Auñamendi Eusko EntziklopediaBernardo Estornés Lasa Funtsa

Arartekoa, Herriaren defendatzailea edo ombudsman-a gatazkak ebazteko tresna extrajurisdikzionala da, herritarren eta Administrazioen arteko gatazkak konpondu eta ekiditzen dituelarik, herritarren eskubideak bermatuz hauek haiekin dituzten harremanetan. Beraz, gatazken inguruan parte hartze bikoitza duen erakunde baten aurrean gaude; gatazkak eman eta gero, liskar zehatzak konponduz, eta gatazken aurretik, hauek ekidituz. Izan ere, Arartekoaren bulegoa herritarrek Eusko Jaurlaritzaren, Foru Aldundien eta Udalen egintzen edo portaeren inguruan dituzten kexak edo eskaerak jasotzeko zerbitzu publikoa bezala eratzen baita, beroien inguruan haiei azalpenak eskatuz. Horrekin, noski, hainbat prozesu judizial ekiditzen dira. Baina ez da iragarritakoa herritarren eta Administrazio Publikoen gatazken inguruan euskal ombudsman-ari egozten zaion lan bakarra. Ildo beretik, euskal Herriaren Defendatzaileak gatazken prebentzioan lan oso garrantzitsua burutzen du. Horretarako, beste batzuen artean, politika publikoak baloratzen ditu eta toki eta zerbitzu publikoak ikuskatu, eragindako Administrazio Publikoei gomendioak eta txostenak igorriz. Beraz, laburbilduz, Arartekoa herritarren defendatzaile independientea bihurtzen da Administrazio Publikoaren jardueraren aurrean, administratuak honen abusu, arbitrarietate, diskriminazio, oker eta arduragabekeriez babestuz.

Arartekoaren ezaugarri, funtzio eta funtzionamendua zehazteke, erakunde hau Alternative Dispute Resolution edo Gatazken Ebazpen Alternatiboaren mundu mugimenduan kokatu behar dugu. Mugimendu honek gatazken ebazpenean ematen den gehiegizko jurisdikzionalizazioari eta haiek konpontzeko bide jurisdikzionalak aurkezten dituen ahulezi ugariei (geldotasuna, hasetze eza, estandarizazioa, garestia,...) so eginez, beren konponketarako teknikak dibertsifikatzearen aldeko hautua egiten du, Estatuko Epai Botereak eratzen duen ohiko bide jurisdikzionalarekin batera, herritarrei beren desberdintasunak konpontzeko teknika alternatibo eraginkorrak (bide jurisdikzionala baino azkarrago eta merkeagoak) eskaini behar zaizkiela defendatuz.

Arartekoaren erakundean sakondu aurretik, era berean, gero eta ugariagoa den gatazka administratiboari erreparatu behar diogu. Estatuaren eboluzioan, egungo Zuzenbidezko Estatu Sozial eta Demokratikoak Administrazio Publikoaren hedapena du ezaugarri nagusi. Honek bizitza sozialeko eremu gehienetan parte hartzen du, herritarrak, gero eta gehiago, haren menpeko izanez. Testuinguru honetan gatazkak asko dira. Era berean, prozedura administratiboak zenbat eta berme gehiagorekin hornitu nahi, zenbat eta hobeto babestu nahi interes orokorra, orduan eta gatazka gehiago sortzen dira Administrazioaren eta herritarren artean.

Aipatutako premisekin, hurrengoko lerroetan (II) ombudsman edo Herriaren Defendatzailearen jatorria eta hedapena munduan zehar, (III) Euskal Erkidego Autonomoan bere eraketa eta arauketa, (IV), Arartekoaren estatutu juridikoa, (V) bere antolaketa pertsonala, eta (VI) egozten zaizkion funtzioak eta ahalmenak jorratuko ditugu. Erakunde hau ulertzeko, baita azaldu behar ditugu (VII) Arartekoaren jardutze prozedura, (VIII) Euskal Legebiltzarrarekin bere harremana eta (IX) Espainiako Herriaren Defendatzailearekin duen harremana ere.

Herriaren Defendatzailearen erakundearen sorlekua Suedia eta Finlandiako eskualdeetan kokatu behar dugu. Beraien 1809ko Konstituzioak (Regerisform) "justitieombusdman"-aren erakundea sortu zuen. Instituzio honen oinarria, batez ere, Justizia Kantzelaria izan zen, azken hau Carlos XII-ak sortutako kargu bat izanik. Haren ordezkari batek betea, erregearen bidaia luze eta ugarietan, Justizia Kantzelariak Administrazio publikoko funtzionarien lana gainbegiratzea, hark legea betetzen zuela kontrolatzea eta herritarrek haren inguruan aurkezten zituzten erreklamazioak ezagutzea zuen zeregin. Zehazki, aipatutako Konstituzioak erakundea parlamentuaren kontrola arautzera eskeintzen zuen bere XII. Kapituluko 6 artikuluan arautzen zuen. Honela zioen:

Testu honekin bat, ordutik hona, Suedian hainbat defendatzaile egon dira (Justiziakoa, Kontsumitzailearena, Merkataritza Askearena, Militarra edo Ingurugiroarena). 1968. urtean izan zen suediar ombudsman desberdinak erakunde bakarrean bateratu zirenean, beraietako bat gainbegiratzaile orokor bezala jardunez.

Erakundea, lehenengo, nahiko antzeko eraketa zuten herrialdetara zabaldu zen. Finlandian, Suediako erresumaren parte zen heinean, erakundea guztiz arrotza ez zen lekuan, Errusiataz independizatu ondoren, bere lehenengo Konstituzioak (1919) ombudsman-a jaso zuen. Danimarkak 1953ko Konstituzioan egin zuen, Herriaren Defendatzaileari eremu zibilean eta militarrean Administrazioa kontrolatzeko eskumena aintzatetsiz. Bere aldetik, Norvegiak, lehenengo, defendatzaile militar bat sortu zuen (1955) eta, beranduago, beste defendatzaile zibil bat (1962).

Erakundea Europan jaso zen Bigarren Mundu Gerratearen ostean, jatorrizko eraketa aldatuz, ohiko erakundea Estatu bakoitzaren beharrizan eta ezaugarri juridiko-politikoetara egokituz, nahiz eta beti herritarren eskubideak Administrazio Publikoaren aurrean babesteko bere azken helburua mantendu. Alemaniak 1956an arautu zuen defendatzaile militar bat, beste zibil bat eratzeari uko eginez, eremu honetan ombudsman-aren lana Eskaera Eskubidearen Batzordeak beteko zuelaren irizpean. Hamarka bat beranduago (1967) Erresuma Batuak Administrazioarentzat Parlamentuko Komisarioa sortu zuen. Beroni, Gobernuaren -eta ez Parlamentuaren- proposamenez Erregeak izendaturik, poliziaren eta udal agintarien ikerketa debekatzen zaio. Frantziak Médiateur de la République 1973an sortu zuen. Azken honek, baita Gobernuak izendatua, bakarrik jaso ditzake herritarren kexak eta erreklamazioak legebiltzarkide baten bitartez.

Europako lurraldean zehar Herriaren Defendatzailearen hedapen honetan, komeni da azpimarratzea, nahiz eta bere Estatu eremuko eraketa gailendu, zenbait kasutan, Estatuko defendatzailearekin batera, arloko defendatzaile batzuk agertzen direla, Administrazioaren arlo jakinen gaineko kontrola egozten zaielarik. Horrela, Suedian, erakundearen jatorriaren herrialdean, jakin dakigunez, estatukoa eta arlo batzuetakoa elkarrekin bizi dira, Norvegian bezala; Alemanian, ordea, bakarrik arlo jakin batekoa arautzen da (militarra) (Wehrbeauftragter des Bundestages). Herbeheretan eta Erresuma Batuan, estatuko ombudsman-arekin batera, eskualde defendatzaileak aurreikusten dira. Eskualde defendatzaileak soilik arautzen dira Italian(Difensore Civico), Suitzan eta Belgikan (Le Médiateur fédéral).

Europako mugetatik at, eskualde defendatzaileak daude munduko beste toki batzuetan (Kanada, Australia eta AEB), nahiz eta estatuko defendatzailearen eredua hedaduena izan, kontinente orotan atzeman dezakegularik (Nigeria, Zelanda Berria, Sudan, Hegoafrika, Taiwan, Zambia,...).

Edozein kasutan, euskal legelariak Arartekoaren erakundea sortu eta arautzen duen 3/1985 Legean (Euskadiko Aldizkari Ofiziala, 63 zenbakia, 1985ko martxoak 22) (aurrerantzean, AESAL) esaten duen bezala, ombudsman suediarraren munduan zeharreko hedapenean, bere jatorriarekin lotzen duten 3 ezaugarri, gutxienez, atzematen dira: (1) "organo honen funtzioa Administrazioaren kontrolera zuzentzen da herritarrek ondo administratuak izateko duten eskubidearen defentsan eta legezkotasun printzipioaren bermean", (2) "bere titularra Parlamentuak izendatzen du, nahiz eta organoa autonomiaz jardun", eta (3) "herritarren eskubide eta askatasunen defentsan jarduten den Administrazioaren kontrol organoa (izanik), Ombudsman-era sarbide zuzena bermatu behar du, bitartekoak beharrezkoak izan gabe".

Gure ingurura bueltatuz, Espainian Herriaren Defendatzailearen erakundea, gaztelaniaz "Defensor del Pueblo" delakoa, 1981ean sortu zen, Espainiar Konstituzioaren (aurrerantzean, EK) 54. artikuluko edukia garatuz. Artikulu honen esanetan lege organiko batek arautuko du Herriaren Defendatzailea, kontutan izanik Gorte Nagusien goi komisioduna dela, haiek oinarrizko eskubideak defendatzeko izendatua, horretarako Administrazioaren jarduera gainbegiratu ahalko duelarik, eta horren kontu Gorte Nagusiei eman beharko dielarik.

Espainiar Estatua, lurraldeari dagokionez, Erkidego Autonomoetan antolatuta dagoen heinean, eskualde defendatzailek daude haietako gehienetan, beraietako bakoitza dagokion Legebiltzarraren menpe dagoelarik. Horrela, 1983an Andaluziako Herriaren Defendatzailea ("Defensor del Pueblo Andaluz") sortu zen; 1984an, Kataluniako Síndic de Greuges eta Galiziako Valedor do Pobo; Aragoiko Justizia ("Justicia de Aragón"), Kanariar Uharteetako Komunaren Diputatua ("el Diputado del Común") eta gure Arartekoa 1985ean sortu ziren. Hiru urte beranduago hasi zen bere zerbitzuak eskaintzen Valentziako Erkide Autonomoko Síndic de Greuges-a. Beranduago eratu dira, Balear Uharteetako Síndic de Greuges (1993), Gaztela-Leoneko Komunaren Prokuradorea ("Procurador del Común") (1994), Nafarroako Herriaren Defendatzailea (2000), Gaztela-Mantxako Herriaren Defendatzailea (2001), Asturiaseko Printzerriko Prokuradore Orokorra ("Procurador General del Principado de Asturias") (2005) eta Errioxar Herriaren Defendatzailea (2006).

EK-ren 147.2 c) artikuluaren magalean ("Autonomia Estatutuek jaso beharko dituzte: (...) erakunde autonomo propioen izendapena, antolaketa eta egoitza"), Euskal Erkidego Autonomoko Estatutuak (aurrerantzean, EEAE) lurralde honetarako Arartekoaren erakundea sortu zuen. Zehazki, bere 15. artikuluak Euskal Erkidego Autonomoari bere Parlamentuaren Lege bidez eta Espainiako Herriaren Defendatzailearen erakundea errespetatuz, honen "antzeko organo bat" sortzeko eta antolatzeko ahalmena aintzatesten dio. Aipatutako arauak euskal ombudsman-a Espainiako defendatzailearekin -EK-ren 54 artikuluan aurreikusia- koordinatuz arituko dela eta EK-ak hari aintzatesten dizkion funtzioak eta "Euskal Parlamentuak agindutako beste edozein" izango dituela gehitzen du. Beraz, manu honek Arartekoaren oinarrien eraketan Estatuko inspirazioa argi erakusten du: Espainiar Konstituziora egindako igorketa orokor batean estatuko defendatzailearen "antzeko organo" bat aurreikusten da, berariaz bien arteko koordinazioa galdatuz, hartara bereziki bialketa bat eginez Arartekoaren funtzioak zehazteko -Euskal Parlamentuak agindutakoaz gain-.

Sarrera honen azken lerroetan aztertuko dugun Espainiako Herriaren Defendatzailearen eta Arartekoaren arteko harremana alde batera eginez, EEAE-n 15 artikuluak lehenengoa Espainiar Konstituzioan nola eratuta dagoen ikustea galdatzen digu. Azken honek (54. artikuluan) erakundea Gorte Nagusien Goi Komisionatu gisa marrazten du, haiek oinarrizko eskubideak defendatzeko izendatua eta Administrazioaren jarduera gainbegiratzearen arduradun, bere jardueraren kontu Gorte Nagusiei eman behar dielarik.

Esandakoarekin bat, Arartekoaren erakundea sortu eta arautzen duen 3/1985, otsailak 27ko legeak (AESAL akronimoarekin), euskal ombudsman-a oinarrizko eskubideen defentsarako euskal parlamentuaren goi komisionatu gisa eratzen du, funtzio nagusi gisa "herritarrak Euskal Administrazio Publikoaren aginte eta botere abusuen eta arduragabekeriaren aurrean" babestea egotziz (AESAL-ren 1 artikulua). Beraz, herritarrak egokiro eta legearekin bat administratuak izateko duten eskubidea babestera deitutako erakundea da. Bere arauketan bere autonomia azpimarratzen da: Euskal Autonomia Estatutuak zuzenean araututako erakunde publikoa da eta kontrolatzen dituen Administrazio publikoetatik independientea, jarraibideak bakarrik Legebiltzarretik jasotzen dituelarik (beranduago azalduko dugu, Arartekoaren eta Euskal Parlamentuaren arteko harremana aztertzean, jarraibide hauek orokorrak direla, bere jarduera arruntean eraginik ez dutelarik). Era berean, bere funtzioak egikaritzeko askatasuna aintzatesten zaio, beti ere Legearekin bat, eta Espainiako Herriaren Defendatzailearekin koordinazioan.

Bereziki kontutan izan behar dugu gure ordenamendu juridikoan Arartekoak daukan ezaugarri bat: epaileak edo Betearazlearen edo Legebiltzarraren kideak ez bezala, ez da agintaria, hau da, ez dauka auctoritas-ik herritarrek aurkezten dizkioten kexak ebazteko edo bere erabakiak edo gomendioak derrigorrez ezartzeko; pertsuazio edo iritzi magistratura bat da, Autonomia Estatutuan aurreikusita egoteak eta Euskal Legebiltzarrarekin duen harreman pribilegiatuak (ikusiko dugunez, Administrazio batekiko Euskal Parlamentuaren kontrol jarduera susta dezake) ematen dion garrantzia duelarik. Zentzu honetan, AESAL-a eztabaidaezina da Arartekoak Euskal Administrazio Publikoaren "egintzak, baliogatzeko, ezeztatzeko edo aldatzeko eskuduntzarik ez du"-ela berariaz adierazten duenean.

Gure lurraldean ombudsman-aren eraketa ulertu ahal izateko garrantzitsua da bere ikuskaketaren edo kontrolaren objetua, euskal Administrazio Publikoa alegia, nola ulertzen den adieraztea. Arartekoaren jarduteko eremua arautzen duenean AESAL-ren 9 artikuluak dioenez, euskal Administrazio Publikoa zentzu zabalean ulertu behar dugu. Berau osatzen dute, (1) Euskadiko Erkidego Autonomoaren Administrazio Komuna, bere Administrazio periferikoa barne; (2) Lurralde Historikoen Administrazioa; (3) udal Administrazioa; (4) aipatutako hiruretako edozeinen menpeko organismo autonomo, sozietate publikoak eta bestelako entitateak; (5) emakida administratiboa bitarteko, pertsona fisikoek edo juridikoek kudeatutako zerbitzuak, eta (6) Euskal Autonomia Erkidegoaren eskuduntzako materian, edozein kontrol edo babes administratibo baten menpe, zerbitzu publiko bat jarduten duen edozein organismo edo entitate, pertsona juridiko edo pribatu.

Beste Erkidego Autonomoetan gertatzen ez den bezala, Euskadin historikoki ombudsman-aren funtzioak bete izan dituen erakunderik izan ez denez, eta pareko erakunde frantsezaren ildotik (Médiateur), Autonomia Estatutuaren ixilitasunaren aurrean, euskara erabiliz, AESAL-ak euskal herriko defendatzailea "Ararteko" deitu du. Hitz honek euskeraz bitartekari esan nahi du.

Arartekoaren eraketaren eraentza juridikoa ixten du, EEAE-en 15 artikulua garatuz, Arartekoaren Erakundearen antolaketa eta funtzionamendu Erregelamenduak (Euskadiko Aldizkari Ofizialaren 258 zenbakia, 1990ko abenduak 29koa). Azken hau Arartekoak berak eman zuen AESAL-en Bigarren Xedapen Gehigarriaren aplikaziopean.

Ombudsman-aren arrakasta eta eragina, batez ere, erakundea osatzen duen pertsonari gizarteak aintzatesten dion autoritatearen, bere lanarekin lortzen duen izen onaren, menpe daude. Horregatik da hain garrantzitsua bere izendapena eta kargu-uztea eta herritarren eta kontrolatutako Administrazio Publikoen inguruan egozten zaizkion funtzioak babesteko bateraezintasun eraentza bat arautzea. Era berean, euskal herriaren defendatzailearen estatutu juridikoaren elementu garrantzitsu dira, bere funtzioen egikaritzan aintzatesten zaizkion bermeak.

Euskal Parlamentuaren goi komisionatua den heinean, hark izendatzen du Arartekoa. Nahiz eta AESAL-en 2 artikuluak haren izendapena Euskal Parlamentuko Erregelamenduak zehazten duenaren arabera egingo dela xeda, honek ez du gai honi buruz deuz esaten, autonomiako Legebiltzarra pertsonak aukeratzeko erregelamenduko xedapen orokorrak jarraituz arituko delarik. Edonola ere, eta beste ordenamendu juridikoetan gertatzen denaren antzera, izendapenak Parlamentuko kideen hiru bosteneko gehiengo kualifikatu bat galdatzen du. Gehiengo hau lortzen ez bada, ondoz-ondoko proposamenen aurkezpena aurreikusten da, lortu arte, hilabeteko epean.

Arartekoa euskal izaera politikoa dutenen artean, hau da, Euskal Erkidego Autonomoa osatzen duen edozein udalerriko auzotartasun administratiboa (EEAE-ren 7.1 artikulua) duten eta eskubide zibil eta politikoen egikaritza osoa duten pertsonen artean aukeratzen da.

Euskal Parlamentuko Presidentea da euskal herriaren defendatzailea izendatzen duena, izendapen hau Euskadiko Aldizkari Ofizialean publikatuz eta bere karguaren edukitza Parlamentuko Osoko bilkuraren aurrean hartuz, bere funtzioa leialki beteko duela zin edo promesa eginez.

Erakundea inpartzialtasunez janzteko, Parlamentuko jazoerez bereizteko, Arartekoarentzat 5 urteko agintaldia aurreikusten da, denbora bererako beste behin berrautatua izateko aukerarekin. Bere ondorengoa izendatu arte funtzioetan mantentzen da, baina gehienez bere agintaldia bukatu eta 6 hilabetetako epean.

Arartekoak bere kargua uzten du, (1) honi uko egiteagatik, Parlamentuko Mahaiari jakinerazten zaionetik ondoreak dituelarik; (2) izendatua izan zen epearen agortzeagatik; (3) heriotza edo etorritako ezgaitasunagatik, azken hau Ganbarako kideen hiru bostenak adostua izan behar duelarik; (4) Parlamentuak kargutik kentzeagatik, honetan arduragabekeriaz aritu izanagatik, horretarako Parlamentuko kideen hiru bostena behar delarik, Arartekoa bera eztabaidan bere kudeaketaren defentsan aritu daitekelarik; (5) sententzia irmo bidez doluzko delitu bategatik kondenatua izateagatik; (6) etorritako bateraezintasunagatik edo euskal izaera politikoa edo eskubide zibil eta politikoen egikaritza osoa galtzeagatik (AESAL-en 7 artikulua).

Aipatutako edozein karigatik Arartekoak kargua utzita, Euskal Parlamentuko Presidenteak kargua utzik dagoela adieraziko du, berau Euskadiko Aldizkari Ofizialean publikatuz eta gehienez hilabeteko epean ombudsman berri baten izendapenerako prozedura hasiz.

Herriaren defendatzailea, bere jatorritik, erakunde inpartzial eta neutral moduan eratu da, ordenamendu juridiko desberdinek ombudsman-a esklusiboki bere karguan jardun behar dela arautuz, horrela interes politiko edo partikularrekin kutxatzea ekidituz. Ildo honetatik, AESAL-ek Ararteko kargua ondorengoekin bateraezina dela xedatzen du: (1) aukeraketa popularreko ordezkapen manamendu edo izendapen askeko kargu politiko oro; (2) alderdi politikoan, sindikatuan edo empresari antolakuntzan afiliazioa; (3) edozein elkarte edo fundazioan zuzendaritza funtzioak egitea; (4) edozein Administrazio Publikoan zerbitzu aktiboan egotea; (5) epaile edo fiskal karreraren egikaritzea eta (6) edozein jarduera profesional, liberal, merkataritza jarduera edo lan jarduera. Era berean, baita ere debekatzen zaio (7) propaganda politikoko edozein egintza egitea.

Bere kargua hartu aurretik, eta izendapenaren ondorengo hurrengo 10 egunetan, Arartekoak berau eragin dezakeen edozein bateraezintasun egoera utzi behar du (AESAL-en 6 artikulua).

Bere funtzioen egikaritzan independentzia eta askatasuna babesteko, Arartekoari, gainerako Autonomia Erkidegoetako herriaren defendatzaileei bezala, bere kargua egikaritzen duen bitartean, Autonomia Estatutuak bere Legebiltzarreko kideei aintzatesten dien inbiolabilitate eta inmunitate bermeak aintzatesten zaizkio. Aintzatespen hau ez du AESAL-ek egiten -ez duelako gai hori arautzeko eskuduntzarik, gaia prozesala delako, eta beraz, esklusiboki estatuarena (EK-ren 149.1.6 artikulua)-, 36/1985 Herriaren Defendatzailearen Erakundearen eta Erkidego Autonomoetako antzeko erakundeen arteko harremanak arautzen dituen, azaroak 6ko, legeak baino. Era berean, ombudsman autonomikoei, parlamentuko komisionatu diren heinean, fuero berezi bat egozten zaie: kasuan kasuko Justizia Auzitegi Nagusia izango da beraiei dagozkien kausak ezagutuko dituena.

Aipatutako 35/1985 Legeak, defendatzaile autonomiko guztiei baita beren korrespondentzia eta komunikazioen inbiolabilitatea aintzatesten die ere.

Jatorrizko eredu suediarrari jarraituz, Arartekoaren erakundea pertsonabakarreko organo bezala eratzen da, hau da, pertsona fisiko batek, gizon zein emakume, betetzen du kargua. Mementu honetan Arartekoa Iñigo Lamarca Iturbe da (orain dela gutxi, bigarren aldiz aukeratua), aurretik kargua Juan San Martín Ortíz de Záratek (1989-1995), Xabier Markiegi Candinak (1995-2000) eta Mercedes Agúndez Basterrak (2000-2004, funtzioetan) bete dutelarik.

Hala ere, eta Administrazioaren parte hartzea bizitza sozialeko arlo gehienetara hedatu den heinean, ezinezkoa da pertsona bakar batentzat AESAL-ek Arartekoari egozten dion lana burutzea. Horregatik Arartekoak herritarrei eskaintzen dien zerbitzu publikoa, euskal herriaren defendatzaileak berak, erakundearen zuzendari gisa; Arartekoa laguntzen eta ordezkatzen duen ondoko batek, eta aholkulari eta zerbitzu administratibo eta logistikoen ardura dutenen artean, 45 pertsona baino gehiagok eskaintzen dute. Guztiek Arartekoaren Bulegoa osatzen dute.

Arartekoaren ondokori erreparatuz, azken hau hark askatasun osoz izendatzen eta kentzen du, euskal Parlamentuaren aurreko adostasunez, biak Euskadiko Aldizkari Ofizialean publikatzen direlarik. Behin izendatuta, Arartekoaren estatutu juridiko bera (bateraezintasunak, bermeak) aplikatzen zaio, hark lanaren antolakuntzaren arabera bere funtzioak bere ondokoan eskuordetu ditzakelarik. Gainera, ondokoak Euskadiko defendatzailea ordezkatzen du, kargua utzik dagoenean edo haren ezintasun fisiko edo hura denboraldi baterako desagertzean. AESAL-ek berariaz debekatzen du Parlamentu, Gobernu edo Kontseilariekin harremana edo haien aurreko jarduera eskuordetzea (8.3 artikulua). Beraz, Arartekoarentzat erakundearentzako ezinbestekoak diren harremanak erreserbatzen dira.

Azken urteotan, zehazki 2004tik, Arartekoaren ondokoaren kargua Julia Hernández Valles-ek betetzen du (honek ere, bigarrenez).

Arartekoaren Bulegoa, organikoki, Aholkularitza Juridikoan, erakundeak bere funtzioak betetzeko behar duen lankidetza tekniko-juridikoa ematearen arduraduna, eta Administrazio eta Pertsonalaren Zerbitzuan antolatzen da. Azken honi, berriz, erakundearen kudeaketa ekonomikoa (bere aurrekontuaren proiektua prestatu eta berau kudeatzen du) eta laguntza administratiboa dagokio. Biak Arartekoaren konfiantzako pertsona batek zuzentzen ditu (Aholkularitza Juridikoaren Burua eta Administrazio Zerbitzuaren Burua, hurrenez hurren). Administrazio eta Pertsonalaren Zerbitzuak Erakundearen Errolda Orokorraren eta Artxibo Atalaren ardura duen bitartean, Aholkularitza Juridikoa, eremu espezializatuetan antolatuta (pertsona nagusiak, adingutxikoak, gizon eta emakumeen arteko berdintasuna, kartzelatutako pertsonak, inmigranteak, minusbaliotasundun pertsonak eta buruko gaixotasun edo gaisotasun kronikodun pertsonak), euskal herritarrek erakundearen aurrean aurkeztutako kexa eta erreklamazioak izapidetzeaz eta ikerketak eta txostenak egiteaz arduratzen da.

Arartekoaren Erakundearen antolaketa eta funtzionamendu Erregelamenduak beste bi organo aurreikusten ditu euskal ombusman-aren barnean: Koordinazio eta Barne Eraentza Junta eta Informazio Bulegoa.

Lehenengoa, Arartekoak presiditzen du, eta beronek, bere ondokoak, eta Aholkularitza Juridikoko eta Administrazio eta Pertsonalaren Zerbitzuko buruek osatzen dute. Organo aholkularia da, Euskadiko defendatzailearen barne funtzionamenduarekin harremana duten kontu guztietan informatu behar duelarik. Era berean, Arartekoak Parlamentu autonomikoari aurkezten dizkion urteko Txosten edo ez-ohiko Txostenak ezagutu eta beraien inguruan informatu behar du.

Informazio Bulegoaren lana da euskal herritar guztiei Arartekora sarbidea erraztea.

Arartekoari bere lanean laguntzen dioten pertsonen multzoa osatuz, berau eta beronen ondokoa alde batera eginez, erakundean lan egiten duten gainerako gizon eta emakumeak aholkulariak eta konfiantzazko pertsonak -Arartekoak berak aukeratuta, esklusiboki honi aholku ematera dedikatzen dira, Euskal Parlamentuko konfiantzako langilegoari aplikatzen zaion eraentza bera aplikatzen zaielarik- edo pertsonal arrunta, Euskal Parlamentuko langilegoaren parte, dira (AESAL-en 38 artikulua).

Ahots honen lehenengo lerroetan Arartekoa herritarren eta Administrazio Publikoen artean gatazkak ebazteko jurisdikzioz kanpoko tresna gisa aurkezten genuen. Honen inguruan, AESAL-ek xedatzen du Arartekoak beharko duela "erdietsi, eskudunak diren organo eta zerbitzuekin lankidetzan, herritarren interes legitimoen defentsan konponbiderik egokienak eta organo administratiboak objetibitate, eraginkortasun, hierarkia, deszentralizazio, deskonzentrazio, koordinazio eta Legeari eta Zuzenbideari menerapena printzipioetara egokitzea" (12 c) artikulua). Ildo beretik, AESAL-ek Administrazio Publikoek "burututako egintzak edo jokabideak argitzeko ikerketa bat hasi eta praktikatzeko" ahalmena aintzatesten dio. Horrela argi geratzen da herritarren eta Administrazioaren arteko gatazkak ebatzi nahi direla, azkenak bere funtzioa era eraginkorrean bete ahal dezan. Aipatutakoak Arartekoari euskaldunen oinarrizko eskubideak bermatzeko bere funtzio nagusia betetzeko aintzatesten zaizkion ahalmenak dira, herritarrak Euskal Administrazio Publikoaren aginte eta botere abusuez eta arduragabekeriez babestuz (AESAL-en 1 artikulua). Hala ere, lege aintzatespen honen gainetik, ezin dezakegu Arartekoa, bere osotasunean eta espirituan, bere funtzio guztien egikaritzan, gatazkak ebazteko eta ekiditzeko mekanismo informala dela besterik defendatu, herritarren bizitza kalitatea hobetzea baino bilatzen ez baitu, gatazkak ebatziz edo herritarren eskubideak bermatzea xede duten lege edo portaera administratiboen aldaketak proposatuz.

Argi gera bedi, honen inguruan, gatazkak ebazteaz edo sahiesteaz mintza garenean, ez garela Arartekoaren jarduera inposatzaile batetaz mintza. Are gehiago, AESAL-ek bere Zioen Azalpenean dioenez, "bere jarduera (...) Ebazpenak eta gomendioak zuzentzera eta Txostenetan bere ikerketen emaitza azaltzera abiatuko da". Horregatik, aurrerago esaten genuen bezala, pertsuazio edo iritzi magistratura deitzen zaio, Autonomia Estatutuan aurreikusita egoteak eta Euskadiko Parlamentuarekin daukan harreman pribilegiatuak ematen dion boterea baitu.

Mementu honetan beharrezkoa da azpimarratzea Arartekoak ezin dituela ezagutu Justizia Administrazioaren inguruan herritarren kexak. Jasotzekotan, Ministerio Fiskalari igorri behar dizkio honek ikertu eta neurri egokiak har ditzan edo Epai Boterearen Kontseilu Orokorrari igor diezazkion (AESAL-en 9.2 artikulua Espainiako Herriaren Defendatzailearen 3/1981, apirilak 6ko, Lege Organikoaren (aurrerantzean HDLO) 13 artikuluarekin osatuz). Aukera hau debekatuta dute baita gainerako Erkidego Autonomoetako ombudsman-ek ere. HDLO-ak ezarritako eredua jarraitzen dute honen inguruan, eredu hau jatorrizko suediar eredutik aldentzen delarik, hartan ombudsman-ak Auzitegien funtzionamendua ere begiratzen baitu. Zalantza gabe, Estatuko eta Erkidego Autonomoetako Legelarien hautaketak, epaileen independentzia babestu nahi du, gure ordenamenduan epaileen ezinbesteko ezaugarri baita (EK-ren 117 artikulua), horrela Epai Boterearen kanpoko edozein kontrol baztertuz, honen jarduera bakarrik epaileen beraien (beroietara joan beharko da beroiei erantzunkizun zibila edo penala galdatzeko) edo bere Gobernu organoen (bereziki, Epai Boterearen Kontseilu Orokorraren eta Epai Boterearen gainerako Gobernu organoen diziplinazko ahalmenak) ikuskaketaren menpe geratuz.

Ildo beretik, Arartekoa arautzen duen legeak sententzia irmoz erabaki diren edo ebazpen judizialaren zain dauden kexak hark ezin aztertu ditzakela xedatzen du. Are gehiago, behin bere jarduera hasita, interesatutako herritarrak Auzitegien aurrean demanda edo helegitea tarteratzen badu, esekitu egin beharko du. Ez da debekatuta daukan kontu bakarra: ezin dezake ikuskatu hertsiki administratiboa ez den Parlamentuaren eta Gobernuaren jarduerarik, ezta Batzorde Arbitralen funtzionamendua ere. Ez dauka ezta ere Administrazio Publikoaren egintzak deuseztatzeko, ezeztatzeko edo aldatzeko eskuduntzarik.

Zentzuzkoa denez, Arartekoak ezin du ezta ere herritarren arteko gatazkarik ezagutu.

Bere eskuduntzetara bueltatuz, beharrezkoa da azpimarratzea euskal ombudsman-ak euskal Administrazio Publikoen egintza eta ebazpen eta ez-egiteen ingurukoak ezagutu ditzakela.

Zehazki, herritar bati edo herritar talde bati eragiten dien euskal Administrazio Publikoa osatzen duten entitateek egindako egintzak edo jokabideak argitzeko ikerketak hasteko eta praktikatzeko boterea aintzatesten zaio. Honen inguruan, organo administratibo eskudunei, funtzionarioei edo beren nagusiei ebazpenak igorri edo betebehar legalak oroitarazi diezazkieke, legez kontrako egintzak edo bidegabekoak konpontzeko edo zuzentzeko edo Administrazioaren zerbitzuak hobetzea lortzeko.

Era berean, legeriaren hutsuneak adieraz ditzake, euskal Administrazio Publikoa osatzen duen edozein erakunde, entitate edo organismori ebazpenak eginez, jarduera administratiboa eta zerbitzu publikoak beharrezko objetibotasunez eta eraginkortasunez jazteko herritarren eskubideen bermerako.

Baita ere, eta Administrazio Publikoaren edozein erakunde, entitate edo organismoren eskariz, euskal ombudsman-ak bere eskuduntzako gaietan txostenak eman behar ditu.

Azkenik, Arartekoak bere eskuetan dituen bide guztien bidez, eta bereziki, komunikazio bide publikoen bitartez, bere lanaren izaera, bere ikerketak eta urteko bere Txostena zabal ditzake (AESAL-en 11 artikulua). Arartekoaren azken ahalmen hau, egun, batez ere, bere web orriaren bitatez garatzen da.

Argi geratzen da Arartekoak ahalmen hauek -era berean, bere funtzio direnak- egikaritzen dituenean, herritarren eta Administrazio Publikoaren arteko etorkizuneko gatazkak ekiditzen ari dela. Horregatik gatazkak ebazteko jurisdikzioz kanpoko mekanismo edo mekanismo informal bat dela esaten dugu. Are gehiago, aipatutako eginkizunak burutzeko Arartekoa baliabide informal eta eraginkorrekin aritu behar da. Horretarako, (1) herritarren eta Administrazioaren arteko gatazka zehatzak ebazteko ahalmenaz gain, (2) euskal Administrazio publikoko edozein zerbitzu edo saili ikuskatze bisitak egiteko ahalmena aintzatesten zaio, dokumentuak aztertuz, organoak, funtzionarioak edo langileak entzunez eta egoki deritzon informazioa haiei eskatuz. Era berean, (3) egoki deritzon ikerketa guztiak egin ditzake, beti ere herritarren eskubide eta interes zilegiekin eta ikuskatuko entitateenekin talka egiten ez badute. Horretaz gain, (4) ikertzen ari den gaiaren inguruan informazioa eman dezakeen Administrazio Publikoaren edozein funtzionari edo langile zitazio bitartez bere aurrean ager dadin eskatzeko boterea aintzatesten zaio. Honekin loturik, Arartekoaren aurrekontuan sail bat dago partikularrei sortarazitako gastuak edo kalte materialak ordaintzeko.

Euskal herriaren defendatzaileak dituen ikerketa ahalmenen inguruan, beharrezkoa da zehaztatzea, indarrean dagoen legediarekin bat, arau orokor gisa, mota orotako dokumentuetara sarbidea daukala, beraietako bat ixilpeko ofizial kalifikatzeak eragozten ez duelarik. Salbuespenez, Gobernuak berariazko akordio bidez Arartekoari ixilpeko ofizial bezala kalifikatutako dokumentu batera sarbidea uka diezaioke, nahiz eta hark, ikerketa ondo burutzeko aipatutako dokumentuaren ezagutza oinarrizkoa dela uste badu, dagokion Parlamentuko Batzordearen ezagutzan jar dezakeen Gobernuaren erabakia (AESAL-en 15 artikulua).

Laburbilduz, euskal herriaren defendatzailea "Administrazioaren lankide kritikoa" da (AESAL-en Zioen Azalpenetik hitzez-hitz), haren eta herritarren artean gatazkak ebazteaz eta sahiesteaz arduratzen delarik, autonomia funtzionalarekin arituz eta guztion ongizatea erdietsiz.

Euskal Parlamentuak izendatzen duen Arartekoa, bere funtzioen egikaritzan, automiaz jarduten da, ofizioz edo herritar baten eskariz. Ikus ditzagun aukera biak.

AESAL-ak, munduan zehar zabaldutako jatorrizko ombudsman suediarraren eredua jarraituz, Arartekoari ofizioz ikerketa bat hasteko baimena ematen dio, Administrazio Publiko baten inguruan egoera irregular bat ezagutzen duenean (17.1 artikulua). Zalantza gabe, bide honek Arartekoaren mugarik gabeko jarduera legitimatzen du herritarren eskubideen eta legezkotasunaren defentsan, erakundeak benetako aintzatespen soziala lortzera lagunduz. Gainera, herritarrak erakunde honek eskaintzen duen zerbitzu publikora joatera animatzeko benetako bultzagarria da. Praktikan, Arartekoa ofizioz urtero hainbat gai edo kontu ikertzen ari da. Horrela, adibidez, egungo Arartekoak, bere lehen izendapenean, honako hauen inguruan ikertu zuen: "EEA-n pertsona nagusiei atentzioa: etxeko laguntza zerbitzua, eguneko zentruak eta egoitzak", edo eta "Heziketa zentruetan elkarbizitza eta gatazkak".

Ikerketa beste batzuek eskatua has daiteke: normalean Arartekoarekin harremanak dituen Parlamentuko Batzordeak, edo beste Parlamentuko edozein Batzordek edo legebiltzarkide batek. Hala ere, inoiz ezin izango du ikerketaren hasiera Administrazioak berak eskatu bere eskumeneko gaien inguruan.

Bigarren aukera gisa, eta suediar ombudsman-aren jatorrizko eraketari jarraituz, edozein herritarrek aurkez diezaioke zuzenean eta dohanik bere kexa Arartekoari organismo publiko baten inguruan. Kexaren bitartez herritarrak Arartekoaren parte hartzea eskatzen du, bere ustez, bere eskubideak urratzen dituen Administrazio edo organismo publiko baten egoera, jarduera edo ez egite baten aurrean. Ez dio axola eskatzailaren nazionalitateak, bizilekuak, adinak edo ez-gaitasunak. Ezta ere presondegi batean preso egoteak edo Administrazio batekin lotura edo menpekotasun harreman berezi bat izateak. "Interes zilegi" edo legitimo bat argudiatzearekin nahikoa da. Nahiz eta "interes legitimo" hau Legeak ez definitu, EK-ren 24 artikuluak, epaibidezko babes eraginkorra eratzen duenean, erabiltzen duen zentzu berean ulertzen dugu: herritar baten eskubideak eragiten dira, kasu honetan jarduera administratibo baten emaitza gisa.

Behin euskal ombudsman-ari kexa bat aurkeztuta, nahiz eta interesatuak kentzeko bere desioa adierazi, Arartekoak ikerketarekin jarrai dezake.

Arartekora sarbidean formaltasun eza gailentzen da; kexak idatziz zein ahoz aurkez daitezke, bi kasuetan motibatuak izan eta gatazka ebazteko balio dezaketen dokumentu guztiak lagundu behar zaizkiolarik. Eskatzaileak, logikoa denez, Arartekoan aurkeztutako gaitzespen edo protestaren emaitza ezagutu ahal izateko, bere burua identifikatu eta bere helbidea adierazi behar du.

Kexak pertsonalki aurkeztu daitezke, erakundeak publikoari irekita dituen 3 bulegoetan, euskal probintzia hiriburu bakoitzean bat, eskutitzez edo faxez. Garai berriekin bat, kexa bat meil bitartez aurkeztea ere posible da.

AESAL-a kexa indibidualez mintza da, gaitzespen kolektiboak aipatu gabe. Edozein kasutan, bere aurkezpenerako bi muga ezartzen dira. Ahozkoak bakarrik Arartekoaren egoitzetan aurkez daitezke, transkribatuak eta irakurriak eta eragindakoak sinatuak izan behar direlarik. Gainera, ezin daiteke ezein motako kexarik aurkeztu, ez idatziz, ezta ahoz ere, eragindakoak kexa sor dezakeen portaera edo egitateak ezagutzen dituenetik urte bat pasatuz gero.

Behin kexa bat jasota, erakundean egingo den lehenengo gauza erregistratzea eta jaso izanaren ziurtagiria ematea izango da. Jarraian, defendatzaileak baloratu egingo ditu onartzen dituen edo ez erabakitzeko. Ez ditu izapidetzerako onartuko herritar eskatzailean interes zilegia atzematen ez badu, edo berau identifikatzen ez denean; ez ditu ezta ere onartuko defendatzaileak gaitzespenean fede txarra edo Administrazioa nahasteko edo geldiarazteko prozeduraren neurrigabeko erabilera atzematen badu. Are gehiago, defendatzaileak kexa fede txarrarekin egin dela egiaztatzen badu eta kriminalitate zantzuak ikusten baditu, kasua egoki deritzon epailearen ezagutzan jarriko du. Ez ditu onartuko ezta ere, justifikazioa edo eskatzen diren datuak laguntzen ez bazaizkie.

Zentzuzkoa denez, Arartekoak ezin ditu bere eskuduntzetatik at geratzen diren gaien inguruko kexak onartu. Honen inguruan komeni da gogora ekartzea ezin dituela sententzia irmo bidez ebatzita dauden edo ebazpen judizialaren zain dauden kexak ezagutu eta kexa baten inguruan ikerketa hasi ondoren, interesatuak Auzitegi arrunten edo Auzitegi Konstituzionalaren aurrean demanda edo helegitea tarteratzen badu, bere jarduera esekituko duela. Ezin ditu ezta ere Parlamentuari edo Gobernuari buruzko kexak ezagutu administratiboa ez den guztian, edo Batzorde Arbitralen funtzionamenduari buruzkoak. Ildo beretik, Espainiako Herriaren Defendatzailearen eskuduntzakoa den kexa bat aurkezten bazaio, hari igorriko dio.

Aipatutako betekizunak betez gero, kexak onartuak izango dira, bestela, baztertuak. Bigarren kasu honetan, Arartekoak horrela jakineraziko dio aurkeztu zuen herritarrari, bere kasuan, bideratzeko bide egokiaz informazioa emanez, egongo balitz. Ez da aurreikusten ezein helegite gaitzespena onartzen ez denerako.

Behin kexa bat onartuta, Arartekoak Administrazio zehatzak eginiko egintza edo jokabidea argitzera zuzendutako ikerketa bat hasi eta praktikatuko du. Xede honekin baliteke eragindako Administrazio Publikoari edo bere funtzionarioei dokumentuak, txostenak edo argibideak eskatzea. Horretarako epe bat emango die. AESAL-k Administrazio hauek eta bere funtzionarioak Arartekoa laguntzera behartzen ditu, eskatutakoa lehentasunez eta premiaz eman behar dutelarik. Baliteke baita ere, jakin dakigunez, Arartekoak ikerketa bisitak egitea kasuan kasuko Administraziora edo zerbitzura. Edozelan ere, eskatutakoa emateari ezetza ematen bazaio edo funtzionario, agintari, langile edo emakidadun enpresa baten arduradunak edo nolabaiteko kontrol edo babes administratibora meneratutako enpresa baten arduradunak eskatutako espediente edo dokumentazio administratibora sarbidea, edo berauek dauden tokira, oztopatzen badu, Arartekoak honen berri eman diezaioke hierarkian nagusiari. Gainera, gertakari hau txosten berezi batean jaso daiteke edo eta urteko txostenean dagokion atalean azpimarratua izan. Hierarkian nagusia bada Administrazio Publiko bateko funtzionari edo langileari Arartekoari laguntzea debekatzen diona, eskatutako datu edo dokumentuak ematea eragotziz, motibatuta eta idatziz egin beharko du, idazki hau funtzionarioari eta euskal ombudsman-ari berari ere igorri beharko zaiolarik.

Baliteke bere ikerketaren garapenean Arartekoa kriminalitate zantzua duten egitateekin topatzea. Ministerio Fiskalari helarazi beharko dizkio berau Legearekin bat aritu dadin.

Arartekoaren ikerketa derrigorrezkoa edo inperatiboa ez den ebazpen batekin bukatzen da. Ikerketa herritar baten kexaren emaitza izan bada, Arartekoak kexa hori onartu edo gaitzetsiko du. Ikerketa ofizioz hasi izan denean, aldiz, jarduera administratiboaren zuzentasuna edo ez adieraziko du. Ebazpen hauek Arartekoaren web orrian (www.ararteko.net) publikatzen dira.

Euskal herriko defendatzailearen ebazpenen izaerarekin bat (ez dira derrigorrezkoak edo inperatiboak), haien kontra inoiz ezin daiteke helegiterik tarteratu. Honen inguruan, beste behin gogora ekarri behar dugu, erakunde honen indar hertsatzailea Parlamentuarekin daukan harremanetik, han informazioa aurkezteko daukan aukeratik hark bere kontrol funtzioa egikari dezan, datorrela.

Bere ikerketa bukatuta, euskal ombudsman-ak bere emaitza kexa aurkeztu duen herritarrari komunikatuko dio. Baita eragindako agintari, organismo, funtzionari edo langileari ere. Gainera, Arartekoak kexa funtzionari edo langile baten abusu, arbitrarietate, diskriminazio, oker edo arduragabekeriaren fruitu izan dela uste badu, eragindakoari zuzendu dakioke, horren inguruan bere iritzia emanez, bere ustez bere eskuduntzak, prozedurak edo ebazpenak zein forma edo moduan egikaritu behar diren adieraziz. Idatziz egingo du, berau, hierarkian nagusiari ere igorriz. Are gehiago, AESAL-ak Arartekoak eginiko ebazpenak emaitza bat sortzen ez badu ("zentzu horretan neurri egoki bat"), hark kontua eragindako organismo administratiboaren hierarkian gorena denaren ezagutzan jarriko duela xedatzen du, gaia bere urteko txostenean edo ez-ohikoan jasoz.

Nahiz eta Arartekoaren ebazpena loteslea ez izan, ofizioz funtzionarioiei, langileei edo emakidadun empresen arduradunei edo kontrol edo babes administratibo baten menpe dauden enpresen arduradunei erantzunkizuna eskatzeko akzioa egikari dezake.

Jakin dakigunez, Arartekoa Euskal Legebiltzarreko goi komisionatua da herritarren oinarrizko eskubideen defentsarako. Euskal Legebiltzarrak aukeratzen eta izendatzen du, eta bere kasuan, kargutik kentzen ere. Era berean, ombudsman-a organo autonomo bat da, soilik Legera eta Parlamentuaren jarraibidetara meneratua. AESAL-ak xedatzen du, honen inguruan, "Arartekoak Parlamentuarekin izango ditu harremanak azken honek zehatz dezan forman" (1.4 artikulua), "Parlamentuak Arartekoari ematen dizkion jarraibideak" testuinguru honetan, harreman honetara mugatuta ulertu behar ditugularik, inoiz ez euskal ombudsman-a bere jarduera zehatzean euskal Legebiltzarrarera meneratuta dagoela bezala. Edozein kasutan, Euskal Legebiltzarreko Erregelamendura bialketa zuzena da, honek kontua bere V Tituluko lehenengo kapituluan arautzen duelarik. Honek Parlamentuko organoen eta euskal ombudsman-aren arteko harremanak Ganbarako presidentetzaren bitartez emango direla xedatzen du, eta orohar, Legebiltzarraren osoko bilkuraren aurrean edo batzorde berezi baten aurrean izapidetu behar diren kontuak salbuetsita, Giza Eskubideen eta Herritar Eskaeren Batzordearen testuinguruan garatuko direla (204 artikulua). Parlamentuko Batzorde honek edo beste edozeinek edozein mementutan Arartekoaren agerpena eska dezake (AESAL-en 35 eta Euskal Legebiltzarreko Erregelamenduaren 209 artikuluak). Era berean, Arartekoak berak Batzorde hauetako batean bere parte hartzea eska dezake eta Arartekoak ikerketa bat Parlamentari baten edo Batzorde baten eskariz burutu badu, berau bere emaitzez informatu beharko du, bere ez parte hartzea justifikatu dezaketen kariak motibatu beharko dituelarik.

Euskadiko Legebiltzarrari dagokionez Arartekoaren autonomiaren erakusgarri, behin azken hau izendatuta, bere jarduera ez da eteten Parlamentua biltzen ez denean, disolbatzen denean edo bere agintaldia bukatzean.

Euskal Parlamentuaren goi komisionatua den heinean, Arartekoak bere jardueren kontu eman behar dio urtero hari txosten baten bidez. AESAL-k oroitza-txosten honetan Arartekoak ondokoak jasotzea galdatzen du: (1) Euskadin herritarren eskubideen babespen egoeraren balorazio orokor bat, (2) egindako ikerketa kopuru eta moten zerrendaketa, (3) arbuiatutako kexen eta horretarako karien zerrendaketa, (4) bere ikerketen emaitza, kontrolatutako organoei zuzendutako gomendio edo ebazpenak eta Administrazio Publikoen funtzionamendu hobea bermatzeko eman, aldatu edo derogatu behar diren lege edo lege-manuak zehaztuz, eta (5) interesa dutela uste duen gainerako beste datu guztiak.

Txosten hau urteko lehenengo hiruhilabetekoan aurkeztu behar da, Arartekoak berak ahoz Parlamentuaren Osoko Bilkuran aurkeztu behar duelarik. Arartekoaren aurkezpenari talde parlamentario guztien parte hartzeak jarraituko dio, "posizioak zehazteko helburuarekin, txostenaren aurkezpena dela eta ebazpen proposamenak aurkeztu ezin daitezkelarik, erregelamendu ekimen arrunten kalterik gabe" (Euskal Legebiltzarraren Erregelamenduaren 207 artikulua).

Arartekoak Legebiltzar autonomikora aurkezten duen Urteko Txostenaren garrantzia azpimarratzea garrantzitsua da. Behin euskal ombudsman-a izendatua, bi erankundeen arteko harremanaren mementurik garrantzitsuena da.

Urteko txostenaz gain, Arartekoak egoki deritzonean, bereziki egitateen larritasunak edo premiak aholkatzen dutenean, bere ekimenez, Parlamentuaren aurrean ez-ohiko txosten bat aurkez dezake. Esaterako, 2009 urtean, zenbait txosten aurkez ditu, hala nola: "Euskadin transgenero eta transexualak diren pertsonen egoera", "Adingutxikoei balioen transmisioa", eta "Euskadin terrorismo biktimei atentzio instituzionala".

Bai beharrezko urteko txostena, bai ez-ohikoak, Parlamentuko Aldizkari Ofizialean publikatzen dira.

Ohiko eta ez-ohiko txosten hauen testuinguruan, eta orohar, Arartekoaren jardueraren inguruan, garrantzitsua da berriz gogoratzea Arartekoak berez ez daukala aginterik, bere botere nagusia Parlamentuaren Administrazio Publikoaren gaineko kontrola sustatzea izanik.

Euskal Legebiltzarraren eta bere herriaren defendatzailearen arteko harremanaren azterketa amaitzeko, beharrezkoa da esatea azkena ekonomikoki lehenengoaren menpekoa dela. Arartekoak urtero bere aurrekontuaren aurreproiektua egiten du, berau Parlamentuko aurrekontuaren proiektua arautzen duten arauekin bat izapidetuz, bere hornidura ekonomikoa Parlamentuaren Aurrekontuaren sail bat izanik. Aurrekontu hau erakundeak autonomiaz kudeatzen du, nahiz eta gastuak baimentzeko Parlamentuaren eraentza berdinera meneratuta egon.

Arartekoaren eta Espainiar Herriaren Defendatzailearen arteko harremana Espainiako antolaketa politiko-territorialaren testuinguruan ulertu behar dugu. Testuinguru honetan Administrazio Zentralaren alboan Administrazio Autonomikoak agertzen dira. Ezin dezakegu ahaz, honen harira, ahots honen lehenengo lerroetan esaten genuen bezala, beste Erkidego Autonomo batzuk ere beren herriaren defendatzaile autonomikoa dutela. Hala ere, eta Arartekoaren eta Espainiako Herriaren Defendatzailearen arteko loturak aztertzera mugatuz, beren eraketari, eskuduntza eremuari eta harreman funtzionalei erreparatu behar diegu.

Badakigu AESAL-ak, Euskadiko Autonomia Erkidegoko Estatutuaren 15 artikuluari jarraituz, Arartekoa Espainiako Herriaren Defendatzailearen antzera eratzen duela. Izan ere Herriaren Defendatzailea bere ezaugarri nagusietan, 1978ko Konstituzioan aurreikusten baita (54 artikulua), 1979ko Euskadiko Autonomia Erkidegoko Estatutuak hartara bidalketa egin zuelarik.

Bestalde, eta bi erakundeen eskuduntza eremuan sartuta, HDLO-ak berariaz aintzatesten dio Herriaren Defendatzaileari "bere kabuz Erkidego Autonomoko jarduera ikuskatzeko" ahalmena (12 artikulua); beraz, Administrazio Autonomikoak ere ikuska ditzake. Ideia berdinean sakontzen du Herriaren Defendatzailearen Antolaketa eta Funtzionamenduaren Erregelamentuak (Diputatuen Kongresuko eta Senatuko Mahaiek batzar bakarrean onartuta 1983ko apirilaren 6an), berariaz xedatuz "Herriaren Defendatzaileak ezin izango du eskuordetu Erkidego Autonomoetako antzeko organoetan Konstituzioaren 54 artikuluak egotzi dion eskuduntza I Tituluan jasotako eskubideen defentsarako". Beraz, argi gera bedi Arartekoaren jarduteko eremua ez dela berea esklusiboa, Herriaren Defendatzailearekin banatua baino, era berean ombudsman autonomikoekiko Herriaren Defendatzailearen lehentasuna eta nagusitasuna argi geratuz. Hala ere, eskuduntza konkurrentzia honek eta Herriaren Defendatzailearen nagusitasunak ez du praktikan arazorik sortzen, izan ere, bi ombudsman-ak, estatukoa eta autonomikoa, beren funtzioen egikaritzan, koordinazioan eta lankidetzan aritu behar baitira. Horrela galdatzen dio Herriaren Defendatzaileari HDLO-ak 12 artikuluan eta Arartekoari AESAL-ak (1 eta 36 artikuluak). Antzeko zentzuan mintza da Herriaren Defendatzailearen Erakundearen eta Erkidego Autonomoetan antzeko figuren arteko Harremanak arautzen dituen 36/1985, azaroak 6ko Legea (2 artikulua). Honen harira, azken honek Espainiako Herriaren Defendatzailearen eta defendatzaile autonomikoen arteko akordioak aurreikusten ditu "ikuskapenaren objektu diren Administrazio Publikoen jarduera eremuei buruz, Parlamentuko Komisionatuak jarduteko kasuak, egikari ditzaketen ahalmenak, Herriaren Defendatzailearen eta aipatutako Parlamentuko Komisionatu horietako bakoitzaren arteko komunikazio prozedura, eta akordioen beraien iraupena". Akordio berdinak aurreikusten ditu AESAL-ak "bi erakundeen arteko koordinazioa eta lankidetza hezurtzeko baterako jarduerarako irizpideak zehazteko", beti ere, Arartekoak akordio hauek Parlamentuari jakinarazi behar dizkiolarik, honek onartu eta publika ditzan, bere kasuan, Euskadiko Aldizkari Ofizialean (36.2 eta 3 artikulua).

Bi erakundeei galdatzen zaien lankidetza testuinguruan Herriaren Defendatzailearen Erakundearen eta Erkidego Autonomoetan antzeko figuren arteko Harremanak arautzen dituen 36/1985, azaroak 6ko Legeak lehengoari Euskadin kokatzen diren Estatuko Administrazio Publikoen organoen jarduera ikuskatzeko behar duenean Arartekoari laguntza eskatzeko aukera aurreikusten du. Gainera, Herriaren defendatzaileak Estatuko Administrazio publikoko organoen jardueraren inguruan euskal herritarrek Arartekoari aurkezten dizkioten kexak jasoko ditu, Arartekoari haien emaitzen berri eman diezaiokelarik. Era berean, AESAL-ak Arartekoari Herriaren Defendatzailearengana motibatuz jotzeko aukera aintzatesten dio, inkonstituzionaltasun edo babes helegitea tarteratzeko eskatuz. Baita ere eska diezaioke Estatuko Administrazio Publikoko organoei ebazpenak zuzentzeko Euskal Administrazio Publikoaren hutsuneak Estatuko Administrazioaren funtzionamendu akatsek edo Estatuko eskuduntzako arauek sortzen badute (37 artikulua).

• ARTEAGA IZAGUIRRE, J.M., El "ararteko". Ombudsman del País Vasco en la teoría y en la práctica, Deustuko Unibertsitatea, Bilbo 1994;
• EGUIGUREN IMAZ, J., "El "ararteko" o defensor del pueblo vasco", Revista de Estudios Políticos, 46-47 zbk./1985;
• LÓPEZ BASAGUREN, A., MAESTRO BUELGA, G., El ararteko, HAEE-Eusko Jaurlaritza, Oñati 1993;
• MARURI URIARTE, A.I., GUTIÉRREZ BAÑARES, S., "Crónica de la jornada de estudio sobre "el ararteko", Revista Vasca de Administración Pública, 24/1989 zbk.
• SAN MARTÍN, J., "Fundamentos de la institución del Ararteko", Revista Internacional de Estudios Vascos, 40. zbk, 1/1995.