Hondarribiko portuak. Ciriquiain-Gaiztarrok baino hoberik ez du jakin Hondarribiko portu-proiektuen segida kontatzen. Gai horri buruzko lerroak "Euskal Itsas Portuak" programan laburtuko ditugu.
Kanpoko portua. "Asturiagako portuan XVIII. mendera arte ez zen egon hargintzako obrarik, ez olatuak eta itsaslasterrak defendatzeko, ez ontziralekuaren arabera; beraz, erabateko iturburu naturala izan zen. Transkribatu D. Serapio Mugicak Kontzejuaren akta, 1609ko urtarrilaren 25eko bilkurari dagokiona, eta bertan, erregidoreak atsekabetuta daude, antzina Asturiagako portua egurrez eta dibisioz lisatuta eta makurtuta zegoelako". Eta, horren ondorioz, honako hau adostu dute: "zurezko xaflada gurutzatu bat egin behar zen, egurrezko kabillekin katigatua, eta koadroetan harrizko lauzak bota behar ziren itsasoa mugi ez zezan eta apal egon zitezen, eta xafla hori itsasbeheran eta itsasgoran edozein txalupa hondatzeko moduan egon zedin, eta xaflatik gora, txalupak behar ziren". Lehen, zurezko lisaketa bat eta dibidieta batzuk zeuden, baina gelara, eta hori ere ez. Lisaketa zer izan zen ondoriozta dezakegu, eta, beraz, aurrerantzean zurezko mihi bat izatea nahi zuten, txalupek itsasbeheran ere atrakatu ahal izango zutena, eta, haren gainean, dibidietak merkataritzak edo arteak altxatzeko. Hondarribiko ureztatzaileek zuten zurezko lisaketaren kontzeptua ez da aldatu ordutik, eta, orain bezala, enbor bertikal batzuen gainean bermatu behar zen. Enbor bertikal horiek hondoan sendotuta daude, zuhaitz gurutzatuak dituzte, hau da, lotura eratzen dute, eta, hura mugi ez dadin, harrizko lauza batzuk dituzte, basetan; ulertzen da "lisatu" egin dela aurreko zuloa. Baina ez da deskribapena amaitu, aipatu dugun akordioak aurrera jarraitzen baitu, erregidoreen proiektua bilduz: "eta Astubiaga horretan zegoen uhartetik gaztelurantz alde bat ziurtatzea arte, tiraña sar ez zedin harriz ixten saiatzea, eta bertan edo, uharte horretan, etxabe bat egitea, teilatu oso trebearekin, sareko argazainak eta nabigatzeko aparailuak jarri eta bizitzeko eta jasotzeko, eta haiek bildu eta gordetzeko". Proiektuaren bigarren zati horri aspirazio dei geniezaioke, arrantzaleek nahi zuten erosotasun bat, ordura arte gozatu ez zutena: kala gehiago aireztatzea, jadanik desagertuta zegoen irlatxoaren eta "ziurtaren" artean, hau da, lurra, gaztelurantz, dagoen "tiraina" sar ez zedin, hau da, merezitako atsedena sortzen zuten "traidak". Jakina, errejidoreek proiektatutako lan hori ez zen oso erraza izan, ez baitzuten hori egiteko esan, "saiatzeko" baizik; zalantzarik gabe, ez zaizkie ezkutatzen inguruan zituen zailtasunak. Hala ere, ez ziren horrekin konformatzen udal jeloskorrak; izan ere, lurrean teilape zabal bat eraikitzea proiektatu zuten, arrantzaleek gauak igaro zitzaten, Hondarribian sartu ezin zirenean, aparailuekin eta sareekin. Ez dakigu proiektua gauzatu zen, baina D. Serapio Muxika. Mende erdi geroago, 1659an, ondarribitarrek Frantziatik ekarri zituzten Sokoako kaia egin zuten bi maisu hargin, eta, haren aholkua entzun ondoren, haitz handiak desegiteko agindu zuten. Dirudienez, kala barruan benetako arriskua ziren. Baina orduan ere ez zuten fabrikako kairik egin behar izan; izan ere, 1730ean, Probintziako Batzar Nagusia Hondarribian bilduta zegoela aprobetxatuz, memoriala aurkeztu zioten Lurpean, eta honakoa adierazi zuten: "Mozkortuta geratu zen tartean aterpe laburren bat egon zitekeela eta, lasai, beren etxeetan jaso zitezkeela, Asturiaga izeneko tokian kai txiki bat eginda". Batzordeak bidezkotzat jo zuen eskaera, eta Hondarribiari eman zion bere banaketa foueralaren zenbatekoa, lau urtez, egin nahi ziren obrak egin ahal izateko. Probintziako kronistak dio, ez dakit zein arrazoitan oinarrituko litzatekeen, Hondarribiakoek ez ziotela laguntzari eman zitzaien helburua eman; hala ere, 1748ko Batzarrari aurkeztu zioten beste memoria batean, kalaren egoeraz eta barraren arriskuez kexatu ondoren, adierazi zuten ez zutela lortu asmoa, nahiz eta Batzar Orokorrak 1757ko laguntza eman zien. Ezin izan dugu portu horren aurrekari berririk aurkitu, eta, beraz, ez dakigu XVIII. mendean eta XIX. mendean bertan zer egin zen, baina ez zen asko egin behar. Agian, ontzien tonajea handitzean, Hondarribiko trafikoa ia erabat jaitsi zen, eta portua galdu egin zen. Jadanik ez ziren Galiziako patatxeak egurra kargatzera etortzen, Erregearen Armadetarako, Ferrolerako, ontziak eraikitzeko, eta haraneko burdinoletarako txankuakerak, zainarekin. Garraioa eta merkataritza beste erritmo batean egiten ziren orain, bolumen askoz handiagoa zuen, eta Hondarribiko estuarioak hain itxura ederra eta gogorarazlea zuen, estanpa zahar baten zaporea, bainuetarako hondartza baten xarma, eta arrantza-lurrinkada txikientzako kanala besterik ez zuen. Baina arrantzaleek ere portua behar zuten, nahiz eta babes-portua izan. 1912ko abenduaren 30eko Legeak izaera hori eman zion Hondarribiari eta, handik gutxira, proiektua idazteko agindu zen. Bi irtenbide aztertu ziren orduan: proiektatutako portua Asturiagako kala zaharrean kokatzea, eta handik gora dagoen Gurutz-Aundiko badiara eramatea. Kasuaren txostenak egin ondoren, azken hori aukeratu zen, eta Sustapen ministroa, D. Javier de Ugarte, mugako hiriko seme adoptatua, Hondarribian aurkeztu zen 1914ko otsailaren 22an, teknikariak lagun zituela, lekua bisitatu eta berehala hasi nahi ziren lanak hasteko. Eta, hain zuzen, guztia pentsatu bezala egin zen. Bete beharreko funtzioari zegokionez, dozenaka lurrun eta arrantza-ontzi babestea, proiektatutako portua sinplea eta sinplea zen, dikea eta barruko malgukiekin duen kontradikea, arrapala, harri-lubeta eta amarratze-guneekin. Baina abantaila bat zuen: hemendik aurrera, Hondarribiko ontziek ez zuten gurutzatu beharrik izango. Baina oso gutxi iraun zuen; agian eraikuntza eskasagatik izan zen, harea xehearen gainean baitzegoen kokatuta, Ipar dikeak aldezten zuen harri-lubeta ez zelako nahikoa altxatua, edo hiru arrazoirengatik, 1919ko ekaitz batzuek desegin egin egin zuten, alferrikakoa utzi eta Hondarribiko ontziak berriz ere itsas barra gurutzatzera behartuz, La Maríaren aurrean ainguratzeko. Berriro eztabaidatu zen portua Asturiagan egin behar ote zen edo Gurutz-Aundin berreraiki, eta, azkenean, azken irtenbide hori aukeratu zen. Hainbat ukitu eta ukitu ondoren, D behin betiko proiektua egin zuen. Pedro Gaytán de Ayala, 1933ko otsailean, eraitsitako portuaren ildo nagusiak betez. Hala ere, aurrekoaren esperientzia ikusita, askoz ere solidoagoa proiektatu zen, eta 1,50 m-ko kotaraino zementuzko zakuekin eraiki behar izan zen azpiegitura, itsasbehera bizi ekinozalaren gainean, eta horien gainean hormigoizko plaka bat, berrogeita hamar zentimetroko lodierakoa, eta, gainera, dikearen gorputzaren gainegitura. Iparraldeko dikea babesteko, 30 tonako bloke artifizialez osatutako harri-lubeta bat jarri zen, ekinozio-itsasbeheraren gaineko 2,50 m-ko kotaraino, bi oinarriko ezponda eta burualdean altuera berdinduko bat; eta, horren aurrean, 100 tonako bloke artifizialen defentsa. Kontrata aurrekontua 1.501.591,33 pezetakoa zen. Kontrata ez zen esleitu 1933. urtera arte, eta diru askorik gabe, D errematatzailea baitzen. Ecequiel Lorca Aquerreta hil egin zuten hurrengo urtean, eta, nahiz eta alargunari transferitu, 1936ko urtarrilaren 10ean, gerra zibila eta obrako prezioen gorakadak zaildu egin zuten hura suntsitzea. Gipuzkoako Portu Taldeko ingeniari zuzendaria, D. Ramon Iribarrenek berriro aztertu behar izan zituen unitateko prezioak, beste esleipen bat egin aurretik, eta, proiektuaren gainean, egoera baliatu zuen zenbait aldaera egiteko, hala nola parapetoaren kotaren igoera, olatuek gaindi ez zezaten, eta batera isuri ez zedin portuaren barruan, obrarako eta ainguratutako ontzietarako arrisku nabariarekin; dike bertikalaren konponbidea baztertu eta arrapala bat eraikitzea xedatu zuen.
Kanpoko portua. "Asturiagako portuan XVIII. mendera arte ez zen egon hargintzako obrarik, ez olatuak eta itsaslasterrak defendatzeko, ez ontziralekuaren arabera; beraz, erabateko iturburu naturala izan zen. Transkribatu D. Serapio Mugicak Kontzejuaren akta, 1609ko urtarrilaren 25eko bilkurari dagokiona, eta bertan, erregidoreak atsekabetuta daude, antzina Asturiagako portua egurrez eta dibisioz lisatuta eta makurtuta zegoelako". Eta, horren ondorioz, honako hau adostu dute: "zurezko xaflada gurutzatu bat egin behar zen, egurrezko kabillekin katigatua, eta koadroetan harrizko lauzak bota behar ziren itsasoa mugi ez zezan eta apal egon zitezen, eta xafla hori itsasbeheran eta itsasgoran edozein txalupa hondatzeko moduan egon zedin, eta xaflatik gora, txalupak behar ziren". Lehen, zurezko lisaketa bat eta dibidieta batzuk zeuden, baina gelara, eta hori ere ez. Lisaketa zer izan zen ondoriozta dezakegu, eta, beraz, aurrerantzean zurezko mihi bat izatea nahi zuten, txalupek itsasbeheran ere atrakatu ahal izango zutena, eta, haren gainean, dibidietak merkataritzak edo arteak altxatzeko. Hondarribiko ureztatzaileek zuten zurezko lisaketaren kontzeptua ez da aldatu ordutik, eta, orain bezala, enbor bertikal batzuen gainean bermatu behar zen. Enbor bertikal horiek hondoan sendotuta daude, zuhaitz gurutzatuak dituzte, hau da, lotura eratzen dute, eta, hura mugi ez dadin, harrizko lauza batzuk dituzte, basetan; ulertzen da "lisatu" egin dela aurreko zuloa. Baina ez da deskribapena amaitu, aipatu dugun akordioak aurrera jarraitzen baitu, erregidoreen proiektua bilduz: "eta Astubiaga horretan zegoen uhartetik gaztelurantz alde bat ziurtatzea arte, tiraña sar ez zedin harriz ixten saiatzea, eta bertan edo, uharte horretan, etxabe bat egitea, teilatu oso trebearekin, sareko argazainak eta nabigatzeko aparailuak jarri eta bizitzeko eta jasotzeko, eta haiek bildu eta gordetzeko". Proiektuaren bigarren zati horri aspirazio dei geniezaioke, arrantzaleek nahi zuten erosotasun bat, ordura arte gozatu ez zutena: kala gehiago aireztatzea, jadanik desagertuta zegoen irlatxoaren eta "ziurtaren" artean, hau da, lurra, gaztelurantz, dagoen "tiraina" sar ez zedin, hau da, merezitako atsedena sortzen zuten "traidak". Jakina, errejidoreek proiektatutako lan hori ez zen oso erraza izan, ez baitzuten hori egiteko esan, "saiatzeko" baizik; zalantzarik gabe, ez zaizkie ezkutatzen inguruan zituen zailtasunak. Hala ere, ez ziren horrekin konformatzen udal jeloskorrak; izan ere, lurrean teilape zabal bat eraikitzea proiektatu zuten, arrantzaleek gauak igaro zitzaten, Hondarribian sartu ezin zirenean, aparailuekin eta sareekin. Ez dakigu proiektua gauzatu zen, baina D. Serapio Muxika. Mende erdi geroago, 1659an, ondarribitarrek Frantziatik ekarri zituzten Sokoako kaia egin zuten bi maisu hargin, eta, haren aholkua entzun ondoren, haitz handiak desegiteko agindu zuten. Dirudienez, kala barruan benetako arriskua ziren. Baina orduan ere ez zuten fabrikako kairik egin behar izan; izan ere, 1730ean, Probintziako Batzar Nagusia Hondarribian bilduta zegoela aprobetxatuz, memoriala aurkeztu zioten Lurpean, eta honakoa adierazi zuten: "Mozkortuta geratu zen tartean aterpe laburren bat egon zitekeela eta, lasai, beren etxeetan jaso zitezkeela, Asturiaga izeneko tokian kai txiki bat eginda". Batzordeak bidezkotzat jo zuen eskaera, eta Hondarribiari eman zion bere banaketa foueralaren zenbatekoa, lau urtez, egin nahi ziren obrak egin ahal izateko. Probintziako kronistak dio, ez dakit zein arrazoitan oinarrituko litzatekeen, Hondarribiakoek ez ziotela laguntzari eman zitzaien helburua eman; hala ere, 1748ko Batzarrari aurkeztu zioten beste memoria batean, kalaren egoeraz eta barraren arriskuez kexatu ondoren, adierazi zuten ez zutela lortu asmoa, nahiz eta Batzar Orokorrak 1757ko laguntza eman zien. Ezin izan dugu portu horren aurrekari berririk aurkitu, eta, beraz, ez dakigu XVIII. mendean eta XIX. mendean bertan zer egin zen, baina ez zen asko egin behar. Agian, ontzien tonajea handitzean, Hondarribiko trafikoa ia erabat jaitsi zen, eta portua galdu egin zen. Jadanik ez ziren Galiziako patatxeak egurra kargatzera etortzen, Erregearen Armadetarako, Ferrolerako, ontziak eraikitzeko, eta haraneko burdinoletarako txankuakerak, zainarekin. Garraioa eta merkataritza beste erritmo batean egiten ziren orain, bolumen askoz handiagoa zuen, eta Hondarribiko estuarioak hain itxura ederra eta gogorarazlea zuen, estanpa zahar baten zaporea, bainuetarako hondartza baten xarma, eta arrantza-lurrinkada txikientzako kanala besterik ez zuen. Baina arrantzaleek ere portua behar zuten, nahiz eta babes-portua izan. 1912ko abenduaren 30eko Legeak izaera hori eman zion Hondarribiari eta, handik gutxira, proiektua idazteko agindu zen. Bi irtenbide aztertu ziren orduan: proiektatutako portua Asturiagako kala zaharrean kokatzea, eta handik gora dagoen Gurutz-Aundiko badiara eramatea. Kasuaren txostenak egin ondoren, azken hori aukeratu zen, eta Sustapen ministroa, D. Javier de Ugarte, mugako hiriko seme adoptatua, Hondarribian aurkeztu zen 1914ko otsailaren 22an, teknikariak lagun zituela, lekua bisitatu eta berehala hasi nahi ziren lanak hasteko. Eta, hain zuzen, guztia pentsatu bezala egin zen. Bete beharreko funtzioari zegokionez, dozenaka lurrun eta arrantza-ontzi babestea, proiektatutako portua sinplea eta sinplea zen, dikea eta barruko malgukiekin duen kontradikea, arrapala, harri-lubeta eta amarratze-guneekin. Baina abantaila bat zuen: hemendik aurrera, Hondarribiko ontziek ez zuten gurutzatu beharrik izango. Baina oso gutxi iraun zuen; agian eraikuntza eskasagatik izan zen, harea xehearen gainean baitzegoen kokatuta, Ipar dikeak aldezten zuen harri-lubeta ez zelako nahikoa altxatua, edo hiru arrazoirengatik, 1919ko ekaitz batzuek desegin egin egin zuten, alferrikakoa utzi eta Hondarribiko ontziak berriz ere itsas barra gurutzatzera behartuz, La Maríaren aurrean ainguratzeko. Berriro eztabaidatu zen portua Asturiagan egin behar ote zen edo Gurutz-Aundin berreraiki, eta, azkenean, azken irtenbide hori aukeratu zen. Hainbat ukitu eta ukitu ondoren, D behin betiko proiektua egin zuen. Pedro Gaytán de Ayala, 1933ko otsailean, eraitsitako portuaren ildo nagusiak betez. Hala ere, aurrekoaren esperientzia ikusita, askoz ere solidoagoa proiektatu zen, eta 1,50 m-ko kotaraino zementuzko zakuekin eraiki behar izan zen azpiegitura, itsasbehera bizi ekinozalaren gainean, eta horien gainean hormigoizko plaka bat, berrogeita hamar zentimetroko lodierakoa, eta, gainera, dikearen gorputzaren gainegitura. Iparraldeko dikea babesteko, 30 tonako bloke artifizialez osatutako harri-lubeta bat jarri zen, ekinozio-itsasbeheraren gaineko 2,50 m-ko kotaraino, bi oinarriko ezponda eta burualdean altuera berdinduko bat; eta, horren aurrean, 100 tonako bloke artifizialen defentsa. Kontrata aurrekontua 1.501.591,33 pezetakoa zen. Kontrata ez zen esleitu 1933. urtera arte, eta diru askorik gabe, D errematatzailea baitzen. Ecequiel Lorca Aquerreta hil egin zuten hurrengo urtean, eta, nahiz eta alargunari transferitu, 1936ko urtarrilaren 10ean, gerra zibila eta obrako prezioen gorakadak zaildu egin zuten hura suntsitzea. Gipuzkoako Portu Taldeko ingeniari zuzendaria, D. Ramon Iribarrenek berriro aztertu behar izan zituen unitateko prezioak, beste esleipen bat egin aurretik, eta, proiektuaren gainean, egoera baliatu zuen zenbait aldaera egiteko, hala nola parapetoaren kotaren igoera, olatuek gaindi ez zezaten, eta batera isuri ez zedin portuaren barruan, obrarako eta ainguratutako ontzietarako arrisku nabariarekin; dike bertikalaren konponbidea baztertu eta arrapala bat eraikitzea xedatu zuen.