Iraultza liberalaren garaian erresumak, erregetza baten gidaritzapean antolaturikoak, estatu-nazio egituran bihurtu ziren. Erregearen ordez, nazioa edo herria agiri da botere iturburu eta gordailu. Erret armada, erret agintaritzaren ordez, nazional armada, nazional izendapena hartu zuten. Nazio-Estatu berriaren ikuspegitik metahistoria berria asmatu zen, ad demostrandum eginikoa, nazio estatu berriaren zerbitzura. Historiako erret akademiaren zeregina nazio-estatu berrien mesederako historia asmatzea eta justifikatzea zen. Eta herrialde foraletan, Euskal Herrian, bestelako historia asmatzen saiatu ziren.
Iparraldeko historiografian, ohiko erakundetzea eta lekuko agintaritza deseginik zutela, euskaldunen nortasun politikoren gabeziaren ondorioz, euskaldunen historiak eurrez burutzen hasi ziren, euskaldunen jatorriaz kezkatzen zen, euskaldunen izaeraz baina euskaldun guztiez arduratzen ziren, horra bada bere berezitasuna. Herri izaera kulturala azpimarratuz. Gogora ditzagun D'Iharce Bidassuetekoaaren historia (1825) Agustin Chahoren Histoire primitive des Euskariens-Basques Madrillen eta Baionan 1847an argitaratua eta ondokoak Besuncek idatziak Histoire des Basques, J. Cenac Moncaut ikuspegi pirinaikoan Oihenarten ildoa jarratzen zuen. XIX mendearen bigarren erdian Pierre Haristoy agiri da "Dieu et le pays", Jaungoikoa eta Errija ildo tradizionalistan kokatua: Recherches historiques sur le Pays basque (1883). Azkenik Jean Jaurgainen La Vasconie Pauen 1902an argitaratu zuen.
Hori da beharbada iparraldeko historiografiaren konstantea, euskaldunak hartzen dituztela historia kontakizunaren ardatz eta oinarri. Euskal Herria bere osotasun geografikoan hartuaz. Badirudi iparraldean bertako ohizko erakundetze politiko eta juridiko propioa galdu zenean, intelligentsiaren joera hizkuntza eta herri berezitasunez gogoetak burutzera eta histori arloan herri euskalduna lantzea bihurtu zela egitasmo berria.
Atzerrian, zegoen Hegoaldeko euskaldun liberala iparraldeko jokamolde horretaz kutsaturik edo, Juan Antonio Zamakolak histori lana Oihenarteren ildoa hartu zuen, ondoko liburua argitaratu zuen: Historia de las naciones bascas de una y otra parte del pirineo septentrional y costas del mar cantábrico desde sus primeros pobladores hasta nuestros dias con la descripción, carácter, Juros usos, constumbres y leyes de cada uno de los estados Bascas que hoy existen. (Auch, 1818). Gizartea eta herria hartzen du bere diskurtso historikoaren abiapuntu eta Bizkaiko historiografia eztabaida juridiko politikoan murgildurik aurkitzen zenean, foru sistemaren aldeko kontakizuna eginez, Zamakolaren historia berriztatzailea da gaia eta oinarriak bestelakoak zirelako, euskal populuan alegia. Sabino Aranak liburuaren bigarren edizioa argitaratzea eragin zuen euskal naziotasunaren diskurtsoa indartu nahian.
A. Chahok Oihenarten ildotik ere, Notice sur les deux Vasconies aipatzen du eta aipatu dugunez, berriz ere euskaldunak subjetu historiografiko bihurtzen dira eta hegoaldean ere ezaguna izan zen bere liburua Histoire des basques eta bertan "nacionalidad cántabra" aipatzen du euskal nazionalitatearen sinonimotzat.
Hego Euskal Herrian, Espainiako estatu-nazioaren baitan izate eta nortasun politikoa zegoen jokoan eta historiaren azterketan, Batzar nagusiek eta Foru erakundeetako agintariak foru erakundetzearen aldeko historia indartzen saiatu ziren, Espainiako nazio-estatu liberalean bestelako historia nazionala asmatzen zen bitartean. Nortasuna hizkuntza, herri edo etnia bereizkuntzetan oinarritu ordez, egitura eta erakundetze politikoaren aldeko historiografiak hartzen zuen indarra. Aipatu behar da historiografia erreaktiboa izan zela, Espainiako Historiarako Erret Akademiak hasi zuen Foruen autogobernu politikoa finkatzeko zegoen interpretazioa suntsitzen, 1802an argiratu zuen Hiztegi geografiko historiakoan. Helburua zen, erregearen erabateko subiranotasuna ez zegoela foruen legediaren bidez mugaturik. Gerora Juan Antonio Llorentek Espainiar botere absolutuaren alde, honen aginduz alegia, finkatu zuen erresumako diskurtso berria, 1806an argitaratu zuen Noticias Históricas de las tres provincias Vascongadas liburuan. Beraz Espainiako erresuma absolutistaren garaian jadanik sortu zen kontakizun historiko berritzailea Foru konstituzioaren aurka eta honek jarraituko du Espainiar Estatu-nazioaren garaian.
Historiarako Erret Akademiaren tesien aurkako lehen kontakizuna Pablo Pedro Astarloak argitaratu zuen 1803an Apología de la lengua Bascongada liburuan. Euskararen balioa eta antzinatea justifikatzen du, euskaltzaletasunaren oinarriak jarri zituen. Ondoren, zuzenbidean oinarriturik Llorenteren aurka Francisco Arangurenek argitaratu zuen Madrilen Demostración del sentido verdadero. Bizkaiko Batzar Nagusietako legelari nagusia zen eta paktismoaren teorian finkaturik subiranotasun konpartituaren printzipioa aldarrikatu zuen Foru konstituzioaren alde eginez berezko balio eta jatortasuna agertuz. Ondoko urteetan foruen aldeko eta kontrako historiografia garatu zen. Foruzaleak Arangurenen ildotik abiatu ziren. Pedro Novia de Salcedok 1829an idatzi eta 1853an argitaratu zituen lau liburukietan Defensa historica legislativa economica. Aldi berean, mito eta kontakizun historikoak oraindik bizi-bizi ezagutzen ziren ahoz aho edo idatziz. Baina XIX mendearen bigarren erdian sortu zen benetako etena euskal historiografian ere, Europan gertatzen zenekoa, hots, positibismo kritikoaren eragina. Narrazioak, mitoak kontakizunak alde batetik eta bestetik positibismo historiko kritikoa. Gorosabel eta Soraluceren lanak gogoratu behar dira Gipuzkoan eta Sagarminaga eta Camilo Villabaso Bizkaian.
Azkenik Anton D'Abbadiak Urruñan 1852an sortu eta eragin zituen lore jokoen erreferentzia euskalduna aipatu behar da. Jaialdi hauetan euskaldunak eta euskaraz adierazten zirenak bereziki kontakizun eta gertakizun berrien ardatz bihurtu ziren. Euskaltasun berritzailea abiadan zegoen.