Gazteluak Karlos V.aren gaztelua ("Enperadorearen" paradorea) lau angeluko forma du, eta fatxada lauak ditu, dorre eta garitarik gabeak, egurrezko sabaiaz estalia, ganga duen azken solairuan izan ezik. Sei altuera izan zituen, eta goarniziorako eta troparako behar ziren establezimendu guztiak. Horma batzuek hiru metro arteko lodiera dute. Atzeko terrazan, Bidasoa ibaiaren ertzean, artilleriako dozena bat pieza kokatu ziren. Gorosabelen garaian, infanteriako batailoi bat jar zitekeen barruan. Errege-jauregi bat ere izan zen, eta gaur egun haren aztarnak besterik ez dira geratzen. Bertan, maila handiko pertsonak egon ziren, plaza bisitatu zutenak: Karlos I.a, Felipe iii.a eta iv.a, Isabel de Valois eta Borboikoa, Garcilaso poeta, gobernadore militarrak eta plazako tenienteak. Kalabozoak ere jende garrantzitsuek hartu zituen, hala nola Miguel de Okendok, San Frantzisko Xabierkoaren anaiek eta abarrek.
San Telmo gaztelua. Juan Velázquez kapitain nagusiak eraiki zuen 1598an inbaditzaileen eta piraten gunea defendatzeko.
Udaletxea. XVIII. mendean eraikia (1735), Andres de Zabala arkitektoaren trazadurapean, hiru arkuko portaloia eta goiko balkoi jarraitua teilatu-hegal harrigarriaren azpian. 1677ko ekainaren 14an emandako sisak ezarriz finantzatu zen. Gorosabelek dio kartzela eta alondegia zituela, baina honela:
"Meritua izan arren, kale estu batean dago, frontean ez du atsedenik hartzen, ez du herri hobean izan behar lukeen luxurik. Antzina, parrokia-elizaren ondoko dorre batean zegoen bere kapitulu-aretoa; alde batetik, kanpoko aldetik, harrizko besaulki bat ikusten zen, artzapezpikuak audientziak ospatzen zituen tradizioa. Dorre hori 1764an eraitsi ondoren, ia ez da harengandik arrastorik geratu, ezta harlandu horretatik ere."
Eguzki etxeak. Casadevanteko etxea. Kale Nagusian, Casadevante eta Gaycoeguiren armarria du. Han negoziatu zen leku ezagunena amaitu zuen su-etena. Frontoiz zeharkatutako bao dintelduak, nagusia zatituta. Burdina forjatuzko balkoiak. Zuloaga jauregia. Kale Nagusian, aurrekoaren parean, harlanduz egina. Fatxada nagusia, moldura lerromakurrez apaindua. Garaiera ertainean, armarri bat, Zuloaga, Moyua, Casadevante-Gaycoegui eta Arreluz dituena. XVII., XVIII. eta XIX. mendeetan berreraikia. Arsuko orube etxea. Monte auzoko aldapan, Matxin de Arsuko orubea da. Bigarren pisu polit bat du, harburu gainean, adreiluz soga, eta erdian armarria, hiru lys-lore eta bost giza buru dituena. Etxebeste etxea. Gotzain plazan dagoen Rojas eta Sandoval gotzainaren jatorrizko orubea. Hiru altuera eta gotorleku izaera ditu, hutsune gutxi eta ate eta leiho estuak dituelako. Izkina batean sartutako armarria.
Elizak. Jasokundearen eliza, XV. eta XVI. mendeetan eraikia, bi kontrahormen arteko arkupe irtenekoa, harrizko kasetoidura eta kanoi-ganga dituena. 1566ko atea erdi-puntuko arkua da, tinpanoan Jasokundearen irudi bat duela, eta aldaketak izan ditu. Gurutze latindar formako oinplanoa, garaiera desberdineko hiru nabe, hiru abside eta oinplanoan ikusten ez den gurutzadura dituena. Era askotako gurutze-gangak, koruari eusten diona bereziki baliotsua, nerbio finak, erdi-erliebeak giltzarrietan eta landare- eta animalia-dekorazioa dituena; hainbat estilotako euskarriak. Iparraldean, trazeria flamigeroko balaustrada duen horma. Iberoren dorre barrokoa, 1764an berreraikia. Kapera nagusiko erretaula zaharra, gaur egun sakristian, 1594koa, Joanes de Iriartek, Larreak eta Ostizak landua; apostoluen irudiak eta egoera txarrean dauden erliebe garrantzitsuak. Absidea plazako defentsa-sistemaren parte zen. Beirate modernoak, hiru elizbarrutiak -Baiona, Iruñea eta Gasteiz- ordezkatzen zituztenak, Batzarrek Sortzez Garbiaren dogma aldarrikatzea, Austriako Ama Teresaren eta Ama Birjinaren ezkontza San Joan Jainkoarenaren aurrean. Santiagotxo ermita. Arkoll auzoan, 60ko hamarkadaren amaieran berreraiki zuten. Erromes konpostelano baten irudia, sagarrondoaren zurez landua, XIV. mendekoa dela dirudi. Guadalupeko Ama Birjinaren ermita. 1585ekoa da eraikina, 1503an aipatua bada ere. 1638ko setioan suntsitu zen. Gaztelako almiranteak zilarrezko 338 dukat eman zituen armada askatzailearen ordaintzailearen aurka, ermita konpon zezaten. Brankako maskaroitzat hartu den titularraren irudi gotikoa gordetzen du. Aldare nagusia Elduayen hondarribiarraren lana da. Eraikuntzak aldaketa sakonak izan zituen 1908an, Angel F. de Casadevante arkitektoaren zuzendaritzapean. Santa Maria Magdalena eliza Itsas Armadan, Gaspar Montes Iturriozen pinturarekin.
Lanpostuak. Antzinakoena Erdi Aroko gazteluaren parean dagoen Arma Plaza da, izenak dioen bezala. Ospakizun eta festa garrantzitsu guztiak, ibilaldiak, aldarrikapenak eta abar izan dira bertan. Beste lanpostu batzuk: Bikarioarena edo Gipuzkoako Plazarena, Gotzainarena (Rojas eta Sandoval).
AAA
2001eko urtarrilean, Eusko Jaurlaritzak, Monumentu Multzoak, izendatu zuen Hondarribiko hirigune historikoa. 2003an Polvoringo eraikin historikoa berreskuratu zen.
Aste Santuak garrantzi handia du herrian, eta, alde horretatik, nabarmentzekoa da herriak dituen prozesio irudiak. Kristo gurutzean XVII. mendearen lehen hereneko errealizazioa da. Ekintza nabarmena da, eta barrokismoa nagusitzen da. Olibondoen Baratzeko Otoitza XVIII. mendearen erdialdeko pausoa da. Kronologia berekoa da Kristoren efigea, zutabeari lotua. Geroxeago, Nazareno, Verónica eta San Juan Ebanjelistaren irudiak izango ziren. Hiruretatik lehena da interesgarriena. XIX. mendearen lehen erdian Soledadeko Ama Birjina dago, ebanjelioaren aldean dagoen alboko erretaula baten jabea. XX. mendeko lanak Maria Magdalenaren eta, seguruenik, Kristo etzanaren efigiak izango ziren. Multzo hori zalantzarik gabe kalitatezkoa da, eta, ikuspuntu horretatik, probintzian gehien aipatzen dena da.
ICE 2003
- ETXANIZ ZENDOIA, Ignacio: Aste Santua Gipuzkoan. Estudio historiko-artistikoa, Cuadernos de sección, Artes plásticos y monumentales, 13. zk., Donostia, Eusko Ikaskuntza, 1995, or. 77, 93, 107, 125, 189 eta 203.
ICE 2003