Auñamendi Eusko EntziklopediaBernardo Estornés Lasa Funtsa

Euskaldunek, beren osaerari dagokionez, ez dute alde handirik gainerako etorkin-taldeekin; gauza bera gertatzen da aurreko mendearen erdiaren eta amaieraren artean beren joerekin. Bere osagaia Panpako osotasuna adierazten duten lau edo bost tokitan ikusten badugu, adin piramideek, adibidez, 1869 inguruan adin gaztetako gizonezkoen ehuneko handia erakusten dute, batez ere mugako herrietan, hala nola Tandil eta Loberian. Chascomusen (probintziaren erdialdean), eta, bereziki, Hego Barracasen (establezimendu goiztiarragoa eta ez hain arriskutsua), nabarmen handiagoa da emakumeen kopurua beste tokietan baino.

1895ean, migrazio-fluxuak aurrera egin bazuen ere, emakumeak gora egin zuela egiaztatzen da, eta, aldi berean, baita taldearen "zahartze" orokorra ere. Azken data horretan, ohikoagoak diren lehen kontingenteetan, interesgarria da nabarmentzea haur euskaldunak (0tik 10 urtera bitartekoak, eta batez ere emakumeak) gutxitu egin direla – desagertu ez bada –. Pentsa liteke gero eta normalagoa dela euskal familia osoen partida – 50 urteko emigrazio-fluxuari esker, landa-eremuak eta hiri-eremuak deskonprimatu ahal izateko aukera eman du –. Ameriketara anaia zaharrago batekin edo osaba batekin elkartzen jarraitzen duten gazteek adin aurreratuagoak dituzte, nahiz eta gero eta gutxiago izan.

Hurrengo koadroak, bestalde, argi eta garbi islatzen du euskaldunen sexu-banaketa Buenos Airesko probintzian.

Azpimarra dezagun emakumeak gero eta gutxiago direla portutik urrun dauden herriak ikusten ditugun heinean. Barracas aldeko emakumeen kopuruek senarrekin batera etorri diren emakumeen egoera islatu dezakete – eta, ziur aski, orain bakarrik zeuden, ezkontideek hegoalderantz jarraitu zuten bitartean –, baina baita, batez ere, bikotekiderik gabe emigratzen duen euskal emakumeen talde txiki horrena, nahiz eta senideen bila ibili. Emakume horien kopuru handi batek umeei erantzuten die, portu-hirian finkatzea erabaki duten edo probintzian zehar ibiltzen diren neskei, gero haiei deitzeko..

Mendearen amaiera aldera, kopuru horiek nabarmen aldatu dira. Esan bezala, lanerako aukera paregabeekin batera, 80ko hamarkadaren aurreko mugikortasun geografiko-okupazionalak nabarmen egin du behera. Indigenen arriskuak ere desagertu egin dira, eta bideak eta garraioak hobetu egin dira urrutiko lekuetara bidaiatzeko, hala nola Tandilera.

Aurrerago ikusiko dugun bezala, sexu-osaera eta egoera zibilak bat datoz gizon ezkongabeek probintziaren barrualderantz duten aurreratze-mailarekin; ondoren, portutik hurbilen dauden puntuetako eremu guztietan izango dira antzekoak (gizonak/emakumeak eta ezkongabeak/ezkonduak) eta, ondorioz, arrisku gutxien duten zenbaki bidezkoenak. Joan den mendearen amaieran, badirudi Chascomusek ez duela kontingente berririk jasotzen, baizik eta, beharbada, emaztegaien edo emaztegaien banakako etorrerarekin berdintzeko joera duela, hau da, ezkonduen eta ezkongabeen arteko desberdintasunekin.

Tandil eta Loberia ere hasi dira kopuruak hurbiltzen, baina oraindik gizon gazte eta ezkongabeen polo hartzaile gisa aurkezten dira. Leku guztietan, ziurrenik, garai goiztiarretan iritsi zirenen zahartze naturalagatik -baina baita garaiko eta ohiko gaixotasun eta istripuengatik ere-, alargunen kopuruak gora egin du.

Euskal herritarren eta nazioko beste talde batzuen artean aldeak egon baziren, litekeena da desberdintasun horiek taldearen osaeran bilatu behar ez izatea; ziurrenik, lehentasun edo joeretan egongo dira, bizileku bat aukeratzeko unean, adibidez.

Espazio oso espezifikoak osatzen dituzten salbuespenak alde batera utzita, argi eta garbi adierazten da landa-eremuetan egiteko joera dagoela, batez ere XIX. mendearen amaieran.

Eremu espezifikoez ari garenean, Loberia edo Barracas bezalako lekuez ari gara iparraldean; azken horretan, 1855ean, 357 euskaldunak bizi ziren eremu posible bakarrean, hiri-eremuan. Euskal Herriaren abeltzaintza-tradizioaren eraginak badauka hemen arrazoizko azalpena. Izan ere, baserrietatik lursail propio bat izateko aukerarik ez izateagatik edo anaia zaharrago baten morroi ez geratzeagatik joan ziren ehunka bigarren haiek, aukera berri bat aurkitu al zuten Panpan? Oso posiblea da, baina ziurrenik ez da iristen euskaldunek hiriaren kanpoaldean finkatzeko duten joera orokorra azaltzeko. Izan ere, Euskal Herritik etorritako artisau edo hiri-langile askok laster ikusi zuten ekoizpenaren sektorea, non azkarrago kapitalizatu ahal izango ziren.

Mende amaiera aldera, probintzia homogeneoki okupatuta dagoen garaiotan -bertako herriak ugaritu egin dira ia eremu osoa hartuz eta horietan biztanleriaren eta eraikuntzaren kontzentrazioaren gorakada nabarmena gertatzen da-, euskaldunek landa-eremuetan kokatzeko joera areagotu egiten dute. Ez dugu ahaztu behar "hiri- edo landa-eremuak" esan nahi zuena edozein datatan. 1895ean, oraindik ere, txakrak eta kintak ditu Tandilek – ziur aski, landa- eta hiri-oreka disimulatzen duena –, baina hirigune gisa erroldatu zituzten.

Pentsa daiteke bizitegi-lehentasun horretan ezkutatzen den fenomenoa euskal herritarrek Euskal Herrian bizi izandako antzeko bizimoduarekin jarraitu nahi izatea besterik ez dela. Hala izan bazen, eta eskema deduktibo tradizionalei jarraituz, hein handi batean analfabetoz osatutako talde baten aurrean egon beharko genuke. 1869an, euskal taldea gure azterlanaren 2 puntutan ikusita – bata hirikoa eta bestea landa-eremukoa/hirikoa –, premisa hori betetzen da nolabait.

Nolabait esatearren, Iparraldeko Barracas bezalako "hiri-eremu" batean -hamar urtetik gorakoak hartuta- 537 euskaldun analfabeto, 258 alfabetatu eta 20 irakurtzen baina idazten ez dutenak aurkitzen ditugu. Urte berean, Chascomus bezalako eremu landatarrago batean 409 euskaldun alfabetatu agertzen dira, 532 analfabeto eta 25 irakurtzen dute baina ez dute idazten. Kokalekuagatik diskriminatzen dugunean – eta hiriguneak askorentzat pasabide izan zitezkeen arren –, orduan agertzen da landa-eremua ez zela babesleku "kultural" gisa aurkezten, non irakurtzen eta idazten ez zutenen ehuneko handiena ostatu hartzen saiatuko zen.

Bertakoen eta, oro har, gizarte-espektroaren zati handi bat analfabetoa izateaz gain, portuko hiriko auzoetan alfabetatze-maila handia eskatzen ez zuten lan-aukerak zeuden; bestalde, Buenos Aireseko eremuak ez zuen oraindik -aurrerago ikusiko dugun bezala- gizarteratzeko aukera mugagaberik uzten. Mende amaiera aldera, euskal taldearen egitura produktiboa eta osaera nabarmen aldatuko dira.

1869an irakurtzen eta idazten ez dakiten euskaldunak dira nagusi, batez ere nekazarien hasierako irteerarekin bat datorrena (ziur aski bigarren mailakoak); 1895. inguruan zenbakiak irauli egin ziren, zeren -eskolatzeak Euskal Herrian ere aurrera egin zuenetik- euskal migrazio-fluxua gehienbat artisauek edo industrializazioarekin sortutako arazoei ihes egiten dieten herri eta hirietako jendeak osatzen bait.