XVIII. mendean idazle gehienak erlijio liburuen itzultzaileak eta moldatzaileak dira, baina badira idazle originalak ere: J. Etxeberri saratarrak euskararen inguruko gaiak erabili zituen eta J. Egiategi zuberotarrak filosofia eta moralaren ingurukoak ere bai. Batzuek eta besteek Axular-en prosaren eta Larramendiren hiztegiaren eragina izan zuten.
- Joanes Etxeberri (1668-1749)
Joanes Etxeberri Joanes Etxeberri Sarakoa (Lapurdi) deitu ohi zaio, Joanes Etxeberri Ziburukoarengandik bereizteko. Medikua zen, eta Azkoitian jardun zuen. Larramendirekin harremanak izan zituen. Etxeberri humanista da. Obrak:
Lau-Urdiri Gomendiozko Karta, edo Guthuna (Baiona, 1718). Liburuska hau izan zen argitara zuen bakarra.
Eskual Herri eta Eskualdun guztiei Eskuarazko Hatsapenak latin ikasteko .
Eskuararen Hatsapenak (1716 inguruan idatzia).
Etxeberri Sarakoarena da lau hizkuntzatako hiztegi bat ere: Euskara-latin-gaztelania-frantses hiztegia.
Euskal Herriko haurrek hemendik jalgi gabe ama-hizkuntza ez ezik latina, frantsesa edota gaztelania ikasteko aukera izatea, eta hori euskararen bidez, aldarrikatu zuen. Lapurdiko Biltzarrari zuzendu zitzaion baina honek ezetz erantzun zion.
Etxeberrik euskararen apologia egiten du (Eskuararen Hatsapenak ). Literatura-euskara bateratu baten alde argudiatzen du eta Axular aitzindaritzat hartzen. Euskal gazteriari dei egiten dio bere burua eta euskara kulturaz jantz dezan.
Etxeberriren asmoek huts egin zuten eta ondorio ezinago tamalgarriak jasan zituen: XX. mendera arte lo egon dira haren idazlan gehieneak, argitaratu gabe eta, beraz, eraginik ez dute izan iragan mendeetan.
Gai abstraktoak erabili zituen, gai berriak euskaraz. Lan mardula eta bere burukoa da harek egina.
Idazle eta itzultzaile trebea da. Latina ondo ezagutzen du, etimologiazalea da, argumentazio argia erakusten du baita aipamen erudito ugari. Dotorea, oparoa, armoniatsua da, Axularren eite beretsukoa, haren eredura idatzi nahi izan baitzuen.
- Eliz-liburuen itzultzaile eta moldatzaileak
Bibliako eta erlijio- edo eliz-liburu klasikoen itzulpenak eta moldapenak argitaratu ziren mende osoan. Idazle bikainenetariko batzuek (Xurio, Haraneder, Larregi, Baratziart, Duhalde) lapurtera klasikoaren tradizioaren jarraitzaileak dira; zubereraz idatzi zuten beste idazle batzuek (Maister, Egiategi), edo baxenabarreraz (Lopez). Zenbait liburu edizio ugarikoak izan dira; beste batzuk, azken hiru mendeetan argitaratuak.
Donibane Lohitzunekoa, "protestante" bihurtu eta Inglaterrara joan zen, artzain gisa arituz. Haren Biblia Saindua. Testament Zaharra eta Berria delako itzulpenetik Ethorkia eta Ilkhitzea argitara ziren soilki eta oso berandu (Oxford, 1894). Gramatika bat ere egin zuen (1712), baita hiztegi bat.
· Mixel Xurio (+ 1718)
Azkainekoa (Lapurdi). Jesus-Khristoren Imitazionearen egilea da (1720). Lau argitalpen izan zituen XVIII. mendean.
Iesu Khristoren Evangelio Saindua (1740). Haraneder-ek Testamentu Berri osoa itzuli zuen, nahiz bakarrik lau Ebanjelioak argitaratu diren.
Filotea (1749).
Gudu izpirituala (1750).
Haraneder-en idazlan guztiak itzulpenak dira. Bere itzulpenak "fidelki" egiteko asmoa agertzen du Haraneder-ek eta hala egin uste zuen bere garaiko fideltasun iritzien arabera.
XVIII. mende erditik aitzina Iparraldean eliz liburuen itzulpen eta moldaketak argitaratzen jarraitzen dute, lapurteraz, zubereraz eta behenafarreraz. Larramendiren eragina zinez handia da idazle eta obra batzuetan. Zenbaitek bertsoak ere moldatu zituzten (B. Larregi, M. Duhalde). Jusef Egiategik nortasun berezia du filosofia liburuak idatzi zituelako.
Iesu-Kristen Imitazionia Zuberuako uskarala, (1757). Kempisaren zubererazko lehen itzulpena da.Testamen zaharreko eta berriko Historioa (1775, 1777).
Andredena Mariaren Imitazionea, Jesus-Kristoren Imitazionearen gañean moldatua (1778).
Alphonsa Rodriguez (1782). Behenafarreraz.
Eskolamaisua izan zen Zuberoako eskola batean. Haren eskuizkribuak gordeta egon dira inork ezagutu edo argitaratu gabe 200 urtez.
Filosofo Hüskaldünaren Ekheia (1. liburukia, 1983; 2. liburuakia, 2011n argitaratua). Francfurt-en agertzekoa zen 1785ean. Aberatstarzün güzien giltz bakhoitza (Paben, 1782. urtean argitaratzekoa).
Filosofo Hüskaldünaren Ekheia euskarazko lehen filosofia liburua da, saiakera gisakoa. Iraultza Frantsesaren aurreko Euskal Herria agertzen zaigu bertan. Egiategik euskalduntasunaren kontzientzia agertzen du eta euskara edozer adierazteko gai dela erakusteko idazten du. Interesgarria da egilearen pentsabidea: aberats berrietan ez du konfidantzarik, baina gortean bizi diren aitorren semeak ez ditu gogokoago. Garaiko ezkontzak kritikatzen ditu, lanaren eta emakumeen laudorio egiten, euskaldunen makurrak laidoztatzen (harrokeria, gorroto eta mendekua, auzo arteko ezin ikusia, diru-gosea, borroka-joera). Erregeaz ez da fidatzen (Nafarroa Behereari bere foruak kendu baitizkio), baina erregetasuna da harentzat legetasun bakarra. Pragmatikoa da Egiategiren filosofia, eta haren moralaren muina ohorea da, diruaren etsai baita.
Egiategik zubereraz idazten du, baina lapurteraren kutsua ere badu (Joanes Etxeberri Ziburukoa ezagutzen zuen). Garbizalea da, Larramendiren hitz berriak ahurka hartzen ditu, baita gaztelaniazko hitzak ere nasaiki. Hiztegi aberatsa darabil, oroz gain lege kontuetan. Egiategiren idaztankera ez da beti argia baina bai bere-berezkoa.
- Birjinia
Lapurterazko liburu honek izenburu luzea du: Birjinia edo donzeil kristaba, lenpizte siziliarra, osotasunerat heldu nahi diren neskatxa gaztei moldetzat baliatzekotzat, aita Begirungarri Migel-Aingeru Marin txikien donepilako fraideak egina eta Lapurdiko Eliza gizon batek berriro Eskuararat itzulia. Idazlan mardula da (2011n argitaratua). Egile ezezagunekoa (M. Duhalderena dateke, ustez).
Izenburuan dioenez, M. A. Marin-en liburuaren itzulpena da: Virginia, o la Virgen Cristiana, historia siciliana, para servir a las jóvenes que aspiran a la perfección (Paris, 1752). Larramendiren edo egilearen beraren uztako hitz berriz josita dago.
- Andres Baratziart (1738-1826)
Duranan (Araba) jaioa. Giristinoki bizitzeko eta hiltzeko moldea, zeinetan kausitzen baidire egunaren giristinoki iragateko moldea, meza sainduko, hagoniako eta komunioneko othoitzak, igandeko bezperak, ilhabetearen egun guzietako meditazioneak eta konzientziaren examina (1784). "Meditazione ttipiak" izenez ezagutua. Edizio ugari izan dituen liburua da.
- Martin Duhalde (1733?, 1745?-1804)
Meditazioneak gei premiatsuenen gainean (1809). "Meditazione handiak" izenez ezagutzen da, Baratziartenetatik bereizteko. Egilea hilda gero atera zen liburua. Bertsoak ere ondu zituen.
- Kadet eta Bettiriño
Kristau dotrina da, elkarrizketa bidez. XVIII. mende bukaerakoa, 2011an argitaratua. Hazparne inguruko euskararen lekukoa.