Zaila izaten da konposizioaren eta interpretazioaren esparrua mugatzea; izan ere, ia beti interpreteek, zuzendariek edo instrumentistek korua, orkestra edo instrumentua konposatzen dute, eta, batzuetan, konpositoreek beren obrak atril edo instrumentutik erakusteko tentazioan erortzen dira. Hala, bada, Euskal Herriko musikaren interpreteez hitz egitean, horietako asko konpositoreak izan direla ulertu behar da, nahiz eta interpretazioaren alderdia gailendu zaien.
Sekundino Esnaolak (1878-1929), heriotzagatik, Donostiako Orfeoiaren zuzendaritzan utzi zuenean, 1931n Juan Gorostidik (1901-1968) hartu zuen haren ondorengoa, Antxon Ayestarán batuta hil ondoren. Remigio Múgica hil zenean, Iruñeko Orfeoiaren ardura hartu zuen 1946an Martín Lipuzcoa apaizak, eta haren ondorengoak izan ziren Juan Eraso, Pedro Pírfano, Carmelo Llorente eta José Antonio Huarte. Modesto Arana apaizak (1909-1969) zuzendu zuen Bilboko Koru Elkartea. Vergarés orfeoia Ramón Oyarzabalek zuzendu zuen (1892-1971). Munduko euskal koru ezagunenetako bat Iruñeko Ganbera Korua da, 1946an sortua eta Luis Morondok (1909-1983) hil arte zuzendua.
Nabarmentzekoa da José Luis Ansorenak Eresbil Euskal Konpositoreen Artxiboarekin egindako lan handia, eta Musikasteren antolaketa, antzinako eta egungo euskal musikaren erakusketarako urteko astea.
Ez ditzagun ahaztu Capillako irakasleak: Pedro Aizpurua, Valladolideko katedralean; Aurelio Sagaseta, Iruñekoa; José María Zapirain, Donostiakoa. Herrialde horretatik kanpo, Luis Malleak Buenos Aireseko Lagun Onak Abesbatza zuzendu zuen; José Ignacio Prietok (1900-1980), Comillasko Schola Cantorumek eta Madrilgo Unibertsitateko Koruak (gero Vicente Larreak zuzendu du), eta Pablo Colinok Erromako Capilla Julia zuzentzen du.
Banden urrezko aroan, gerraren aurrekoan, mota horretako talde asko izan ziren, baita gaur egun falta diren zuzendari asko ere. Guztien artetik aipatu beharrekoak dira Bernardo Gabiola, 1912an Regino Ariz (1874-1947) eta José María González Bastida.
José Escoriaza (1884-1942) Basauriko bandatik Gasteizera igaro zen. José Sainz Basabe Bilbao José Francoren (1886-1951) musikagile eta instrumentista handia izan zen, Bermeo eta Irun baino lehen.
Segundo Olaeta (1896-1970) Severo Altuberen atzetik ibili zen Gernikako Bandaren zuzendaritzan, eta 1927an Elai-Alai euskal talde koreografikoa sortu zuen. Feliciano (1888-1956) eta Vicente (1890-1970) anaiek hainbat talde zuzendu zituzten. Rodrigo Santiagok (1907), herrialdean hainbat talde zuzendu ondoren, 1967an Madrilgo Udal Bandaren zuzendaritza hartu zuen. Zuzendari honek, gainera, curriculum zabala du ahots, orkestra, musika tresna, txistu banda eta abarretarako konpositore gisa. Félix Sistiaga Donostiako Udal Bandaren zuzendaria ere izan zen. Banda zuzendariak dira, baina koruetan ere aritzen dira: Carmelo Llorente, Urbano Ruiz Laorden, René Zugarramurdi eta Víctor Olaeta.
José María Franco (1894-1971) pianista, biolinista eta konpositorea izan zen, eta 1925etik aurrera Madrilgo Radio Unioneko Orkestra zuzendu zuen eta 1942tik aurrera Espainiako Orkestra Nazionala. Pablo Sorozabalek, 1923an Gotriam Steiweg Orquesterren aurka debuta egin zuenak, 1936tik aurrera Madrilgo Udal Banda zuzendu zuen eta, ondoren, 1945ean, Orkestra Filarmonikoa. Ikusi dugunez, Jesús Arambarrik zuzendu zuen banda hori bera, eta askotan Espainiako Orkestra Nazionala eta beste asko. Rafael Frühbeck-ek, 1933an Burgosen jaio bazen ere, Bilboko Kontserbatorioan jaso zuen bere lehen musika-prestakuntza. Bilboko Kontserbatorioak Espainiako Orkestra Nazionaleko zuzendari izendatu zuten 1959 eta 1962 artean. Ramon Usandizaga (1889-1964), Jose Mariaren anaia, Donostiako Kontserbatorioko Orkestra sortu eta zuzendu zuen. Ondoren, Tomas Aragüés, Kontserbatorio berean Zuzendaritzako katedraduna, da zuzendaria. Carlos Ibarra pianistak, Alemanian zuzendaritza ikasketak egin ondoren, hainbat orkestra zuzendu ditu. Belaunaldi berri honetakoak dira Pascual Barturen, José Luis Salbide eta José Luis Isasa zuzendariak.
Iruñeko Santa Cecilia Orkestra, Javier Bello Porturen zuzendaritzapean. 1943an Tolosako Felipe Gorriti Eskolania sortu zuen, eta 1959tik aurrera zuzendaritza ikasketak egin zituen Parisen, Sienan eta Salzburgon, 1963an Santa Zezilia Orkestraren kargu eginez; konpositorea eta musikologoa ere bada. Urbano Ruiz Laorden da Bilboko Orkestra Sinfonikoaren zuzendaria. Azkenean, 1982an sortutako Euskadiko Orkestra Sinfonikoa Enrique Jordá Gallasteguik zuzendu zuen. Parisen ikasketak egin ondoren, ikusi den bezala, Madrilgo Orkestra Sinfonikoa zuzendu zuen 1940tik, eta 20 kontzertu zuzendu zituen Espainiako Orkestra Nazionalera eta, 1945etik aurrera, Europako orkestra nagusiak. 1948tik aurrera, Ciudad de El Cabo, San Francisco de California orkestren zuzendari titularra izan da, eta 1970etik aurrera, Anberesko Orkestra Filarmonikoarena.
Madrilen Beltrán Pagola Goya (1878-1950) eta Francisco Cotarelo (1884-1943) piano-heziketa jaso zuten. Biek lortu zuten lehen piano-saria 1895 eta 1900ean, hurrenez hurren, eta biek osatuko zuten Donostiako piano-eskola, herrialdeko lehena. Pagolak 1902an hasi zuen Harmoniako irakasle gisa karrera pedagogikoa Donostiako Akademian, eta garai modernoekin bat datorren metodo berri bat idatzi zuen. 1928an Kontserbatorioa sortu zenean irabazi zuen piano-katedra. Miradorrek inpresionismoan sartu ditu ikasleak.' Cotarelo Akademiako piano-irakaslea zen 1913tik.
Cotarelorekin José María Iraola sortu zen, eta Pagolarekin, Ángel Cabanas. 1935ean Madrilen Pianoko Sari Nazionala lortu zuen, eta katedra bat lortu zuen Donostiako Kontserbatorioan.
Horiekin, kontserbatorio honetako pianoko hiru katedradun izango dira etorkizunean: José Antonio Medina (1927-1983), María Carmen Ocáriz (1955ean katedra irabazi zuen) eta Juan Padrosa.
Iraolako ikasleak dira, halaber, Félix Lavilla, Ricardo Requejo (1958an Parisko Lehen Piano Saria irabazi zuen) eta Francisco Corostola (19660an sari bera lortu zuen), 1967tik aurrera Espainiako Orkestra Nazionaleko piano-jotzailea izanik. Cristina Navajas kontzertistak piano-ikasketak ere egin zituen Parisen.
José Azarola Aldaz (1907-1955) izan zen eskola horretako piano-jole original, bertutetsu eta "piano-jotzaile". Bilbon ez dago piano-katedrarik 1920an Kontserbatorioa sortu arte. Francisco Fuster eta Aurelio Castrillo dira irakasle. Eskolatik atera dira Rafael Castro, Kontserbatorio horretako Harmoniako katedraduna; Carlos Ibarra, bertan pianoko katedraduna; Emma Jiménez, María Paula Torróntegui, Amaya Abásolo, Luis Ángel Sarobe, Jesús María Gallastegui eta beste batzuk. Karrera pedagogikoaren hasieran, Castrillo irakasleak Pilar Uturburu izan zuen ikasle. 1934an Madrilen Piano Sari Nazionala lortu zuen, eta Bilboko Kontserbatorioko piano-katedra irabazi zuen 1956an, eta Sara Algarate 1944an.
Pilar Iturbururen dizipulua Pilar Bilbao da, kontzertista eta Sevillako Kontserbatorioko pianoko katedraduna. Baina Joaquín Achúcarro Arisqueta piano-jole bizkaitarra eta, seguruenik, euskaldun unibertsala da. Bizkaiko Kontserbatorioan ikasi ondoren, 1950ean Birtuosismo Saria lortu zuen Madrilen; 1951n, Parisen, Marguerite Long Saria; 1952an, Sienan, Chigiar Akademiaren Nazioarteko Saria; ondoren, 1953an, Verli Nazioarteko Saria. 1959an Londresen eta 1969an, Estatu Batuetan debutatu zuen, eta mundu osoko aretorik onenetan piano-jotzaile handi gisa ezagutu eta estimatu zuten. Gasteizen, Tomas Echavarri izan zen 1929an sortu berri den kontserbatorioko lehen piano-irakaslea. 1934an Luis Aramburu ere izan zen, organista eta konpositore erlijioso eta folkloriko emankorra. Eskola horretatik José María San Martín (1927-1977) atera zen eta 1955ean Lehen Piano Saria lortu zuen Parisko Kontserbatorioan.
Gure kontserbatorioen orientazio pedagogiko txarra dela eta, pianoa izan da instrumentu nagusia, eta beste instrumentu batzuen ikasketak baztertu ditu; horregatik, askoz gutxiago dira hari-ikastunak, nahiz eta onak izan diren, nahiz eta irakasle gutxi izan. César Figuerido irakaslea izan zen Donostiako Kontserbatorioan, José Antonio Huarte Iruñekoan eta Sixto Osorio Bilbokoan. Gure herrialdetik kanpo, Ignacio Gurruchaga Oviedoko Kontserbatorioan izan zen. Bilboko Sixto Osorioko katedrak eman zuen biolin-jotzaile gehien: Juan José Vitoriak Bruselako Kontserbatorioko lehen saria lortu zuen 1921ean, eta Jenaro Morales Bilboko Orkestra Sinfonikoko kontzertinoa izan da urte askoan. Osorioko ikasleen artean Rafael Frühbeck eta Félix Ayo daude, Erromako I. Musici Laukotearen sortzailea. Kontserbatorioan biolin-irakaslea da. Euskal gurasoen Habanan jaio arren, Eduardo Hernández Asiain 1942. urtetik biolineko katedraduna izan zen Donostiako Kontserbatorioan.
Santos Gandía Lahidalga donostiarrak 1932an irabazi zuen lehen biolontxelo-saria Madrilgo Kontserbatorioan, eta 1942an Orkestra Nazionala sortu zenean bakarlari bihurtu zen. Regino Sorozábal (1900-1971) biolontxelo-irakaslea izan zen Gasteizko Kontserbatorioan. Gabriel Verkos (1910-1981), donostiarra, Bilboko Kontserbatorioko katedraduna eta bere Orkestra Sinfonikoko bakarlaria izan zen. Aurelio Castrillorekin (pianoa) eta Jenaro Moralesek (biolina) hainbesteko ospea eman zien hirukotea osatu zuten 1943an. Belaunaldi horretako zeladorerik ospetsuena André Navarra izan zen, 1911n Miarritzen jaioa, eta Frantzian, Belgikan, Alemanian eta Italian eman zituen ikasketak. Pedro Corostola Picabea izan zen Parisen haren ikaslea, Donostiako Kontserbatorioko katedraduna, munduko orkestra garrantzitsuenetan bakarlari aritzen den kontzertista. Belén Aguirrek Corostola eta Navarrekin ikasi zuen, eta 1970ean Espainiako Orkestra Nazionalean sartu zen.
Txistularien familian jaio zen Marcelino Basurko (1868-1920), Taffanelen ikasle kutuna Parisen, bere garaiko flautistarik onenetakotzat hartua. Juan García Deciabeitia Madrilgo Udal Bandaren flautista izan da eta Kintetoa sortu zuen 1954an. Primitivo Azpiazu 1950az geroztik Donostiako Kontserbatorioko flautako katedraduna izan da, gaur egun Teodoro Martínez de Lecea, Bilboko Orkestra Sinfonikoko bakarlaria. Europako prestakuntza zabalarekin, Begoña Agirrek bikoteak eta hirukoteak sortu ditu, eta 1980an Euskal Laukote Nazionala, Nely ahizpa (biolontxeloa), Ana María Sebastián, Donostiako Kontserbatorioko biolin-katedraduna, eta Catherine Boulogne.
Mundu osoan hartu duen garrantzia dela eta, leku pribilegiatua utzi behar diogu Nicanor Zabaleta Zala harparen bertutetsuari. Marimi Azpiazu harpa-katedraduna da Donostiako Kontserbatorioan eta Euskadiko Orkestra Sinfonikoko bakarlaria. José de Azpiazu Iriarte 1950etik Genevako Kontserbatorioko gitarra-katedraduna da, kontzertista eta ikertzailea Guadalupe alabarekin. Roberto Olabarrieta gitarrako katedraduna da Iruñeko Kontserbatorioan. Edetako Juan Manuel Gómez tronpako katedraduna eta bakarlaria da Euskadiko Orkestra Sinfonikoan.