Kontzeptua

Euskal Literatura Klasikoa: XVIII. Mendea

Kultura-baldintzek baldintzatzen dute euskal literaturaren produkzioa: Iparraldean latina da erreferentziazko jakintza hizkuntza nagusia maila kultoan, nahiz apurka frantsesa erroak egiten hasten den; Hegoaldean, ordea, gaztelania.

Lapurdiko kostaldean ekonomia eta demografiaren beheraldia nabari da 1740 ondoren; ordea, euskarazko liburuen ekoizpena gehitu zen mendearen 2. partean, 1. partearekin konparatuz: argitalpenak eta liburu berriak bikoiztu ziren (18 -> 36, 6 -> 12) eta sortze lanak hirukoiztu (1 -> 3). Eliza katolikoaren eskuetan egon zen hiritar gehienen oinarrizko eskolatzea, euskaraz egina, baina gero eta apalagoa, prestigio edo gizarte irudiaren aldetik euskararenak behera egin baitzuen eta frantsesarenak gora. Horregatik euskarazko irakurgaien hartzaileak gizarte maila apaleko jendeak izan ziren gero eta gehiago, eta gero eta helburu xumeagoak izan zituzten euskarazko liburuek; ondorioz, sorkuntza ia itota gelditu zen. Frantsesa, ordea, gero eta indartsuagoa bilakatuz joan zen, batez ere mendearen bigarren partean, boterearen eta eskolaren eskutik. Horren adibide ona da Harrieten gramatika (1741), euskaraz egina baina frantsesa irakastea helburu zuena.

Hegoaldean gaztelera Iparraldean frantsesa baino lehenago sartu zen, XVI eta XVII. mendeetan. Euskaldun doi bat ikasiek gaztelera izan zuten letra hizkuntza. Horregatik mende horietan ez zen libururik bat ere egin euskara baizik ez zekitenentzat, dotrina elebidunak izan ezik. XVIII. mendean, behe-mailako irakaskuntzaren hedatzearekin, elizgizon talde batek, Larramendiren gidaritzapean, euskarari beste toki bat eta beste itxura bat eman zioten ahozko predikuetan eta idatzizko liburuetan; horretarako, batez ere gipuzkera landu zuten (gipiuzkera literarioa). Baina mugimendu hori eliza nagusi zen esparrura mugatu zen. Euskara jakintzaren bidetik kanpo gelditu zen, baita gogoeta edo plazer literatura landuaren eremutik (ilustrazio giroko antzerki eta poesia batzuk izan ezik), hain zuzen legez eskolan debekatua zelako eta ohituraz zigortua (eraztun ospetsua lekuko) eta irakaskuntzan sartzeko ahalegin gutxi egin zutelako euskal ilustratuek.

Iparraldeko eliz liburuen egile gehienak itzultzaileak eta moldatzaileak dira; batzuk idazle onak eta aipagarriak, adibidez Xurio edo Haraneder. Originaltasunaren aldetik, Joanes Etxeberri Sarakoa eta Egiategi zuberotarra dira interesgarrienak, baina haien libururik ez zen argitaratu, Etxeberriren bat izan ezik, ez baitzen erraza euskal liburuak argitaratzea. Idazle bikainenak aurreko mendeko lapurtera klasikoaren jarraitzaileak dira.

Gipuzkera literarioaren sorrera Larramendiren maisutza eta hizkuntz eraberrikuntzaren eskutik dator, baita ondorengoen (Kardaberaz, Mendiburu, Ubillos) liburugintzatik. Honetan Jesusen Lagundikoak nabarmentzen dira baina horien ondoan euskal ilustratuak ere baditugu, neoklasizismoa sartuko dutenak. Beraz, alde batetik, erlijio otoizliburuak eta irakaskizunak, eta, bestetik, neoklasizismoa eta mugimendu honek landutako generoak ditugu (teatroa, alegiak). Hauek guztiak baino lehen Barrutiaren antzerki herrikoia dago, tradiziozko bertsogintza moldeetan eta herri hizkeran idatzia.

Neurtitz eta bertsoei dagokienez, genero eta bertsogile zenbait aipatu behar dira: alde batetik, lirika tradizionala eta B. Mardoren bertsoak; bestetik, genero eta egile landuagoak: gabon kantak, 1798ko bertso-bildumako bertsogileak eta kantikak.

XVIII. mende bukaerako gertaera politikoek eta kultura mugimenduek luzarorako eragina izango dute euskal literaturan. Alde batetik, Iraultza Frantsesaren Iraultza Frantsesaren (1789) ondorioak Hegoaldera ere hedatu ziren. Beste alde batetik, neoklasizismoak eta erromantizismoaurreak eragina izango dute euskal literaturan. XVIII. eta XIX. mendeen arteko bidekurutzean ilustrazioaren emaitzak eta euskal idazle multzo baten lanak biltzen dira. Hor nabarmentzen dira: Iparraldean Monho poesia político-satirikoetan eta kantiketan, Duhalde eta Larregi eliz liburuetan; eta Hegoaldean, Juan Antonio Mogel, Añibarro eta Agirre Asteasuko eliz liburuetan, baita esandako Mogel prosa literarioan bere Peru Abarka-rekin (1902 inguruan idatzia).