Mexiko: Frai Joan Zumarraga. Bizkaiko intsigne hori hobeto ezagutzeko iturria Fray Juan de Zumárraga da, euskal jatorriko historialari mexikar García Icazbalceta, Mexikoko lehen gotzaina. Historialari ospetsuak honela aurkezten digu: "Aro (Zumarraga) apala, iloba, jeloskorra, zuhurra, karitatiboa, pobreen eta indiarren ongilea eta, batez ere, kulturaren eta zibilizazioaren aldeko gizon praktikoa". 1528an, Mexikoko gotzaina onartu zuen, ia indarrez. Apezpiku hautetsi gisa iritsi zen herrialdera, eta "indiarren babesle" titulua zuen. Delgado Entzutegiko oidoreak atsekabe handiak eman zizkion bertakoei ematen zien tratuagatik. Gertaera nazkagarrienetako bat Tacuba jauntxoa ostikoka hiltzea izan zen, bere obretarako eskatzen zituen indiar guztiak eman ez zizkiolako. Ahotik odol-botoiak botaz hil zen: bularra ostikoka hondoratu zion. Fray J. de Zumárragak jaso zuen, baina ezin izan zuen hil. Karlos enperadoreak eman zion "indiarren babesle" kargua baliarazi nahi izan zuen, baina dena alferrikakoa izan zen. Audientzia haren kontra jarri zen, bere eremuan ez sartzeko eskatuz. Euskaldunak erantzun zuen: "Erregeak kargu hori berretsi zidan nigan konfiantza izanda eta, hartara, bere benetako kontzientzia kenduz; beraz, ez dut atzera egingo eta ez ditut indiar behartsuak babestuko, bizitza kostatu arren". Audientziak pregoi bat eman zuen, Gotzainari kexak bidaltzea debekatuz, mandatuak konfiskatuz eta, indiarrei dagokienez, haiek urkatzeko mehatxua eginez. Fray Juan de Zumárraga arrazoizko moldaketa bat bilatzen saiatu zen, baina erantzuna urkarekin mehatxatzea izan zen, Ronquillok Zamorako apezpiku komunarekin egin zuen bezala. Haren aurrean kexatzera ausartu ziren indiarrek osadia ordaindu zuten heriotzarekin. Epifania egunean, pulpitotik fraide batek Audientziaren tiraniaren aurka iragarri zuen. Delgadok ozenki moztu zuen, eta albiente bati agindu zion pulpitutik predikatzaileari botatzeko, hala egin zuen imajinatu ezinezko eskandalu baten erdian, agerian uzten baitzuen zein kristautasun-mota zuten Audientziaren entzuleek. Beste batean, bi pertsona atera zituzten tenplutik, bat hil eta beste bati besoak moztu zizkioten. Fray Juan de Zumárragak gutunak idazten zizkion Gorteari gertaerak salatuz, baina gutunak Mexikotik atera aurretik, Gortean bertan, kamara kolonialistak gordetzen zituen. Espainiara ateratzen ziren erlijiosoei erregistratu egiten zituzten, eta gutun susmagarriak kentzen zizkieten. Azkenean, euskaldun anonimo batek Zumarragak emandako salaketa-dokumentuak sartu zituen olio-upel batean sartu zuen argizari-ogian. Itsaso zabalean bere dokumentu preziatua atera zuen, Karlos ez zegoenean enperatrizaren eskuetara iritsi zena. Dokumentu horren bidez, Birreinato bat ezarri zen, non, Zumarragako kontseiluaren bidez, politiken kausa zibilak bereizten ziren. Uxatu egin zituzten oposiziogileak, eta errespetagarriak eta kontzientziakoak ziren haien ordez. Kenketak ez ziren gelditu harik eta enperadoreak Gorteari deitu zion arte, Delgadok ordaindutako 34 akusazio larriri erantzuteko, berak espero baitzuen. Fray Juan frantziskotar ordenako Goikoa defendatzeko atera ziren, baita Hernán Cortés bera ere; erregeari gutun bidez hauxe esan zion: "Hautetsiak naturalak defendatu dituelako, gaizki tratatu eta lekukotza faltsuak egin dizkiote, erlijioso onenetako bat eta doktrina eta adibide onekoa izanik". 1532an iritsi zen Gortera, Moctezuma enperadore ohiaren semearekin, haren iloba batekin eta Mexikoko gobernadorearen semearekin. Karguetako bat euskaraz hitz egiten zuena zen, uler ez zezaten, eta agintarien aurkako gauzak esan zitzakeena. Kargu guztiak kendu ondoren, Delgado eta Matienzo oposiziogileek ondasunak, bereak eta haien familiakoak konfiskatu zituzten. Zumarragatik Mexikora itzultzean, zaharra, harrera ona izan zuen. Lan berria nekagarria izan zen orduan, berritu eta ia dena sortu behar baitzen. Bertan, konfiantza handiagoko beste euskaldun batek laguntzen zion, Martín Arangurenek, hain zuzen ere. Izan ere, segundo horietako batek bere baitan darama lanaren garrantzia, eta gero historia ez da ez merezi ez aipatu ere egiten. Zarata historikorik eragiten ez duten pertsonaiak dira. Konjuntzio zoriontsu horri esker, Juan de Cornberger Mexikoren lehen inprimatzailea jarri zen. Indiarren defentsa eta segurtasuna bermatuta geratu zen. Indigenentzako eskolak eta eskolak eraiki ziren, laguntza ekonomiko ofizialik gabe. Indiako neskentzako irakaskuntza zibil eta erlijiosoa sortu zuen, serora- edo beata-erakunde baten bidez; gaixotasun kutsakorrentzako ospitale-asilo bat; klima okerragoko hirian, Veracruzen, beste ospitale bat; eta pobreei lismosnak etengabe banatzea. Bi fraideen artean, Santa Cruz de Tatelalco ikastetxea sortu zen beti, Aranguren lagunak zuen diruarekin. Zumarragaren jarduera agortezina zen, Mexikon ezezagunak ziren fruta-arbolak inportatzen zituen, lihoa eta kalamua ereiten, Granadatik zeta egiten zuten moriskoak ekartzen zituen, bere artea erakusten zuten ehuleak edo etxeko animalia berrien hazkuntza, hala nola zaldiak, astoak eta zerriak. Indiarrentzako arte- eta lanbide-eskola bat sortuz amaitu zuen lan hori. Gizajoa eta pozik, artzapezpiku izendatu zuten 1548an. Martin Arangurenek dioenez, "Aita Santuaren jabe aberatsa zen, herrikidea. Juanek afektu ona zuen eta bere bertuteagatik miresten zuen". Zumarragako obra askoren finantzatzailea izan zen. Fray Juan de Zumárragaren lanek, hamarrak edo hamabiak inguruk, beti gai erlijiosoak jorratzen dituzte, batzuk indiarrekin lotuta.