna: Gerraz ez dakizunez, etsaien armada lau zatitan banatu zela esango dizut: batek ihes egin zuen. Beste bat hil genuen. Beste prendimo bat eta bestea ito egin zen. Quéte con Dios que yo me va a cena a Hondarribia". Ez dakigu, hain zuzen, Egiako emakumeak gerra-arteez ulertzen zuen. Henaok eta Soralucek, ordea, ehun emakume armaturen balioaz hitz egingo digute (Soraluce: Historikoa Orok. Gip., Gasteiz, 1870, t. II, lib. IV). Gorosabelek kontatzen duenez, Felipe iv.ak, hain gertaera zoriontsua izan zuela-eta, gutun bat bidali zion Hondarribiari irailaren 15ean. Gutun horretan, benetako estimua adierazi zion, eraitsitako etxeak berreraikitzeko eta beste mercedes batzuk egiteko:
"Erregea.- Justizia, erregimentua, Hondarribia herri noble eta oso leialeko zaldunak. Gaztelako almiranteak irailaren 7an idatzi duenaren arabera, egun hartan etsaiari ekin ondoren, Gure Jauna izan zen nire armak hain gertaera zoriontsua emateko balio izan zuena. Gau hartan, etsaiari ihes egin eta jendea, banderak, artilleria, munizioak eta bagajea galdu ondoren sartu ahal izan zen herri horretan. Plaza hori zegoen estutasunetik atera zen, eta hirurogeita bederatzi eguneko diskurtsoaren bidez erresistentea izan zen haren gainean jarri zuen lekua; izan ere, garai hartan hain biziarekin eskaini ziren deserosotasunak eramanez, ezen, etxeei eta bizitzei erreparatu gabe, nire armen izen onari eutsi baitzioten, beti egin izan duzuen fideltasunarekin, eta, ondorioz, nazio guztiek merezi dute zuen irmotasuna eta balioa; Eta dena Gure Jaunaren eskutik datorren arren, aitortu egiten dut han izan duzuen zatia, hain berezia eta zuen betebeharrekin bat datorrena, eta halaxe adieraziko dizuet, mesede handiz. Eta batzuk ebatzita baditut ere, eskainiko zaizkizuenak esango dizkidazue, zuei komeni zaizuenak, ebazpena har dezazuen. Eta, noski, zuen etxeak lehenbailehen berreraikitzeko eskaintza egiten dut, eta almiranteari gastuaren zenbatekoaren zerrenda bidali diot, luzapenik gabe eman dadin, eta herritar bakoitzak hemendik aurrera izango duela ulertuko duzuen sorospena. Era berean, kasu honetan aipatutakoen berri ere eman diet, hau da, edozein soldatatan abantailak eman behar dituztenak, hain euskaltzale onak ordainduak geratzen direlako, eta arerioaren armadaren aurkako jarreran jasan eta jasan duzuen fintasunaren oroimena izan delako garai guztietan; izan ere, emakumeengana behar den guztia joan zen, eta arrisku handieneko ekintzak ez gainditzeko adinako balioarekin gobernatu zen. Oso behartua naizela uste dut, eta leku honetan, etsaiari egindako kaltean eta zuen defentsan jardun zenutela. Eta egia da ez dudala ahaztuko etsaiaren inbasioekiko erakutsi dizueten maitasuna eta pertseberantzia, eta hainbesteko garrantzia izanik nire armek leku guztietan eskuratu duten kredituari eustea. Madril, 1638ko irailaren 15a.-Yo el rey." Ikusten
denez, erregeak Hondarribiari eskatu zion ongien iruditzen zitzaizkion eskerrak proposa diezazkioten, konpontzeko eta bere biztanleen saria jasotzeko. Gonbidapen horri zegokionez, hiriko tituluarekin jada zintzoa izan ondoren, erregeari erakusketa bat zuzendu zion, honako mercedes hauek eskatzeko: 1. Indarra konpontzea, obra berriak eginez. 2. Erret Ogasunak tokian izandako kalteak ordaintzea, haiek tasatu ondoren. 3. Lau mila dukatuko errenta ematea, lonjak eta errotak egiten zutenaren ordez. 4. Errege gurasoek imitatuta, tokian egon ziren hiriko bizilagun eta natural guztiei eta haien ondorengoei Valderas hiribilduari eta Toro auzoko Antona Garcíari emandako pribilegioak ematea. 5. Hondarribiko jatorrizko naturalei probintziatik kanpo gorde ditzatela odoleko seme-alabei emandako pribilegioak eta salbuespenak, jatorrizkoak izatea beste frogarik gabe. 6. Zedula irekitzea, Nafarroatik eta Aragoitik Donostiatik eta Bilbotik eramaten ziren salgaiak Hondarribiko portutik eramateko. 7. Frantziarako pasabidea hiri bereko puntalean ezartzea, bertan posta nagusia, hau da, posta administrazioa ere bertan izanik. 8. Hondarribiko bizilagunek eta naturalek espainiar izaera izatea erresuma guztietan, eta horren zedula izatea, baita probintziako batzarretan lehen idazpena eta botoa izateko ere. 9. Foru, pribilegio, salbuespen eta ohitura guztiak berresteko zedula irekitzea. 10. Hala, zedula libratzea, Irun, Lezo, Pasage, Jaizubia auzoa eta gainerako herrietako betearazteak gorde zitzaten. 11. Erreinu horietan kontrabandoko salgaiak sartzeko ematen diren lizentzia guztiak hiri honetako barratik eta portutik sartzeko kalitate zehatzarekin izatea. 12. Ganberako zigor guztiak kamararako izatea. 13. Urtean bi diputatu izendatzeko ahalmena izatea, Udalean hizpidea eta botoa dutela, alkate edo alkateorde izan direnen artetik. 14. Eskribau osoen eta Udalaren ofizioak, prokuradoreak, udal gobernuarenak eta hiriak behar dituen gainerakoak haren jabetzakoak izatea. 15. Hondarribiko bizilagunen arteko kausa zibil eta kriminal guztiak bertako alkateen aurrean egoztea, salbu eta korregidoreari edo benetako kantzelaritzari zuzendutako apelazio-errekurtsoa. 16. Hiri honetako bizilagunei salbuespenak gordetzea, erresuma honetako ontzien zamei lehentasuna emateko, baita bertako portuetan nabigatzeko askatasunari dagokionez ere. 17. Halaber, atzerriko ontziak kargatzeko lehentasunezko pribilegioa gordetzea. 18. Errege Ogasunaren deskarguak Hondarribian egitea, lehen bezala. 19. Hirugarren baten eskubiderik ez balego hura galarazteko, Pasaiako kanal eta portuaren jurisdikzioaren mende egitea; horretarako, Donostiak eta Errenteriak zituzten tituluak aztertuko lirateke. 20. Gerrako soldatako ofizial nagusiak Hondarribian bizitzea, lehen bezala. 21. Hiri honetan astean bi merkatu ezartzea, eta irailean Irunen zegoen azoka frankoa bertara joatea. 22. Bere bizilagun eta naturalek dituzten zin guztiak eta bertan oinarrituriko obra guztiak inolako beherapenik eta deskonturik gabe ordaintzea. 23. Balio handiko titulua kaleratzea, auzokoak zeuden miseria konpontzea, eskainitako hamabost dukerriak bakoitzari ematea eta bertan emandako askiespenak ordaintzea. Erregeak oso hiri baliotsuko titulu-zedula bidali zuen, lehenagotik emana baitzegoen, eta Elgoibarko parrokia-elizako patronatuaren mesedetan ere egin zion, hiribildu beraren fruitu hamartarren gozamenarekin. Herrian zehar ofizial izan ziren bizilagunei horrelako graduak eman zizkien armadan, zerbitzu gehiagoren beharrik gabe, eta hiri bereko alabei ere lehentasuna eman zien fundatzera bidali zituen obra handietan. Harresiak berrogei urtez berreraikitzeko ganbera-zigorren produktuan ere parte hartu zuen. Azkenik, Behobiako pasabideko txalupa hiri berera eramatearen grazia eman zuen, eta auzotarrek leku horretan izan zituzten kalteak ikertzeko eta likidatzeko batzorde eskuduna eman zuen. Gainerako asmoak ez ziren kontuan hartu. Hondarribiko guneek, batez ere 1638koak, maiz izan zituzten aipuak Espainiako urrezko mendeko literaturan. Horrela La Arcadian, Madrilgo Los ramilletes, Juan de Dios eta Antón Martín, Lope de Vega-rena; La sombra de Mos de la Forza, Quevedo-rena; No hay cosa como callar, de Calderón, etab.
"Erregea.- Justizia, erregimentua, Hondarribia herri noble eta oso leialeko zaldunak. Gaztelako almiranteak irailaren 7an idatzi duenaren arabera, egun hartan etsaiari ekin ondoren, Gure Jauna izan zen nire armak hain gertaera zoriontsua emateko balio izan zuena. Gau hartan, etsaiari ihes egin eta jendea, banderak, artilleria, munizioak eta bagajea galdu ondoren sartu ahal izan zen herri horretan. Plaza hori zegoen estutasunetik atera zen, eta hirurogeita bederatzi eguneko diskurtsoaren bidez erresistentea izan zen haren gainean jarri zuen lekua; izan ere, garai hartan hain biziarekin eskaini ziren deserosotasunak eramanez, ezen, etxeei eta bizitzei erreparatu gabe, nire armen izen onari eutsi baitzioten, beti egin izan duzuen fideltasunarekin, eta, ondorioz, nazio guztiek merezi dute zuen irmotasuna eta balioa; Eta dena Gure Jaunaren eskutik datorren arren, aitortu egiten dut han izan duzuen zatia, hain berezia eta zuen betebeharrekin bat datorrena, eta halaxe adieraziko dizuet, mesede handiz. Eta batzuk ebatzita baditut ere, eskainiko zaizkizuenak esango dizkidazue, zuei komeni zaizuenak, ebazpena har dezazuen. Eta, noski, zuen etxeak lehenbailehen berreraikitzeko eskaintza egiten dut, eta almiranteari gastuaren zenbatekoaren zerrenda bidali diot, luzapenik gabe eman dadin, eta herritar bakoitzak hemendik aurrera izango duela ulertuko duzuen sorospena. Era berean, kasu honetan aipatutakoen berri ere eman diet, hau da, edozein soldatatan abantailak eman behar dituztenak, hain euskaltzale onak ordainduak geratzen direlako, eta arerioaren armadaren aurkako jarreran jasan eta jasan duzuen fintasunaren oroimena izan delako garai guztietan; izan ere, emakumeengana behar den guztia joan zen, eta arrisku handieneko ekintzak ez gainditzeko adinako balioarekin gobernatu zen. Oso behartua naizela uste dut, eta leku honetan, etsaiari egindako kaltean eta zuen defentsan jardun zenutela. Eta egia da ez dudala ahaztuko etsaiaren inbasioekiko erakutsi dizueten maitasuna eta pertseberantzia, eta hainbesteko garrantzia izanik nire armek leku guztietan eskuratu duten kredituari eustea. Madril, 1638ko irailaren 15a.-Yo el rey." Ikusten
denez, erregeak Hondarribiari eskatu zion ongien iruditzen zitzaizkion eskerrak proposa diezazkioten, konpontzeko eta bere biztanleen saria jasotzeko. Gonbidapen horri zegokionez, hiriko tituluarekin jada zintzoa izan ondoren, erregeari erakusketa bat zuzendu zion, honako mercedes hauek eskatzeko: 1. Indarra konpontzea, obra berriak eginez. 2. Erret Ogasunak tokian izandako kalteak ordaintzea, haiek tasatu ondoren. 3. Lau mila dukatuko errenta ematea, lonjak eta errotak egiten zutenaren ordez. 4. Errege gurasoek imitatuta, tokian egon ziren hiriko bizilagun eta natural guztiei eta haien ondorengoei Valderas hiribilduari eta Toro auzoko Antona Garcíari emandako pribilegioak ematea. 5. Hondarribiko jatorrizko naturalei probintziatik kanpo gorde ditzatela odoleko seme-alabei emandako pribilegioak eta salbuespenak, jatorrizkoak izatea beste frogarik gabe. 6. Zedula irekitzea, Nafarroatik eta Aragoitik Donostiatik eta Bilbotik eramaten ziren salgaiak Hondarribiko portutik eramateko. 7. Frantziarako pasabidea hiri bereko puntalean ezartzea, bertan posta nagusia, hau da, posta administrazioa ere bertan izanik. 8. Hondarribiko bizilagunek eta naturalek espainiar izaera izatea erresuma guztietan, eta horren zedula izatea, baita probintziako batzarretan lehen idazpena eta botoa izateko ere. 9. Foru, pribilegio, salbuespen eta ohitura guztiak berresteko zedula irekitzea. 10. Hala, zedula libratzea, Irun, Lezo, Pasage, Jaizubia auzoa eta gainerako herrietako betearazteak gorde zitzaten. 11. Erreinu horietan kontrabandoko salgaiak sartzeko ematen diren lizentzia guztiak hiri honetako barratik eta portutik sartzeko kalitate zehatzarekin izatea. 12. Ganberako zigor guztiak kamararako izatea. 13. Urtean bi diputatu izendatzeko ahalmena izatea, Udalean hizpidea eta botoa dutela, alkate edo alkateorde izan direnen artetik. 14. Eskribau osoen eta Udalaren ofizioak, prokuradoreak, udal gobernuarenak eta hiriak behar dituen gainerakoak haren jabetzakoak izatea. 15. Hondarribiko bizilagunen arteko kausa zibil eta kriminal guztiak bertako alkateen aurrean egoztea, salbu eta korregidoreari edo benetako kantzelaritzari zuzendutako apelazio-errekurtsoa. 16. Hiri honetako bizilagunei salbuespenak gordetzea, erresuma honetako ontzien zamei lehentasuna emateko, baita bertako portuetan nabigatzeko askatasunari dagokionez ere. 17. Halaber, atzerriko ontziak kargatzeko lehentasunezko pribilegioa gordetzea. 18. Errege Ogasunaren deskarguak Hondarribian egitea, lehen bezala. 19. Hirugarren baten eskubiderik ez balego hura galarazteko, Pasaiako kanal eta portuaren jurisdikzioaren mende egitea; horretarako, Donostiak eta Errenteriak zituzten tituluak aztertuko lirateke. 20. Gerrako soldatako ofizial nagusiak Hondarribian bizitzea, lehen bezala. 21. Hiri honetan astean bi merkatu ezartzea, eta irailean Irunen zegoen azoka frankoa bertara joatea. 22. Bere bizilagun eta naturalek dituzten zin guztiak eta bertan oinarrituriko obra guztiak inolako beherapenik eta deskonturik gabe ordaintzea. 23. Balio handiko titulua kaleratzea, auzokoak zeuden miseria konpontzea, eskainitako hamabost dukerriak bakoitzari ematea eta bertan emandako askiespenak ordaintzea. Erregeak oso hiri baliotsuko titulu-zedula bidali zuen, lehenagotik emana baitzegoen, eta Elgoibarko parrokia-elizako patronatuaren mesedetan ere egin zion, hiribildu beraren fruitu hamartarren gozamenarekin. Herrian zehar ofizial izan ziren bizilagunei horrelako graduak eman zizkien armadan, zerbitzu gehiagoren beharrik gabe, eta hiri bereko alabei ere lehentasuna eman zien fundatzera bidali zituen obra handietan. Harresiak berrogei urtez berreraikitzeko ganbera-zigorren produktuan ere parte hartu zuen. Azkenik, Behobiako pasabideko txalupa hiri berera eramatearen grazia eman zuen, eta auzotarrek leku horretan izan zituzten kalteak ikertzeko eta likidatzeko batzorde eskuduna eman zuen. Gainerako asmoak ez ziren kontuan hartu. Hondarribiko guneek, batez ere 1638koak, maiz izan zituzten aipuak Espainiako urrezko mendeko literaturan. Horrela La Arcadian, Madrilgo Los ramilletes, Juan de Dios eta Antón Martín, Lope de Vega-rena; La sombra de Mos de la Forza, Quevedo-rena; No hay cosa como callar, de Calderón, etab.