Lurraldeak

Nafarroa Beherea

Jean Errecart senatari eta B.P.etako kontseilari nagusiaren txostenak, 1964an "Activités en Pays Basque" aldizkariaren 175. zenbakian argitaratuak, agerian uzten du Nafarroa Beherea Frantziako administrazioak erabat utzi zuela. Honela definitzen digu Donapaleu eskualdea:"Funtsean landatarra den kantoi bat, 29 erkide biltzen dituena eta 450 km² inguru hartzen dituena,"Amikuz " (edo Mixeko Herrialdea) deitua, Nafarroa zaharraren iparraldeko muturrean dagoena, Euskal Herriaren eta Bearnoaren mugetan. Industria gutxi, eta lurzoru bat, erdia zuzenean landatuta, eta beste erdia partzuergo-erregimenean. Zoruaren erliebea nahiko malkartsua da, haran ugari ditu, ez oso sakonak, baina malda gogorrekoak. Bertako habitata oso sakabanatuta dago: herri-guneetatik urrun dauden baserri ugari ".Zerbitzu publikoak, ura, elektrizitatea, errepideak eta abar batez bestekoaren azpitik zeuden. Pagola eta Oragarreren artean, 22 komuna-diosku Errecartek, 1945ean ez zegoen eroapen elektrikoko zutoin bakar bat ere. Amikuze, Nafarroa Behereko eta landa eremuko Euskal Herri osoa bezala, erabateko lasaitasunean immobilizatua zegoen. Donapaleuk, merkataritzan ongi hornitua, Donibane Garazi bezala, ez zuen industria bat hastea lortzen. Hala ere, espiritu aurrerakoiko nekazari askok hautatutako gari haziak, aukeratutako animaliak eta abar sartu zituzten, eta Donapaleun sortu zen nekazarien sindikatuen lehen federazioa. Baina azken gerraostea arte ez zen nekazaritzan eta abeltzaintzan hasi. Lankidetzara jo zen. Agian euskalduna berera itzultzen zen, ahaztutako praktika komunal zaharretara, orain izpiritu berritzaile berri batekin sustatutakoetara.Lankidetza horrek nekazaritza-plan bat eta jarduera kolektiboko beste bat sortu zituen, elektrifikaziorako, ur-eroanbideko eta ukuiluen saneamenduko sindikatu interkomunalak sortuz. Lankidetza horrek nekazaritzako lanbide-heziketa ere barne hartzen du. 1949an bideragarritasunaren lehen sindikatua sortu zen Donapaleun. Beste jarduera garrantzitsu bat, lehentasunezkoa esango genuke, landu gabeko lurrak berreskuratzea izan da eta da. Lan horrekin laborantza-lurrak eta belardiak zabaltzen dira, baserriaren errentagarritasun ona lortzen da, makineria berriarekin bizitza oparoan hasten da eta desagertzera zihoazen baserriak salbatzen dira. Lan hori egiteko, "Euskal Lurralde Hobekuntza eta Berreskurapenerako Sindikatu Elkartea" sortu zen. Elkarte horren egoitza Donapaleuko "Lur Berri" n dago. Gaur egun, mila itsasgarri ditu, ehunen bat komunatan banatuta. 1964ra arte, lur-berreskuratze hauek egin ziren:

Arboti-Gamue

250 hektarea

Zuraide (Lapurdi)

20 hektarea

Amorots

150 hektarea

Gamue-Amikuze

100 hektarea

Donapaleuko eskualdea

1.200 hektarea

Maule (Zuberoa)

450 hektarea

Uztaritz (Lapurdi)

150 hektarea

Hazparne (Lapurdi)

250 hektarea

Baigorri-Garazi

430 hektarea

Bardoze-Bidaxune

500 hektarea

Bidaxune

200 hektarea

GUZTIRA

3.850 hektarea

Kopuru horretatik 2.980 inguru Nafarroa Beherekoak dira. 1.000 hektarea baino gehiago erreskatatu dira Estatuaren dirulaguntzarik gabe, Kontseilu Nagusiaren eta Nekazaritza Kredituaren laguntzarekin. Lan honek ez ditu ia herri lurrak ukitu. Partikularrenak diren lursailetan egin da, funtsean. Berrikuntza hori herri-lurretara iristen denean, 20.000 hektarea gehiago salbatu ahal izango dira, eta desagertzeko arriskuan dauden baserri asko. Hektarea bakoitzeko 60 eta 70.000 A. F. bitarteko errentagarritasun garbia duten hektarea horiek mila milioi errenta gehigarri baino gehiago ekarriko lizkieke euskal nekazariei, biztanleriaren beste sektore batzuetarako jardueretan suposatzen duen guztiarekin. Pottokak eta ardi-aziendak hazteak ezin izango du inoiz horrelako errentarik sortu. Zeregin handi horri hasitako bazka-iraultza gehituta, animaliak hazteari buruzko ikuspegi berriak zabaldu dira Euskal Herrian. Lurren antolamendu berria – lursailen kontzentrazioa – Arboti-Zohota herri pilotuak bultzatzen du."Société d 'Aménagement Foncier et d' Etablissement Rural des B. Pyrénées" erakundeak Donapaleun jarri du bere atal teknikoa, dagoeneko zerbitzu handiak eskainiz. Biziberritze horren adibide bat Behaskane herria da, Donapaleutik 20 km-ra. Kooperatibetako langileentzat banakako 20 etxe berri eraiki dira bertan, eta 26 etxe bigarren etapa bat egiten ari dira.

  • Lankidetza, aurrerabidearen sustatzaile eta tresna  

Donapaleuko kooperatiben elkarteak finantzatutako aurrerapen teknikoak honako hauek ekarri ditu: gari barietate hobetua; bazka-gramineo hobeak eta teknikari espezializatu batek gomendatutako erabilera-teknikak; 100 eguneko arkumeak gurutzaketa industrialaren bidez ekoiztea eta txerri-azienda hobetzea, urdaitegirako onena ekoiztu arte. Donapaleuko kooperatiben zerbitzu teknikoak teknikari espezializatuak ditu: bata, hazien ekoizpenaz arduratzen dena; bestea, ardi-aziendaz espezializatua eta bestea txerri-aziendaz. Horiei teknikari espezializatu gehiago gehituko zaizkie, kooperatiba-plana garatzen den heinean. Kooperatibek agente kontseilarien zerbitzu bat ere sortu dute, kooperatiben eta atxikigaien arteko trukea zabaltzeko. Zerbitzu honek nekazariei ongarriak, pentsuak, herbizidak eta abar erosteko baldintza hoberenen berri emateko ardura duten lau kontseilari ditu, eta baita beren produktuen salmentari buruzkoak ere: arkumeak, txerriak, garia, artoa, eta abar.

  • Saint-Palais Pioneer "arto hazia

Donapaleuko "Coopérative de Céréales du Pays Basque" azokak leku garrantzitsua lortu du Frantziako merkatuan, 13.000 kintaleko ekoizpenarekin. Hazi horien heldutasun natural perfektuak, % 22/23ko hezetasun maximoan bilduak, ernetzeko energia oso preziatua ematen die Loire iparraldeko nekazariei, ereiteko garaian batzuetan baldintza klimatiko txarretan aurkitzen baitira. Hala, Eure et Loirek -Frantziako bigarren arto-biltzaile sailak- Donapaleutik datozen hazien % 20 erabiltzen du. Eremu honetan sortzen den hazia Iowako (Estatu Batuak) Des Moines-en "Pioneer" ospetsuarena da. Tinkotasunak, kalitatezko haziak ekoizteko ahalegin taktikoak, "Donapaleu-Pioneer" merkatuan bidea irekitzea eragin du.Nafarroa Behereko Hornikuntza Kooperatiba1970. urtearen amaierako txostenak honako koadro hau ematen digu:

1964-65

1969-70

Ongarriak

2.541.000

5.079.000 franko

Haziak

509.000

873.000 franko

Janariak

1.981.000

2.747.000 franko

Drogeriak

939.000

1.367.000 franko

Gas-erregaia

287.000

447.000 franko

Etxe tresna elektrikoak

538.000

1.486.000 franko

Abereak

42.000

99.000 franko

Guztira

6.837.000

12.096.000 franko

Kooperatiba honen ekintzak Behe Nafarroa delakoaren mugak gainditzen ditu, Donapaleun kokaturikoak bezala.

  • Euskadiko Zereal Kooperatiba

1970ean Batzar Nagusiari aurkeztutako txostena. Zerealak kintaletan biltzearen laburpena:

ZEREALAK

STOCK

SARRERAK

ESPORTAZIOAK

FRANTZIA BESTE LURRALDE

Garia Artoa Garagarra Zikirioa Oloa Ekarpena Erosketa Guztira

8,59 24.345,80 --- --- --- 1.132,00 --- 25.416,39

34.011,41 227.287,09 1.478,56 59,70 1.974,96 13.002,65 61,16 278.433,43

4.662,91 12.658,29 1.465 59,70 1.92743 11.767,05 619 47.1501

12.022,80 217.248,40 --- --- --- 1.150 --- 230.421,20

1970eko Negozio Zifra 12.700.000 franko.

  • Baigorri harana eta Ortzaize

· Herri-lurrakGure herri-lurrak herriarenak edo Haraneko sindikatuarenak dira. Hona hemen zein herri dituzten lurrak eta zenbat:

Ortzaize

1.040 hektarea

Bidarrai

727 hektarea

Irulegi

233 hektarea

Arrosa

190 hektarea

Gainerako herriek oso gutxi dituzte. Guztira, herrietako lurrak 2.288 hektareakoak dira. Haraneko sindikatua da herri-lurren jabe nagusia.· Ibarreko sindikatuakLasa eta Urepeleko gainaren arteko mendiak bere ardurapean daude. Betidanik izan dira gure eskualdean denok aprobetxatzen genituen zelaiak. Gure arbasoek batzarretan hartzen zituzten erabakiak, eta herriaren zaintzako kideei zegokien egin beharreko lanak adieraztea. Zuberoan, bereziki, 1520ko dokumentu batzuek ematen digute horren berri. Baina 1837an, gobernuak elkarte horietan esku hartu nahi izan zuen, eta, orduan, bailarako sindikatuak edo "Commission Syndicale" Frantziako legera egokitu ziren. Gurea 1837ko azaroaren 3an egin zen. Berari dagokio gure mendietako lurrak zaintzea eta Sorogain izeneko kontratua berritzea. Erref.: Baigorriko Kantonamendua, 1970.CAS (Carmen Segurola).

Herrialde gehienetan baserriaren inguruan garatzen da, eta herri mendia du gertuko euskarri. Hiru ogasun-mota nagusiak, ardiak, behiak eta zaldi-aziendak hedaduran irabazten dute Pirinioetako haranetara hurbiltzean, han udako larre zabalak baitituzte. Mankomunitate horietako herriek ere, oso urrun egon arren, onura horietan parte hartzen dute. Biduze ibaiaren beheko arroak ere bere komunak ditu, eta egokiagoa da abereen hazkuntza intentsiborako.- Zaldi-aziendaZaldia herrialdeko hizkuntzan "zaldi" deitzen da eta bere hazkuntza historiaurreko sustraietakoa da. Egungo "Pottokak" "Franko-kantauriar" izeneko eremuko labar-pinturetan agertzen direnekin identifika daitezke. Herrialdean dirauen arraza zahar horrez gain, "nafarra" izeneko arrazakoa sortu zen, Baiona eta Adur ibaien arteko eskualdean hazten zena. Nafarroako Estatuak, Donapaleun bildurik, 1702ko uztailaren II.ean kexu ziren zaldi arraza horren endekapenaz, eta hori saihesteko hartu beharreko neurriak gomendatzen zituen. Auchen intendentziaren ordezkariordeak, 1788ko ekainaren 2ko memorian, azaletik aipatzen ditu arrazaren ezaugarriak: "Benetako zaldiak `navarrins´, hazitarako zaldi espainiarrez eta herrialdeko behorrez osatuak, normalean batzuen abiadura eta fintasuna besteen energia eta ontasunarekin biltzen dute". Nafarroa Beherean, 1786ko apirilean, hazitarako zaldi baten ordez egindako hara-bisita baten ondorioz egindako atestatu batek, arraza nafar honen moxal bat deskribatzen du:"Ile iluna, ilaje oso estimatua, lau oin eta zortzi hazbete, hau da, metro bat 51 zentimetro, neurri ederra zaldi "nafar" batentzat. Bere ipurdia borobila da, lepoa zuzena eta ongi eratua, belarria fina baina apur bat baxua, burua zakarra eta ondo bere lekuan, gorputz-adar ederrak. Oso arina eta adoretsua. Noblezia handiko eta mugitzeko askatasun handiko arraza-kutsua izan lezakeena ".

1806an, nafar arraza odol ingeleseko zaldiekin gurutzatu zen, eta anglo-nafarra izeneko beste bat sortu zen. 1894an, Donapaleuko mezenas handiak, Frédéric de Saint-Jaymek, "Haras Basque Zaldi Xuri" sortu zuen, non lasterketa anglo-arabiarren zaldiak hazten ziren. Instalazioek 50 box eta 12 paddock hartzen dituzte. Gainera, hipodromoa ere egiten du Borda Berrin. Mr. Jayme-ren aparteko jarduera 54 urtekarietan dago ikusgai. Hil zenean, bere ondasun guztiak Donapaleuko herriari utzi zizkion. Erref. J. Robert: L 'élevage du cheval en Béarn et en Basse-Navarre au XVII XVIII s., "B. du M. B.", 1969, 43. zk.; Histoire d' un Mécénat, "Saint-Palais", 1967, 1. zk.

-Ardi-, behi-, txerri- eta bestelako aziendaHerrialdeko hizkuntzan ardi, behi, txerri esaten zaie. Donapaleu eta Garazi inguruetan "arditxuria edo euskal" arraza hazten da, Baigorrin eta Garaziko zati batean "latxa edo manetx". Rocquefort gaztandegietan, estrategikoki kokatuta, transhumanteak ez diren artalde txikien esnea jasotzen dute, eta transhumanteak negutzen dituzten herrietan. Esnearen ustiapen honek herriko azoketan arkumeak goizegi saltzea zekarren. ["Les Modes de Vie dans les Pyrénées Atlantiques Oriental" Th. Lefebvre, Paris 1933.] Ardi-aziendarentzat, Ipar Euskal Herri osoan, E. Goyhenechek 200.000 abelburuko zifra ematen digu. Aipatutako gaztandegiei saldutako esnea 1.500.000 NF-tan ebaluatzen dute, eta artilea 600 tonatan. Herriz herri inkesta bat eginez, Nafarroa Behereari dagozkion kopuruak kendu beharko lirateke. Behi-azienda arraza "piriniarrekoa" da, beste arraza batzuekin gurutzatua. Arraza autoktono garbia zenbait komunetan baino ez da aurkitzen. Hazkuntza estentsiboa larre zabaleko mendietan egiten da, Arbaila eta Baigorri mendien artean.

Hazkuntza intentsiboa eta gizentzea Donapaleu inguruan da, non nekazaritzak elikagai ugari ematen dituen. Txerri-aziendak aldaketa handia izan du, haritz-basoetara eramaten ziren txerri-talde zaharrak etengabe murriztuz. Nahiz eta oraindik txerria oso garrantzitsua izan etxeko ekonomian, jada ez da elikaduraren oinarria. Goyhenechek 120.000 abelbururen kopurua eman digu B. P. departamenturako. "Lur-Berri" bezalako kooperatiba berriek arrazak hobetu dituzte, hazkuntza intentsiboarekin, ukuiluratuta,  besterako egokiagoak diren aleak sortuz. Ahuntz-azienda ia desagertu egin da. ["Notre terre basque", E. Goyheneche Bayona, 1961].Hegazti-kooperatiba. Erakunde hori Donapaleun dago, eta barne-araudi zein tekniko baten diziplinari jarraitzen dioten nekazari guztientzat dago zabalik. Aholkulari espezializatu batek aldizka bisitatzen ditu hegaztiak, eta teknika moderno onenak aplikatzera animatzen ditu. 50.000 erruleko arrautzak biltzen dira. Kamioi-zerbitzu bat arduratzen da bilketa egiteaz eta gero merkatuan banatzeaz, kooperatibak egokitu ondoren. Erabilitako markak "Coco Coop" izena du eta erakundeak ehun bat hornitzaile ditu.CAS (Carmen Segurola)

XXI. mendearen hasieran, Iholdi eta Amikuze kantoietan Nafarroa Behereko biztanleriaren % 52 biltzen da, hau da, lurraldeko 12.763 biztanle. Nafarroa Beherean dauden 600 enpresa inguruk bi kantoi horietan dute egoitza. Amikuzen, osasunaren sektoreak 352 enplegu ditu, eraikuntzaren sektoreak 290 eta animalien merkataritzak 184. Iholdin, eraikuntzaren sektoreak 180 langile ditu eta nekazaritzako elikagaien industriek 117 enplegu, sektore pribatuko lanpostuen % 67. -Ehun pertsona inguruk parte hartu zuten 2003ko ekainean Aiziritzeko Lur Berri auditorioan, Iholdi eta Amikuzetzat garapen-politika "iraunkorra" diseinatzeko egin zen bileran, hogei bat enpresaburuk egindako hausnarketa-prozesuaren barruan. Enpresariok Merkataritza Ganberak, Ofizioko Ganberak eta Hobeki sindikatuak babestutako lantalde batean eratu ziren, bi kantoi horietan dagoen eskulan eskasia arintzeko asmoz.

Léon Christy batzorde horretako ordezkariak azaldu zuenez,"langile batzuk erretiroa hartzen ari dira, eta, beraz, benetako langile-premia dago. Hala ere, jende kualifikatua behar dugu, bai mekanikaren arloan, bai eraikuntzaren arloan, eta abar, hemen aurkitzen ez dugun eskulan bat ".Christyren ustez, prestakuntza-zentroek bi kantonamenduetako gazteen kualifikazioa bermatu beharko lukete. Dominique Arsaut-Raynalek, lantaldeko beste kideetako batek, honako hau adierazi zuen: "gure egiten jakiteari eta, oro har, eskuzko lanbideei balioa emateko lan garrantzitsua dugu egiteko".Ildo horretan, enpresariek esan zuten enpresen eta Hezkuntza Nazionalaren arteko harremanak "zailak" izan direla "tradizionalki". Jean-Eric Barry lan batzordeko beste bozeramailearen hitzetan, "bileretan ondorioztatu genuen esperientziak trukatzeko beharra genuela. Oraingoz, elkartasun moduko bat sortu dugu gure artean, eta orain sentimendu hori gainerako lurraldeetara zabaldu beharko da ".

Barthélemy Agerre Amikuze kantonamenduko kontseilari nagusiak, 2004ko maiatzaren erdialdean, Nafarroa Behereko garapen ekonomiko eta sozialaren alde lan egingo duen erakunde baten sorreraren berri eman zuen. Erakunde berriak Sindicat Mixte Baxe-Nafarroa izena izango du eta hautetsiek eta gizarte eragileek osatzen dute. Agerre bera da mankomunitateko lehendakaria, eta lurraldeko hiru udalerri-komunitateak biltzen ditu: Amikuze, Iholdi-Oztibarre eta Donibane Garazi-Baigorri. Lehenengo bilerak maiatzaren 29an eta ekainaren 5ean izan ziren, Donapaleuko Saint-Louis eta Donibane Garaziko Vauban zinemetan, hurrenez hurren.Egitura berriaren antolaketa-eskemari dagokionez, Behe Nafarroako mankomunitatea pilotaje-batzorde batek osatzen du. Batzorde hori 30 udal-ordezkarik osatzen dute, eta erabakiak tokiko lurralde-batzordearekin adosten dituzte. Batzorde hori hautetsiek eta gizarte-eragileek osatzen dute, eta arazo batzuk alde batera utziko dituzte, hala nola Laborantza Ganbera propioa aldarrikatzea edo Pirinioez gaindiko autobia eraikitzeko proiektua.

Nafarroa Behereko Garapen Proiektu Kolektiboa (GPK)2004an, GPK-ren barruan lurraldeko toki-garapeneko batzordea jarri zen martxan, Euskal Garapen Kontseiluaren funtzionamendu berarekin. Batzorde horren eginkizuna da GPK-ak berak onartzen dituen proiektuei buruzko informazioa ematea kontseilu sindikalari, hautetsiek eta kudeaketaren administrazioaz arduratzen direnek osatuta.Toki garapeneko batzordea 40 kidek osatzen dute, Nafarroa Beherean sortutako zortzi lan batzordeek izendatuak. Batzordeek herritarren zerbitzua, gizarte-gaiak, nekazaritza, habitata, turismoa, nekazaritzako elikagaiak, artisautza eta merkataritza, kultura, nortasuna eta ondarea jorratzen dituzte. 2004tik presidentea: Michel Bergouignan.

Batez ere landa-eremukoak diren herrialde txiki batekoak dira, ia hasi gabeko industria batekoak. Estatuko estatistikek etxeko buruen zazpi kategoria sozioprofesionaletan banatzen dute biztanleria. Honako zifra hauek ematen dituzte:

Nekazariak

4.228

Industria- eta komertzio-patroiak

868

Lanbide liberalak eta goiko eta erdiko koadroak

255

Enplegatuak

140

Langileak

600

Zerbitzu eta antzeko langileria

268

Geldik daudenak, erretreta hartutako nekazariak izan ezik

1262

Guztira

7.621

Nafarroa Behereko zein Lapurdiko merkatariek Baionako Merkataritza Ganberan izena ematen dute, eta Zuberokoek, berriz, Pauekoan.

Lana (1962-1968) Baigorrin

Nekazariak

1.600

Langileak

924

Merkatariak

136

Artisauak

104

Maisuak

72

Apaizak eta serorak

28

Jendarmeak

8