XX. mendearen lehen herenean gizarte zientzien garapenez aberastu zen eta euskal historiografian kezka eta galdera berriak eginez Pablo de Alzola eta Julio Lazurtegik historia ekonomikoan murgildu ziren. Antropologia arloan José Miguel Barandiaranek ahozko iturrietan finkaturik, biltzen zuen lege zaharreko azken usadioak. Bonifacio Etxegaraik sintesi historikoa idatzi zuen Espasa Entzikopedian 1928an Vasconia izenpean. Baina guztien artean berritzaileena zalantzarik barik Théodore Lefebvreren lan erraldoia izan zen: Les modes de vie dans les Pyrénées atlantiques orientales, Parisen argitaratua, 1933an. Metodologia eta teoria berria adierazten du Euskal historiazko oinarri materialak aztertzen ditu eta ildo berriko historian dihardu. Euskaldunen azken 1.000 urteko historia zehatza idatzi zuen, inguruneak eta gizakiak sortu zituen zibilizazio materiala: demografiaz, migrazioez eta eguneroko bizitzan esparru guztietan gertaturikoa sistematizatu egin zuen. Garaiko lan historiko garrantzitsuena izan zen ezbairik gabe, gure artean gutxi ezagutu eta landu dena, tamalez. Lan honekin euskal historiografia goi maila hartu zuen. Garai honetan Eusko Ikaskuntzaren historia sailak ere antolatu egin zen 1918an. 1936ko irailean Lizarran Euskal Herriko historiari buruz Kongresua prestaturik zegoen baina gerrak eragotzi egin zuen. Giro honetan Ildenfonso Gurrutxaga ezaguna izaten hasi zen.
1939an, gerra zela eta, aurreko urteetan bideraturiko dinamikak eten egin ziren. Eusko Ikaskuntzaren inguruan erakundetzen hasi zen azpiegitura zientifikoa desegin zen. Iparraldean J.M. Barandiaranek jarraitu zuen aldizkariak sortzen eta 1948an Biarritzen Eusko Ikaskuntzen zazpigarren kongresua antolatu zen. Iparraldean Eusko ]akintza aldizkariaren inguruan ikerketak landu ziren, baina 1954an Baionan antolatu zen Eusko Ikaskuntzaren 8. Kongresuak dinamika horren amaiera erakusten zuen. Bestalde, hego Ameriketan, Argentinan, Venezuelan eta Mexikon bereziki ahaleginak egon ziren. Urrunetik euskal historiaren mistifikazio politikoak errazagoak ziren, baina ikerlari finak ere izan ziren. Aipatzeko da 1. Gurrutxagaren lana eta saiakera interpretatzaile gisa R. Aldasororena. (Las guerras civiles y el concepto de libertad en la Historia Contemporánea del País Vasco, 1946.) Gurrutxagak hainbat artikulu zorrotz idatzi zituen, eta beste batzuen artean aipatuko nuke "Las guerras carlistas en el siglo XIX y su significación en la Historia Vasca", 150 años del Convenio de Bergara y de la ley del 25-X-1839 liburuan lehendabizikoz argitaratua.
Azkenik, hegoaldean, Iruñean eta Donostian Príncipe de Viana eta RSVAP aldizkarien inguruan eratu ziren ikerlariak, harik eta 1960-70 hamarkadetan Unibertsitateetan historiazko ikasketa unibertsitarioak antolatu ziren.
Giro honetan eta Unibertsitatean ikasia izan arren, bere kabuz ikerketa lanak eginez, Eusko Ikaskuntzan eta CSIC erakundearen inguruan ibiliaz, Julio Caro Baroja dugu. Haren lana historialariek sarritan ez dute ezagutzen, antropologiatik hurbil dagoelako agian. Los Vascos. Etnologia e historia izeneko liburua, 1949an argitaratua izan zen eta Pariseko Annales aldizkarian, indartzen zegoen historiazko paradigma berriaren ispilu zena, historia egiteko modu berriaren erakusletzat aipatu zuen. J.C.B.ren lana ulertzeko Pío Barojaren ideiak eta nobelak ezagutzea premiazkoa da. Baina nobelaren bidea hartu beharrean, saiakera eta ikerketa sakona erabili zuen. Euskal gaiak batez ere 1940tik 1956ra bitartean ikertu zituen. Biografia, tokian tokikoa zein baztertuen ibilbidea izango ditu gogokoen. Ez du nahi izango generalizazioan erori. Espiritu etnografikoan dirau bai, baina hori ez da maila teorikoan ez duelako kezkarik, erredukzionismo antzuan ez erortzeko bidea baizik. Sozilogismo berriaren ekarpenak jasoko ditu 1950ean, aurkakoa, hurrengo hamarkadan, sikologismoan murgilduz. Azkenik Julio Caro Baroja Euskal Herriko Unibertsitatean izan zen irakasle eta XX mende bukaeran gertatzen ari zen historiografiaren berritasunerako zubi lana burutu zuen.
1970tik aurrera, euskal historiografiak erabat berritu da. Historian aritzeko profesionalak unibertsitatean lan egiten dute Europako mendebaldeko giroan barruan. Esparruz esparru, demografian, ekonomian, gizartean, politikagintzak historiografia oparoa sortu da azken 40 urteotan.