Indioaren aurreko jarrerak. Indiarrek Coloni eta bere jendeari egin zioten harrera adiskidetsua, eta berehala traizio egin zioten, nork bere burua harrapatuz eta jabetzetan, erabileretan eta ohituretan, batzuetan sakratuak. Kolonek berak hartu zituen itsasontzia bisitatzera iritsi ziren bost mutiko, eta, ondoren, lagun egingo zizkieten emakume batzuk, emazteak, ahizpak edo amak ziren kezkatu gabe. Hasiera izan zen. Espainiara eramanda, ia denak hil ziren zeharbidean. Haitin (La Española) urrea aurkitu zuten, eta hortik abiatuko dira kolonia guztiak. Santa Maria euskal itsasontzia hondoratu zenean, Kolonek kolonia bat utzi zuen uhartean, bizkaitar gehienen artean. Helburua, zalantzarik gabe, urrea bilatzea zen, bertakoek apaintzeko erabiltzen baitzuten. Haren izena Gabonak izan zen. Bigarren bidaian Colon itzuli zenean, ez zegoen bizirik. Indiarrek hil zituzten, eta badakigu kristauek hiru eta lau emakume indiar zituztela han, eta horrek jeloskortasuna piztu zuen natiboen artean. Lehenengo gauza txarra da biztanleria «kristauetan» eta «indiarretan» zatitu izana, eta ez «espainiarren» eta «indiarren» artean, hori baitzen bidezkoa. Zatiketa horren ondorioz, krimen oro kristauek izaten zuten, eta horrek eragin erlijiosoa zuen. Dominikalak, ebanjelizazio-planaren bidez iritsi zirenak, hasieratik kontra egin zieten konkistatzaileei eta agintariei, eta bidegabekotzat jo zituzten esklabotasuna, indiarrei beren lurrak kentzea eta, are, instituzio sozial eta politikoetatik kentzea. Menderatzaileek mandatuak bidegabetzat jo zituzten eta jabeei absoluzioa ukatu zieten. Elizaren gainerako elementuak, frantziskotarrak, apaizak eta gotzainak, antikolonialistak eta konkistaren justifikatzaileak ziren. Gauza bera gertatu zen Espainiako kolonia osatzen duten beste taldeekin. Bakoitza mugikor desberdinen atzetik zihoan. Hauek ziren taldeak: konkistatzaileak, agintari administratibo kolonialak, abenturazaleak, negoziatzaileak (merkatariak eta mandatuen jabeak) eta, azkenik, kolonoak eta mundu berrira bizimodu hobea edo aberasteko aukera bila iristen ziren guztiak. Kristauen jainko handia urrea da, Hatuey jauntxoak aldarrikatzen duen bezala, bere tribuaren asanblada batean, non errefuxiatua baitzegoen: «Badakizue kristauek zer ordaindu diguten, gure lurrak hartuz, gure jaurerriak kenduz, gure pertsonak liluratuz, gure emakumeak eta seme-alabak hartuz, gure gurasoak, anai-arrebak, senideak eta bizilagunak hilez. Errege hori, probintzia eta herri horretako jaun hori, hil egin zuten. Haiek zituzten mendeko eta basailu guztiak suntsitu eta amaitu egin zituzten; eta gu ihes egitea, gure lurretik atera eta hara etortzea gustuko ez bagenu, haiek ere hilda eta akabatuta egongo ginateke. Badakizue zergatik sortzen dizkiguten jazarpen horiek guztiak edo zertarako? Erantzun zuten: ankerrak eta gaiztoak direlako erantzun zuten. -Nik esango dizuet zergatik egiten duten —erantzun zuen Hauteek-, eta hori gizon handi bat dutelako, asko maite eta maite dutenak, eta hori nik erakutsiko dizuet. Gero, han palmaz egindako otar bat zuen ezkutatuta, bere hizkuntzan haba, betea, edo haren zati bat, urrez, eta honela dio: Ikusi hemen zure jauna, zeini zerbitzatzen dioten eta asko maite duten, eta zer dela-eta ibiltzen diren. Gizon honek larritu egiten gaitu. Honen atzetik dabiltza. Horregatik hil zaizkigu gure gurasoak eta anai-arrebak, eta gure jende guztia eta gure bizilagunak eta gure ondasun guztietakoak. Horregatik bilatzen gaituzte eta gaizki tratatzen gaituzte. Eta, entzun duzuenez, hona etorri nahi dutelako, eta gizon hori bilatu besterik ez dutelako nahi, eta hura bilatu eta ateratzeko, lan egin eta jazarri eta nekatu egin behar dutelako, gure lehen lurraldean egin duten bezala; horregatik, egin ditzagun hemen jaiak eta dantzak, etortzen direnean esan edo gaizki ez egiteko agindu baitiegu» (Las Casas, Apologética, 446). Jende horrek, konkistatzaileek, agintariek, abenturazaleek, negoziatzaileek eta fraideek sartzen dute zarata historiko guztia kolonialismoaren alde edo kontra. Bitartean, isilak, gaixoak eta neketsuak, batetik bestera ibiltzen dira, edo nekazaritzan, merkataritzan edo trafikoan, laneko eta bakeko gizonezkoetan. Askoz gehiago dira, baina ez zaie entzuten. Haien prototipoa «Errenteriako ona» zen. Euskaldunak talde guztietan izan ziren eta lehen kolonia desagertu zenean, Gabonak, historialari batzuek bizkaitarrei egozten diete hondamendiaren arrazoia. Gertaeren aurreko jarrera horiek talde guztietan agertzen ziren, kristau-kontzientziazioaren arabera. Benetako nukleo kristaua isila zen; gainerakoa, urrea baino idolo gehiago ez zuten abenturazale-multzo bat zen, Kubako jauntxoak zioen bezala. Gertaera itzulezina zen. Posizioak hartuta zeuden, sortutako interesak indartsuak ziren, latrozidioa eta krimena erabili ziren. Hau alde batetik. Bestetik, indiarrak, tratu txarrekoak eta zaurituak, intimoenean, lotsagabeak eta jazarriak, ez zen erraza inor sinestea; izan ere, blokean, haiek ez zuten aurrez aurre ikusten, kristauak baizik. Gaizkiak ez zuen erremediorik, berehala behintzat. Koloniako biktima jende xumea izan zen, eta pertsona oso eta zibilizatu gisa jokatu zutenak izan ziren. Horregatik, penagarria da Enrique Gandía bezalako autore batek, 1952an, Afrika eta Asiaren deskolonizazio betean, honelako baieztapenak egitea: «Kristoren printzipioa, ontasunaren teoriak, apostolu guztiek sostengatuak, eta, Las Casasen garaian, Erasmo bezalako humanistek eta Zumarraga bezalako gotzainek, bikainak ziren liburuentzat, baina ez arimentzat». Gandiak ez du uste une batez gaizkia kolonialistetan zegoela eta ez Errenteria bezalako kolonizatzaileetan, eta historiak baino askoz gehiago anonimatuan gordetzen duela. Jarrera kolonialista horrek itxura berria du Menéndez Pidalen, eta puntu hori azpimarratzen dugu, kolonialismoaren aurkako euskal irudi handiei eragiten dielako, hala nola P. Francisco de Vitoria eta fray Juan de Zumarraga, Durangoko gotzaina (Mexiko). Historialari ospetsuak ez du uste Etxeak asmo oneko historialaria zenik, baina, buru-eritasun bat izatean, nozioak deformatu egiten zaizkio, paranoia izeneko gaiztoak jota.