Burgelu harresitua. Harresiz inguratutako hirigunea Santa Maria arkua baino kale handiagoa da, eta eliza gotortura iristen da, baita zeharkako arterien sare nahiko erregularra ere. Antzinako arma-plaza hiriko goialdean kokatu zen. Kale nagusiak Kale Nagusia, Pampinot, Chapitel edo San Nikolas, Iturriak eta Dendak izan dira. Egitura eta eraikuntza aro modernokoak dira, Erdi Arotik ia aldatu ez den arren. Bere tipismoagatik, Kale Nagusia nabarmentzen da, prozesio ospetsuen agertokia eta alardea. Baina Erdi Aroko kalerik garrantzitsuena ez zen Kale Nagusia izan, San Nikolas edo Chapitel kalea baizik, eta lehenengoak Santa Mariako atea 1516an ireki ondoren hara eraman zuen. Errenazimentuko etxetzar sendoak bide berrian lerrokatu ziren, egurraren ordez harriz eraikiak, fatxadetan armarri ederrekin. Denda, Plateria eta Harategi kaleek beren jatorri gremial eta merkataria erakusten dute. 1963ko uztailaren 4ko dekretuaren bidez, hiriko alde zaharra eta haren eraginpeko eremua monumentu historiko-artistiko nazional deklaratu ziren.
Hiria XIX. mendearen erdialdean. jauna/andrea Florentino Portu Udaleko idazkariak, berrogeita hamar urtez, honela deskribatzen du:
"Hiriaren eremua, harresien bidez, 2.000 pasagunekoa zen, eta iparraldetik mendebaldetik eta hegoaldetik inguratuta zegoen, hobi zabal batetik, eta Bidasoa itsasadarrak ekialdean eta hegoaldean babesten zuen, baina gotorleku guztietatik, arma-plaza izan bazen ere, meategiek mugitutako bastioi bat besterik ez zegoen, arrazoi beragatik oso gaizki tratatutako bi kubo. Hiriko gorputzean zeuden etxeen kopurua 129 zen; ia denak bi pisukoak eta nahiko erregularrak ziren eraikinaren barruan, eta iparralderantz Magdalena auzoa zegoen, 73 etxe zituena eta Santu honi eskainitako basilika bat zuena; oro har, biztanleak arrantzaleak ziren, eta etxeak ez ziren hirian bezain handiak, 8 edo 10 inguru espazialak ziren. Herriaren punturik altuenean eta ia erdigunean, plaza dago, 69 pasabide zituen, 52 hegoaldeko latitudean eta 38 iparraldetik, atariperik gabe, eta bertan tropa lantzen zen eta aldarrikapen errealak egiten ziren beti; Karlos V.aren jauregiak ekialdeko aldean duen egoera makurra dela eta, ez da laukitxo perfektua; 850 oheko obra, D gangari egozten zaio. Antso Abarka, Nafarroako erregea; D. Antso Azkarra eta bere izena hartzen duen enperadorearen fatxada ederra; gobernadorearen gela zoragarriak eta estatu nagusia, 1794an suntsituak, bizkarrean zeuden eta bere babespean babestuta zeuden; plataformako bateriek eremu osoa hartzen zuten. Eraikin publikoetatik, etxe gotor horretatik kanpo eta ondoko beste orube batekin itxita (Erregearen Ospitalea), esan daiteke ospitalea eta udaletxea besterik ez zeudela."
Zabalguneak. Itsasoari padurak eta hareatzak kenduz sortzen dira. Lan handiak mendearen amaieran egin ziren. Faroa, Butroe, Matxin de Arsu, Vélez, Domingo Eguía eta Almirante Alonso kaleek 16.625 m2 dituzte, eta malekoien bidez irabazi dira. 1907an, dikea eraiki eta itsasertzetik Higuerreraino hiribilduak eraikitzen hasi ziren.
Hondartza. Gipuzkoako sakontasunik handienetako batek kai-mutur bat du, eta, aldi berean, pasealeku pintoreskoa da, inguruan bainulari eta arrantzale ugari dituen harkaitzez inguratua.
Harresiak. Hondarribian ezagutzen ditugun gotorleku-lanak Gaztelako erregeak 1200. urtean konkistatutako Goi Erdi Aroko gazteluaren erekzioaren ondorengoak dira. Gaztelako Koroara igarotzean, honek mugako bastioi bihurtzen du plaza, Ingalaterrako koroarekin eta, XV. mendetik aurrera, Frantziakoarekin muga egiten duena. Harresien birmoldaketa modernoa hurrengo mendean egin zen, dibisa landatu zuten RRCCekin eta Karlos I.a enperadorearekin; hormak handitu eta hobetu egin ziren, 70 oin garai eta 32 zabal izanik, eta baluartez eta kuboz hornitu ziren. XVII. mendearen lehen herenean gotorlekuaren elementuen zerrenda honakoa da, iparraldeko muturretik abiatuta: Baluarte de la Magdalena -gaur egun Javier Kalearen 4. zenbakia-, Leivako baluartea, Erreginaren baluartea, Santa Mariako baluartea, San Felipeko baluartea eta Santiagoko baluartea. Sarrera lurreko edo Santa Mariako atetik egiten zen. Haren frontisean zizelkatutako hiriko armarria dago, eta San Nikolas atetik. Eliza gotortua eta gaztelua zeuden esparruaren ekialdean, Bidasoako itsasadarra babesten zen, Lapurdiko Hendaiatik Ondarroikako hareatzatik bereizten zuena. Konbentzioaren gerran, Frantziako armadak harresietako mihise eta ogi asko hegan egin zuen, batez ere ekialdekoak, Frantziarentzat arriskutsutzat jotzen zituztenak. 1854ko azaroaren 29an, Udalak harresien zati bat troneretaraino botatzea erabaki zuen, eta 1885ean harresien pasealekua eratzea, gaur egun hiribildu eta lorategien eta errepidearen bizitegi-gune baten inguruan dagoen pasealeku berdindua baita.
AAA