Errenteria eta Etxeak. Espainiarrek kolonizatutako lehen lurraldean, Haiti uhartean edo Santo Domingon, metropolitik agintzen, negoziatzen edo iristen ziren joanen eta etorrien mugimendu guztia biltzen zen. Hortik etengabe ateratzen ziren konkistatzaileak, kolonoak, abenturazaleak eta misiolariak, bakoitza helburu desberdinekin. Urrezko kodizia jende anker eta barbaro askori itzuli zitzaion. Barahunda horren erdian Francisco de Garay agertzen zen, pertsona orekatu eta baketsua eta adiera komertzialekoa, Kolonek uhartea populatzera bidalia eta postu garrantzitsuak bete behar zituena [Etxeak: Historikoa Indias, I, p. 299, arg. 1957]. Baina lurraldea enkargu batzuetan banatu zen, ez bakarrik Lurra, baita biztanleak ere. Izan ere, indiarrak benetako esklabo bihurtu ziren erregimen anker eta bihozgabean, halako moldez non populazioa ikaragarri handitzen ari baitzen. Honela dio Etxeek: "Donosak espainiarrei ospe handia ematen die hain lan gizatiarrengatik, uharte honetako jauntxoek eta gizaki guztiek beren lurraldera bizitzera etortzeko gonbita egin ziezaieten; lehen, lurraren barrenetan sartu nahi izaten zuten, ez ilerik ez belarriagatik" (Hist. Indias, I, p. 299). 1508an Santo Domingon zeuden 60.000 indiarretatik 40.000 jaitsi ziren 1509an eta hamahiru edo hamalau mila 1514an. Euskaldunek Amerikako kolonizazioan eta antikolonialismoan izan duten esku-hartzea hertsiki lotuta dago Dominikoen Ordenarekin eta P-arekin. Bartolomé de las Casas, eta horregatik aipatu behar da bere testuinguruan. Giza genero horren ondorioek oihartzun indartsua dute nazioartean oso garrantzitsuak diren beste euskaldun batzuetan, hala nola P. Gasteiz, Fray Juan de Zumarraga eta, askoz geroago, Simon Bolivarren eta Frantziako entziklopedistetan ere bai. Las Casas Santo Domingo uhartera beste abenturazale bat bezala iristen da, lur berrien aberastasun famak erakarrita (1502). La Concepción heretatea jaso du uhartean, indiarrak banatuz; benetako enkargua. 15l2n apaiz ordenatua da. Ispizua euskal historialariak dioenez, ordea, egoera-aldaketak ez zituen aldatu lurreko ondasunen utzikeriarekiko alderaketak. Kuba uhartera igaro zen 1513an, Pánfilo Narvaezen kapilau gisa. Han, Diego Velázquez gobernadorearengandik beste mandatu bat jaso du, Xaraguako portutik gertu. Etxeek gogorarazi dute Indiosen mandatua Pedro de Renteriarekin erkatuta zegoela, eta bitxia da iruzkin gozo hau egiten duela: berak (Las Casas) Errenteriak baino zorte handiagoa zuen baserritarrei ematen zitzaien, "otoitzaz gehiago arduratzen zen". Etxeak honela aurkezten ditu Errenterian: "Eta horretan guztian, espainiarren artean gehiago eta gutxiago zegoen, batzuk oso gordinak zirelako, errukirik eta errukirik gabe, miresle haien odolarekin aberasteko begirunea besterik ez zuten; beste batzuk, hain krudelak ez direnak, eta beste batzuk, sinetsi beharra dago haien miseria eta larritasuna mindu egin behar zietela; baina guztiek, batzuek eta besteek, osasuna eta bizitza, eta tristeen salbazioa, ezkutuan edo ezkutuan. Ez naiz gogoratzen gizon gupidazalea indiarrekin, haiek zerbitzatzea, bakarra baizik, Pedro de Renteria izenekoa, zeinaren azpian, Jainkoa badago, esan egin beharko baita" (Historikoa. Indias, arg. Madril, 1961, II, or. 174). Hala, bada, bere lagun eta bazkidearen biguntasun baliotsua ematen digu, zalantzarik gabe: "Duela urte asko, Espainiako uharte horretan (Haiti) oso lagun egin zen Pedro de la Renteria izeneko gizon batekin. Gizon horrek bertute handia zuen, kristaua, zuhurra, karitatiboa, deboziokoa, eta prestatuago zegoen Jainkoaren eta erlijioaren gauzak husteko, munduko gauzetarako trebea baitzen, nazka-nazka eginda baitzituen eta ez zekien ezer. Izugarria zen, hainbesteraino, non gehiago egozten baitzitzaion akatsari eta axolagabeari, zuen eskasaren arabera, zuhurtziaz eta bertutez baino. Beste ohitura on batzuen artean, apaltasuna eta kastitatea azpimarratzen zituzten, oso garbia eta apala zelako, eta, hitz batez, bertute asko jakinarazteko, hazi egin zen, eta Granadako lehen artzapezpikuaren doktrinari jarraitu zion; latinatua zen, eta Ebanjelioen liburuak zituen, eta Kubako alkateorde eta apezpiku zen; Espainiako alkateorde ona izan zen, eta beti bizi izan zen. Gipuzkoako bizkaitar oso bertutetsu baten eta Extremadurako Montanches herriko nekazari izan behar zuen jabe baten semea izan zen" (Historikoa. Indias, II, or. 251-252). Gero esaten jarraitzen du adiskidetasun estuaz baino gehiago, zuen guztia norberarena zela, eta lehen guztia Las Casasi buruz esan zitekeen, Errenteriari buruz. Autorearen beraren hitzorduek erakusten digute bi pertsonaien arteko adiskidetasun estua urte luzetakoa zela, Las Casas heldu zenetik, seguru asko, La Española uharteaz ari baita, Santo Domingo, alegia. Ispizuak Las Casasen testua laburtzen du, eta ondoren gertatutakoa kontatzen du: "Garai hartan presbiteroa zen Bihotz oneko etxeak, berak dioenez, eta behin baino gehiagotan esku hartu zuen beste kolono batzuek naturalekin krudelkeriarik egin ez zezaten. Baina banaketaegokia eta bidezkoa zela uste zuen, nahiz eta indigenen izaera erabat kezkatzen ez zuen. Izan ere, Santo Domingon zegoela, fribolo argudioekin, fraide batek egindako oharrei aurre egin zien. Fraideak uko egin zion absoluzioa emateari, banaketak izateagatik, eta berak aitortu egiten zien lehendik zituztenei. Historialariek beren bihurketa deitzen diotena Kuban aurkitu zuten. Meza esan eta predikatu egin behar zuen Barakoan, eta, Pentekoste Pazkorako sermoiak prestatuz, "bere buruaz Eskritura Santuko agintari batzuei buruz pentsatzen hasi zen, eta, ahaztu ez banaiz —sakatu— hura izan zen "Elizastes" ko lehena, XXXIV, "Inmolantes ex iniquis oblatio est maculata"; bertsoak pertsuasio beldurgarri batekoak dira. Behar adinako sentsibilitatea duenak duela milaka urte idatzitako bertso batzuen botereaz jabetu daiteke, eta Pentekoste egunean, Espiritu Santuaren etorreran, iruzur eginez. Bertsoak honako hauek dira:- "Eskaintza zikindu egiten da, bidegabekerien donak jasotzen ez dituen bidegabekeriaren sakrifizioak egiten ditu, eta ez die begiratzen odolzaleen sakrifizioei -"Pobreen sakrifizioak eskaintzen dituena, bera bezalako nekea da bere gizon baten aurrean irensten duena, "El prízo" dequo que el vida de los pobres es como el pan. [Historikoa Indias, II, p. 356-358, arg. Madril, 1961].