Kontzeptua

Agerpenak Baskonian

Beste kontakizun batzuetan, pertsonaia santuak agertu eta solaskide batzuekin hitz egiten dute. Solaskide horiek, normalean animaliak zaintzen dituzten gizonezkoak izaten dira eta santutegi bat eraiki behar ote zaien adierazten diete esplizituki. Ia bakar batek ere ez du datarik ipintzen. Elezahar batzuk agian leku santuren bat azaldu edo duin bihurtzeko xedez ex post facto sortu baziren ere, beste zenbait begitazio historikoetan oinarrituko ziren apika. Hala eta guztiz ere, Euskal Herriko santutegien historian, oraindik ez da laikoek izandako begitazio kasurik ezagutzen, ez behintzat behar bezala dokumentatutakorik; aitzitik, Gaztela Zaharreko (Virgen del Espinokoa lekutzen da hurbilen, Santa Gadea de Cideko herrian (Burgos), 1399koa) Andaluziako eta Kataluniako santutegi gutxi batzuetan aurkitu da horren agiririk, XIV. mendetik XVI. mendera bitartean. Begitazio horietan berrikuntza moralari buruzko aginduak ematen ziren eta izurriteari buruzko ohartarazpenak egiten ziren. Inkisizioak desagerrarazi egin zituen. Frantzia inguruko zonaldetan antzeko begitazioak ageri dira, Aro Modernoan dokumentatu direnak historikoki (Nôtre-Dame de Garaison 1515ean, Nôtre-Dame de Médous 1588an). Idatzizko agiririk ez badago ere, Euskal Herriko kontakizun batek sinesgarria dirudi, izan ere, data zehatza du, nahiko berria da eta nahikoa xehetasun ditu, ikusle hark zerbait ikusi zuela pentsatzeko bidea ematen dutenak; ikusle hori Maria de Rozas zen, Biañezeko artzain bat, Karrantzan (Bizkaia). Hark adierazi zuenez, 1670eko irailaren 18an Ama Birjina azaldu zitzaion, orraztu egin zuen eta Biañezeko erretoreari agerpenaren lekuan eliza bat eraikitzeko eskaera helarazteko agindu zion. Elezaharrak dioenez, erretorea eta eliztarrak leku hartara abiatu eta irudi bat topatu zuten.

Gipuzkoako elezaharren arabera, jasotako aginduak betetzen ez dituzten edo gauez material eraikigarriak nola itzultzen diren ikusteko zelatan ibiltzen diren gizaki-bitartekariak eta haien baserriko ondorengoek zigorra jasotzen dute, esate baterako, begi batetik itsu edo hanka batetik herren geratuz. Ezaugarri fisiko hori (aldaketa genetiko baten moduko zerbaitek eragindakoa) agerpenaren froga moderno bilakatzen da, baina bada besterik: paisaian agerian geratu diren marka fisikoak (oinen arrasto sakratuak), jauzien edo eskuen aztarnak, zuhaitz santuen egurra, agerpenaren lekuko izan ziren zuhaitzak edo haren aldaxkak. Kontakizun horiek zenbateko seriotasunez onartzen diren neurtzeko aski da marka horiekiko debozioak zenbat iraun duten ikustea: zuhaitzak, aztarnak, irudien lekuko izandako leku eta elizak (gerora erauzi edo desagertu egin direnak) lore bidez seinaleztatzen dira, otoitzak, limosnak edo urteko mezak. Horren froga gisa sarritan Lourdeseko gurtzaren arrakasta aipatzen da; izan ere, gurtza horren ondorioz elezaharretako agerpenen lekuko izan diren lekuak berrindartu eta oroitu egin dira.

Noizbait "agertutako" edo mirari baten ondorioz topatutako irudiaren behin betiko aztarna irudia bera da zalantzarik gabe. Halaxe gertatzen zen Grezia zaharreko palladia delakoekin. Irudiak erlikia bilakatzen dira agerpenen zuzeneko aztarna izateagatik. Agerpenak atzeraeginezko elezahar gisa edo topatutako objektuen garrantzia goratzeko bitarteko gisa uler daitezke; horretarako, irudia zena erlikia bilakatzeko mekanismo modura interpretatu behar dira. Gainera, anbiguotasun nabarmena sor daiteke gurtzen diren irudiei dagokienez, hots, objektuak edo gorputzak diren, bizidunak edo bizigabeak. Agirreko Ama Birjinaren edo Ondarroako Antiguako Ama Birjinaren, Mariekako Ama Birjinaren jaieradun batzuek irudi horiek nolabait "bizirik" zeudela uste zuten. Jose Miguel de Barandiaranen arabera "nekazari batzuek oraindik eliza eta ermitetan gurtzen diren Ama Birjinen zenbait irudi, ez direla irudi sinesten dute; aitzitik, hezur-haragizko benetako andreak dira haien ustez, mirari baten ondorioz agertu zirenak eta mendeetan zehar mantendu direnak Eta sinesmen hori gaur egun erdi gordeka baieztatzen den arren edo aldez aurretik "gure arbasoek ziotenez" esaten bada ere, Euskal Herriko herri askotan topatu da, eta horrek zera erakusten du: han-hemenka oso hedatua izan dela..." (Barandarian, 1926. 48).

Agerpenen elezaharrek eta haien oroimenezko santutegiek lekuan lekuko jainkotasun moduko bat ezaugarri duen paisaia bat sorrarazi dute. Bertan, agerpenak orokorrean oroimen bizi gisa mantendu ez baziren ere, irudi sakratuen izar-multzo bat sortu zuten leku santuetan, hala, euskaldunek bazuten nora jo laguntza eske edo esker onak emateko.

Tokiko izar-multzo horiei nazioartean ofizialki onartutako agerpen batzuen irudiak gaineratu zitzaizkien; modu horretan, agerpenaren ideia berrindartu eta balio unibertsala eman zitzaion. XVI, XVII eta XX. mendeetan hainbat parrokia-eliza eta ermita Pilarreko Ama Birjinaren irudiekin hornitu ziren. XVIII. mendean Mexikon bizi ziren euskaldunek Guadalupeko Ama Birjinaren pintura eta eskulturak bidali zituzten haien sorterrira. Eta XIX. eta XX. mendeetan, euskaldunen artean Lourdeseko Ama Birjinaren gurtza hedatu zen eta hara joaten ziren hura gurtzera. Ondorioz, hainbat parrokiatan Ama Birjina barneratu eta hainbat herritan Lourdeseko oihartzuna hedatu zen. Bernadette Soubirous bera euskaldun gisa hartu zen eta euskal nazionalismoak sentimentu erlijioso nazionalistaren adierazpide gisa baliatu zuen Lourdes. Hala, San Ignacioren Martxa prozesio-kantu gartsuaren bidez Lourdesekin zerikusia zuen jaiera neurritsua auspatu zen. XIX. mendearen amaieran Euskal Herrian errefuxiatutako fededun frantziar ugariek Frantzian izandako agerpenei buruzko albisteak hedatu zituzten. Karitateko Ahizpek 1830ean Parisen agertutako Milagrosaren irudiak baitaratu zituzten. 1920ko hamarkadaren azken aldera Bergarako domingotarrek Portugaleko Fatimaren agerpenari buruzko kontakizuna argitaratu zuten lehen aldiz eta euskal prentsak albistea bereganatu zuen.