XIX mendearen bigarren erdian, ohiko euskal zibilizazioa betiko desagertzearen beldurra hedatu zen. Iruñean Revista euskara sortu eta antolatu egin zuten 1878an eta bertan euskaltasunaren eragile izan zen eta historialarien artean Arturo Kanpion gogoratu behar dugu (1854-1936) historialari eta kontalari kementsua. Gasteizen Fermín Herránek Revista de las Provincias éuskaras eratu zuen eta, Donostian Manterolak Euskal Erria aldizkaria. Bilbon Fidel Sagarminagak eta lagunek Sociedad Euskal Erria eta La Unión vasco-navarra egunkaria. Berpizkunde historiografikoa ageri da aldizkariotan, baina sarritan ohizko mito eta legendekin Euskal Herriko iragana interpretatuz. Mende bukaeran A. Kanpion, Estanislao Labayruk eta Karmelo Etxegarairen lanek historia berria landu nahi zuten, mito eta legenda gabekoa, enpiriko positiboa, non dokumentuaren jatorria eta egiatasuna bihurtzen zen behin-behineko abiapuntua. K. Etxegarairen eta E. Labayruren historiografia berria ez da huts hutsean burutzen.
Antonio Cánovas del Castillo politikariak berrezarkuntza borbonikoa prestatu eta indartu zuen 1874 urteaz geroztik 1898 arte, Espainiako erakundetze politiko nagusia antolatu zuen, non karlista-tradizionalistak, alde batetik, eta errepublikanoak,bestetik, sistematik at gelditzen ziren. Cánovas del Castillok 1886an Historia general de España berri bat idazteko taldea sortu zuen eta Espainiako Historiazko erret akademia proiektu historiografiko berriaren abiapuntu nagusi ere bihurtu zen, azken batean, Cánovasek asmatu zuen sistema konstituzional berria legitimazio historiko politikoan sartzeko. Europa L. Ranke historialari alemanak zientzia historiko berriaren oinarriak ezarri zituen, datu enpiriko egiaztatuan sustraitua. Historialari profesionalen taldeak sortzen ari ziren. Eskozian Scotten bidez nobela historikoak arrakasta lortu zuen. Ez zen aski datuak biltzea, interpretatuz landu behar ziren.
Giro hori ezagutzen zuen Etxegaraik eta Kanpionek ere. Trabajos de un cronista liburuan, 1898an argitaratuan, bere helburu historiografikoa argi eta garbi adierazten zuen:
"la renovación de los estudios históricos relativos al pais vascongado, (...)"la historia no es obra exclusiva de los grandes, de los proceres, de los caudillos, mas que de ellos, es obra de los pequeños, de los desconocidos, de los anónimos de los invisibles, de aquellos que constituyen lo que llamamos pueblo".
Esaldi honetan azpimarratu behar da berriztatu nahi zuela euskal historiografia.Berriztapena lortzeko, oinarrizko abiapuntua sorburu historikoak kritika zorrotzez aztertu behar ziren eta iturrien irakurketa berriak egin. Horregatik ez da mugatzen agirien positibismora edo sorburuen kritikaren teknikara. Frantziako Augustin Thierry izango zuen eredua eta, beraz, ikerketa eginez, artistaren jitea ere erakutsi behar zela aldarrikatu zuen. Estanislao Labayru Bizkaiko historia berria egiten saiatu zen.
"Restaurar lo verdaderamente historico, apuntar lo probable y disipar las nieblas aqui y alla espaciadas sobre la nación Euskalduna."
Giro honetan Arturo Kanpionen lan erraldoia goraipatu behar da, Nafarroako historiatik abiatzen da, Euskal Herriko ikuspegia izanik. Teoria historiografikoan, psikologismoaren esparruan kokatu zen, gertakizun handien azalpena bilatzeko orduan. Lan ugari argitaratu zituen. Baina aldi berean nobela historikoa ere landu egin zuen. Bere osotasunean historialari berritzailea izan zen. Horrez gainera aipatu behar dira, Serapio Múgica (1854-1941), Ladislao Velasco (1817-1891), Vicente González de Echevarri, y Teófilo Guiard (1876-1946). Tokian tokiko historiak indarra hartu zuen Geografia general del Pais Vasco Navarroren argitalpenak adibide izan zela. (1911-1921).