Azken bost mendeotan Euskal Herriko historialariak hiru gune eta ingurunetik abiaturik idatzi zituzten beraien lanak:
- Mendebaldeko Euskal Herrian Batzar Nagusiak errotu ziren eta Araba Bizkaia eta Gipuzkoaren arteko bilkurak, "Konferentziak" antolatzen zituzten. Herrialde bakoitzak bere historia lantzen zuen.
- Behe-Nafarroa eta ondoko Lapurdi eta Zuberoan, Baionako hiria nagusi zela euskal historiak lantzen ziren. Eta giro honetan Oihenartek asmatu zuen Euskal Herri osoa aintzat harturik izate vasconicus delako baten nortasuna.
- Nafarroako erresuman Iruñea buru zela diskurtso historiografiko berezia asmatu zen.
Erdi Aroan historia unibertsalak burutzen ziren eta Erromako eliza katolikoa erakundetze unibertsala zen, nazioartekoa, alegia. Baina historia partikularrak lantzen hasi ziren Aro Modernoan. Lurraldetasunean finkaturiko herrialde eta nazioak ageri dira. Tokian tokian jaio, bizi, hiltzen direnak kohesio zentzu finkoa hartzera iristen direla uste ohi da. Joanes Etxeberrik euskaldunen nationeaz ari zen. Hispanian jaio, bizi, hiltzen den heinean, guzti horrek idiosinkrasia sortzen du eta Hispanicus delakoaren nabarmentasuna ageri-agerikoa bihurtzen du historialariak, historiaren subjektua bihurtuz. Modu horretan historiografia nazional espainiarra gorpuzturik dago Aro Berriaren atarian eta XVI. mendez geroztik garrantzia irabaziz joango da.
Bizkaian, Lope Garcia de Salazar, 1476an hila, izango litzateke abiapuntua XV mendearen bigarren erdian, garaiko historia kronologikoa eta bizipenez, ikuspegi etnografikotik idatzi zuen Historia de las Bienandazas e fortunas. Autobiografiaren jeneroan ere koka daiteke bere lana. XVI mendean Esteban Garibairen historia unibertsalak eta Espainietakoak idatzi zituen bere inguru euskalduna ere aintzat harturik. Baina benetako jauzia, XVII mendean garaian garaikidekoan parean eta Euskal Herriko ikuspegitik abiatuz Arnaut Oihenart dugu. Moret bere aldetik Nafarroa hartu zuen oinarritzat.
Arrasateko E. Garibay-k (Arrasate 1533-1599) Espainiakoa eta historia unibertsala landu zuen, tartean euskal herriarena txertatuz. Los Quarenta Libros del Compendio Historial de las Chrónicas y Universal Historia de todos los Reynos de España. Historialaria izanik, ez zen izan erabat kritikoa eta sarritan mitoak bereganatu egiten zituen.
Testuinguru honetan kokatu behar dugu A. Oihenarteren lan nagusia: Errenazimendu garaian, euskaldunak, frantziar eta espainiar inperio nagusien baitan ageri ziren. Manex Goihenetxek zehazki landu du. XVII. mendean bi erresuma nagusiren artean banaturik dago Euskal Herria. Oihenart Nafarroako historiaren azterketan murgildu zen Nafarroa Frantziako erregearena zela frogatuz eta aldi berean ondoren Nafarroako erresuma Frantziakoari loturik kokatzeko. Ondoren Notitia Utriusque Vasconiae, trum Ibericae tum Aquitanicae argitaratu zuen 1636an eta honetan subjetua euskaldunak edo baskoiak dira, Vasconiakoak alegia. Nazio kontzeptua, jaioterriarekin loturik zegoen. Aurrerantzean lurrak eta ez ahaideak definituko zuen gizabanakoaren nortasuna Natio gens-etik natio lurraldera jauzia gertatzen ari zen. Euskal Herri mendebaldea Kantabriaren nortasunez jabeturik agertzen zen, nolabait ikuspegi vaskonikoari kontrajarririk. Mito Kantabrista kritikatu egin zuen jakina nortasun baskonikoaren alde. Berak ukatu egingo ditu mito tradizionalak, kantabrismoa, bereziki, eta beste elementu objektiboetan oinarrituko da, hizkuntza eta Vasconia-Euskal Herriaren izaeran. Froga positiboak behar ditu eta dokumentuen kritika zorrotza eragingo zuen garaiko kritizismoan oinarriturik. M. Montaigne eta F. Bacon izango dira gizarte zientzien arloan libertino eruditoen eredu teoriko berriak eta modernitatearen aitzindariak eta ildo horretan kokatzen da A. Oihenart. Horra bere originaltasuna eta ondorioz izate vasconicus-en sorrera asmatu zuen, kanpora begira bereziki.
Azkenik Annales del Reyno de Navarra José Moreten lana, 1654an kronista postua lortu zuena ere aipagarria dugu. Nafarroako Cortes delakoak Espainiako erresumaren baitan zeuden eta egoera berriaren arabera diskurtso historiografikoa asmatu zuen. Horrez gainera Pablo Miguel Elizondo (1670-1728) lana ere gogoratu behar da, Compendio de los cinco tomos de los Anales de Navarra.