II - JAUREGIAK ETA GAZTELUAK.
Zaharrena eta handiena Mauleko gaztelu gotortua da. Zuberoako bizkondeen antzinako bizilekua izan zen, gero Zuberoako kapitain-gaztelarrena, gobernadoreena. Erdi Aroko arkitektura militarraren adibide ederra, hainbat gorabehera izan zituen, Luis XIII.aren aginduz (1642) suntsitua izan zen neurri batean, eta zuberotarren kontura berreraikia 1648an. Handik gutxira, XVII. mendeko estiloan, Gobernadoreen Jauregia eraiki zen, gero suprefetura eta gaur egun Mauleko Udaletxea. Beste bi gaztelu Monumentu Historikoen inbentarioan sailkatuta edo inskribatuta daude. Altzürükü-ko Urrutia gaztelua eta Mauleko Andurain-Mayte jauregia dira. Lehenengoak, XV. mendeko bi dorre zituena, Pierre de Ruthie, Zuberoako gobernadorea, eta bere iloba Bernard, Frantziako kapilau handia, Frantzisko I.aren kontseilaria jaiotzen ikusi zituen. Andurain-Mayte jauregia, estilo errenazentistakoa, XVI. mendearen amaierakoa da. Oloroeko hiru gotzain familia horretakoak dira, Arnaud Arnaud II.a eta Arnaud III.a Andurain-Mayte-koa. Troisvilles jauregia ere aipatu behar da, 1660tik 1663ra eraikia, Mansart arkitektoaren planoen arabera, Luis XIII.a estiloan, Trévilleko mosketarien kapitainak egina, Alejandro Dumasek hilezkor bihurtua. Halaber, Mendikoteko Berteretxe jauregia ere aipa daiteke, Zuberoako etxe noblearen arketipikoa. Beste bi eraikin aipatu behar dira, batez ere bertan bizi izan ziren familien garrantziagatik, interes arkitektonikoagatik baino gehiago: Chéraute eta Charritte. Lehena Belatarrena da, Zuberoari historialariak, lege gizonak eta militar ospetsuak eman zizkion etxea. Bigarrena Nafarroako Parlamentuko presidenteen familia da, kolonietako gobernadoreena, itsasgizonena eta militarrena. Etxe zahar dezente ere aipa litezke. Ez ditzagun ahaztu Urdiñarbeko Ahetzeako gaztelu historiko xarmagarria, Itorotsekoa, Monkaioleko Goienetxearen orubea, Matalasen jaiotetxea, Urdiñarbeko Genteinen etxetzarra, exekutatu aurretik preso hartu zutena, Arueko Joantoren orubea, XVIII. mendekoa. Domintxaineko Erdi Aroko gaztelutik elizako kanpandorre lanak egiten dituen dorre karratu erraldoia besterik ez da geratzen. Ozarainen bada oraindik XIV. mendeko etxe bat, Priorekoa, eta XVII. mendeko jauregi txiki bat.