Ikusi dugunez, euskaldun askok Montevideo edo Buenos Aires aukeratu zuten helmuga gisa. Aztertutako aldiak -1840/1920- ezaugarri bereziak dituen etapa bat osatzen du etorkin-taldeak Rio de la Platako kostaldean sartzeko. Buenos Airesera doazenen kasuan, mugak zabaltzen zituen lurralde batek eta lortutako lurrak banatzen zituen estatu batek (nahiz eta lurjabeen taldeak zati handi bat bereganatu) aukera ematen zuten preziopean eta epe ertain edo luzean lur horiek eskuratzeko. Muga mugikorrak eta herri berrien sorrerak jarduera ugari zekartzaten. Hedatzen ari zen abeltzaintzako ekoizpen-egiturak eskulana eskatzen zuen lehen mailako zereginetarako, merkaturatzerako, produktuen garraiorako eta herriguneetako bigarren mailako jardueretarako. 1840tik aurrera, nazioarteko egoera zorrotz batek azeleratutako ekoizpenaren dibertsifikazioak ardi-ekoizpen berriari buruzko ezagutzaren eramaileen zerbitzu errentagarria eskatzen zuen. Euskaldunen eta irlandarren "monopolio intelektual" horri kontratuen eta soldaten errentagarritasunean pisua duen beste elementu bat gehitu behar zaio: atzerritarren bilketaren salbuespena.
Garaiko zati handi batean gai politiko eta belikoetara "mugatutako" jatorrizko gizarteak, etorkinentzako aldeko lege-esparruak eta etorkinek aurrerapenaren eramaile gisa zuten ikuspegi iraunkorraren irudi bezala hartuta, gizarteratze lasai baterako aukera ematen zuten. Prozesu horiei eutsiz, euskal herritar goiztiarrak detektatzen dira, hainbat jardueratan txandakatuz. Jarduera horietako asko funtsezkoak dira abeltzaintzako ekoizpen-egitura eratzeko, dibertsifikatzeko eta funtzionatzeko, herrialdearen historiaren funtsezko aldi honetan. Euskaldun aitzindari haiek hainbat bide jorratu zituzten – izan ere, lanerako mugikortasuna dute ezaugarri –, eta, aldi berean, lan-merkatua osatzen lagundu zuten. Horrek, era berean, 1880tik aurrera "salbuespenezko" aukerak ahultzen zituen, soldatapeko erregimena orokortuz.
Buenos Aireseko auzo batean, lautadako herri berriren batean bezala, euskaldun ugari ikus zitekeen jarduera autonomo ugaritan (arotzak, merkatariak, okinak, zapatariak), bai hasieratik, bai aurrezkiren bat bildu ondoren; hala ere, soldata altuek eta kalifikaziorik ezak mendeko edo jornalari bihurtzen zituen asko. Lautadara zihoazenak (gutxienez 70eko hamarkadako lehen urteak arte) artile ekoizpen progresiboan txerta zitezkeen eta denbora gutxian kapitalizatu. Mendeak aurrera egin ahala, merkataritza (pilaketa bezalako jarduera osagarriekin) askoren hazkunde ekonomikorako tranpolin bihurtzen zen.
Etorkinen etengabeko fluxuak, era berean, hamaika aukera zituen, eta aukera horiek ez ziren hain apartekoak. Biztanle-mugek (eta, beraz, bizitokiek) epe laburrean edo ertainean labezain, igeltsero, errementari eta arotzen zerbitzua eskatzen zuten, baina premiaz piezak azpierrentan jartzea edo gizon ezkongabeen kopuru gero eta handiago bati sabaia eta janaria eskainiko zioten bat-bateko ostatuak irekitzea. Prozesu beraren zati gisa, elikagaien kontsumoan gora egiten zuen (eta nolabaiteko aniztasuna eskatzen zen) (txerri ekoizle , esne-saltzaile, gaztagile, gaztagile eta okin askok aprobetxatu egingo zuten) eta eguneroko bizitzarako ezinbestekoak ziren elementuak.
Baina herriek aukera mugagabeak eskaintzen bazituzten ere, probintziaren zati handi batean, batez ere hego-ekialdean, euskal herritar askok -dena dela, taldearen barruan gutxiengo txiki batek- abeltzaintzan aurrera egitea lortu zuten, batez ere ganadu zale gisa. Ordutik aurrera, ohikoa da ikustea nazioko eta nazioarteko hainbat haztegi abere ospetsuren sorrera eta aurrerapena euskaldunen eskuetan. Jarduera nagusia abere-arrazak hobetzea zuten soroen barruan, euskaldunek beren ekoizpena nekazaritzarekin eta esnegintzarekin osatu ohi zuten.
Azkenik, esan dezakegu kapital-ondasun garrantzitsuak izatera iritsi ez ziren euskaldun askok behar bezala izan zituztela oso lanbide errentagarriak -ez bitxiak, baina bai oso sakrifikatuak-, Euskal Herriko herrixkak ematen ziena baino bizimodu duin eta independenteagoa izateko aukera eman zietenak. 1870era arte artzainak eta putzu egileak izan baziren, ordutik aurrera alanbre jartzaileak izango dira. Beste jarduera batzuk -ez hain lehergarriak, baina ez errentagarriagoak epe luzean-, 1850/60tik aurrera, batez ere euskaldunak zirela iradoki zen, adibidez esnetegia eta neurri txikiagoan ostatuak.
Euskal taldearen ezaugarriak izan ziren (batez ere garai goiztiarrean) espazio-sakabanaketa eta gizarte-multzoarekiko integrazio "azkarra". Gure azterlanaren zati handi batean, Espainiako eta Frantziako taldeen (eta horien artean euskaldunen ehuneko handi bat) mugikortasun handia nabari da, muga ekonomiko militarra "bultzatuz" eta kanpainan aukera hobeak bilatuz – ez da soilik eremua esan nahi, baita herri berriek ikusi genuen bezala ere –. Perspektiban dagoen begirada batek ohartarazten digu lautadan salbuespenezko aukerak gutxitzen joan zirela pixkanaka (apartzeriaz edo dendaz ari gara, adibidez), eta etorkin berrien etorrera masiboak ere gero eta gehiago behartu zuela hiri-enplegua, mendeak aurrera egin ahala; nekazaritzan arrakastaz sartzeak geroago indarberrituko du hegoalderago konkistatutako lurren okupazioarekin.
Itzulera eskasa da, eta aukera batzuk oso errentagarriak dira, baina, batez ere, euskaldunen etengabeko fluxua aldi osoan zehar. Hori dela eta, taldearen barruan hobekuntza ekonomiko orokorrak lortu direla pentsa daiteke. Batzuk, epe laburrean; beste batzuk, mendearen amaieran lortuak, lurjabe eta landa-erdi klaseetako kide izatera iritsiz edo hiriko merkataritza-etxe garrantzitsuak sortuz; gehienak autonomo gisa aritzen dira merkataritzan edo lanbide txikietan. Gehienak, ziur aski, Euskal Herrian lehen zuten egoera hobetzea lortuz.
Euskaldunek, probintziaren barruan finkatu nahi izan zuten etorkin goiztiar gehienek bezala, berehala lortu zuten asimilaziorako lehen maila. Horretara behartuta zeuden. Jarrera etnikoak – herritarrekiko edo gainerako gizartearekiko – laster beste rol batzuek auzotar eta bezero gisa dituzten betebeharrez hautatuak izango lirateke. Horrek ez zuen eragotzi gizarteak eta euskaldunek berek kolektibitatearen irudi bat ikustea, ohiz kanpoko erakunde kohesionatzailerik gabe osatu eta mantendu zena. Nahikoa izan ziren leku berrian alderdi soziokulturalen jarraipena (kirolak, janzkerak, ohiturak) eta euskaldunen ekimena (etnia- eta gizarte-liderrak). Euskaldunen arteko hurbilketa mekanismorik ez zen falta izan, baina horiek ez zioten inolako erresistentziarik jarri integrazio azkar bati. Aitzitik, bere eskuetan zituen espazio sozialek funtzio bikoitza betetzen zuten: berezko giro euskalduna baina gainerako espektro sozialera irekia birsortzea. Hasiera batean bereizi egin zituzten kultura-jakintzaren alderdi batzuk barne (arropa, gero jolasak), bertakoek modu masiboan hartu zituzten. Buenos Aireseko edozein herritan, beste euskaldun batzuengandik hurbil bizitzea, herritar baten lekukotasuna ematea, Elkar Laguntzeko Elkarte batera laguntza eske joatea edo herrikide bat kontratatzea ez ziren izan behar bere garaikideak beldurrak piztuko zituzten jarrerak. Aitzitik, ezkontide natiboen ezkontzak lekukotzea, auzo-batzordeetan parte hartzea, lursailak eskuratu eta hobetzea eta herri osoaren Eliza berean parte hartzea, errotzeko eta integratzeko aldez aurreko jarreratzat hartuko lirateke. Azken batean, atzerritar eroen janzkera eta praktika bitxiak alde batera utzita, gero eta gehiago ikusten ziren – batez ere 1880/1890 arte – "bizilagun on" gisa. Bien bitartean, Buenos Aires hiriko auzo batean, non bizilagun eta bezeroaren rolak ezkutatu egiten ziren -ahuldu egiten ziren-, noski, masiboan, posible da euskaldun askok rol etnikoagoa hartzea, Laurak Bat Euskal Etxean, Iparraldeko Euskal Etxean edo beste edozein erakundetan antolatuz, hala nola Centro Irunés, Club Español eta abarretan.
Gizarteratze prozesu goiztiar eta "arrakastatsuek" eta Buenos Aireseko espazioaren zati handi baten okupazio sakabanatuak, ziur aski, oinarri sozioekonomikoa baino gehiago osatuko zuten 1880 eta 1920 bitartean iritsiko ziren euskaldunentzat. Integrazio-prozesuari dagokionez, lehen garaian euskaldunek nortasun propioa ematen zieten elementu batzuk aurkeztu ahal izan bazituzten ere – nahiz eta Espainiako eta Frantziako erakundeetan parte hartu –, 1880tik aurrera talde horrekin argi eta garbi identifikatutako soziabilitate-gune batzuk indartu ziren, eta, integrazioa oztopatu ez arren, talde gisa finkatu ziren. Euskal jabeen ostatuak eta hotelak -eta modu lausoagoan Ramos Generales-eko biltegiak- rol sozioekonomiko garrantzitsua jokatu zuten 1870 eta 1930 bitartean Buenos Aires probintziako hainbat tokitan. Hasiera batean, ostatuek eta hotelek ordura arte sorta orokorreko etxeek eta biltegiek betetzen zituzten zerbitzuen eskaintza hobetu zuten. Buenos Aireseko gizarteak, bere izaera hezitzaileagatik eta etorkinen etorrera masiboak eragiten zuen gainbeheragatik, Europako hiri industrialen antzeko baliabideetara jo zuen, hala nola familia-etxeen azpi alokairuetara eta ostatuetara. Espazio horiei esker, gizon gazteak eta ezkongabeak masiboki gizarteratu ahal izan ziren, familiak "biribildu" edo tokiko emakume batekin formalizatu arte.
Joan den mendearen amaiera aldera, euskaldunen eskuetan zeuden hotel apalak ostatuak ordezkatzen hasi ziren, batez ere hirira izapideak egitera zihoazen landa-jendeari zerbitzuak eskainiz. "Hiriko etxea" zen; leku segurua senide gaixo bat uzteko, kutxan dirua uzteko edo gutun bat jasotzeko. Euskaldunak batu eta gizartearen aurrean gizataldearen nortasuna indartu zuten establezimenduak ziren, baina integrazioa ez zuten atzeratu -irekia izateagatik-, baizik eta bizkortu egin zuten. Agian, euskal hotela aitzindaritzat har daiteke kolektibitatearen erreferentziazko erakundeei dagokienez. Ziur gaude talde horiek soziabilitate etnikoko espazioak eratu zituztela – mutuak edo taldeak baino maila bat beherago –. Baina, mendearen hasieratik, hainbat elementuk funtzionalitate-aniztasunari aurre egin zioten poliki-poliki. Klubek, jatetxeek, nekazaritza-etxeek, ehorztetxeek, klinikek, automobilek eta baita gastronomia-sindikatuek ere zerbitzu-eskaintzak ilundu zituzten. Immigrazio-fluxuaren beherakadak, legedi zorrotzagoak eta turismoaren gorakadak hotel moderno eta komertzialak ekarri zituzten. Establezimendu haiek, ia proposatu gabe, euskal nortasuna eratzen eta zaintzen lagundu zuten. 1938an iritsi ziren lehen euskal erbesteratuek hazi haiek bildu besterik ez zuten egin, eta, luzaroan ongarritutako eremu batean, Euskal Etxeak osatu zituzten.
Perspektiban dagoen begirada azkar batek erakusten digu euskaldunek, probintziaren barruan finkatu nahi izan zuten etorkin goiztiar gehienek bezala, berehala lortuko zutela – irlandarra edo daniera bezalako adibide puntualak salbu – Bailyk erabilitako asimilaziorako lehen maila. Horretara behartuta zeuden: probintziako herri berrietan batzorde ugari eratzea (tenplua konpontzeko, argiak zabaltzeko edo beste zerbitzu publikoren bat emateko, epidemiaren bat indargabetzeko, eta abar) inguruneko beharrak eta presioak estaltzen dituzten jarduera bateratzaileen adibide batzuk baino ez dira. Zailagoa da egiturazko asimilazioaren atalasea zein unetan zeharkatzen duten ikustea. A priori pentsa daiteke etapa goiztiarrak, 1880 baino lehen, ez duela ezaugarri egokirik hori gertatzeko. Zaila da pentsatzea mende honetako lehen hamarkadak baino lehen ezkontza mistoetarako eta gizarte hartzailean oinarritutako identitate berri baten garapenerako joera ireki orokortu batean. Batez ere, bertako gizartea -Buenos Airesekoa, behintzat- gainezka zegoelako atzerritarrek beren eremu guztietan. Baina baita ere euskaldunek -gainerako atzerritarrek bezala- aldez aurretik beren familiak ezkongai eta emazteekin osatzen saiatuko zirelako.
Egitura asimilatu arte igarotako denbora bi aldiz mugatu zuten etaparen ezaugarriek (mugikortasun geografiko handia eta egokitzapena) eta euskaldunen etengabeko fluxuak Buenos Aires probintziara. Hurbilketa ezberdinek, gutxi gorabehera zuzenduak, adierazi diren kontzientzia-maila handiago edo txikiagokoak, ez dituzte forma posible guztiak adierazten. Deskribatutako egoerak bezalako ehunka etorkinei aurkeztuko litzaizkieke beren bizitzetan, ziurrenik beheranzko maiztasunarekin. Jarraitu beharreko jarrerak bere esku geratzen ziren, enpresa indibidual zein kolektibo bati ekiteko, nahiz eta ekintzailetza posible horietako asko piztuta egon edo kolektibitateko pertsona ospetsuek bultzatuta egon.
Iturri eta datu asko baditugu ere, arriskutsua bada gizarteratze-esperientziaren balantzea egitea, Argentinan euskal gizarteratzea/asimilazioa esperientziarekin gauza bera egitea ez da hain konplexua. Buenos Aires probintziak -horrek dakarren neurriarekin- bere leku guztietan jaso zituen euskaldunak; hori gutxi balitz bezala, lurralde hori bere dimentsioak aldatuz joan zen, eta aldiaren zati handi batean muga barruan eta kanpoan zegoen guztia biltzen eta nahasten ibili zen; talde nazional horren migrazio-fluxua, behaketa are gehiago zailduz, ez zen gure azterketa-aldikoan ia inoiz eten.
Nola hitz egin irmotasunez -azterketa bi zati handitan banatuz- Argentinan 1840 eta 1920 bitartean izandako gizarteratze euskaldunaren esperientziari buruz? Agian tentagarriagoa da horri buruz hitz egitea termino erlatiboetan – beste talde nazional batzuetatik lortutako emaitza partzialekin –, baita lurralde hartako puntu txikietan eta une zehatzagoetan optika txikituz ere. Integrazioak erritmo desberdinak izan behar zituen hiriguneen eta landaguneen artean, eta azken horren barruan, ziurrenik, aldeak egon zitezkeen eskualdearen arabera. Hala ere, euskal taldea bere osotasunean ikusita, eta bi elementu garrantzitsu alde batera utzi gabe, hala nola laster deserrotzea (horien artean bereizgarria, neurri handi batean bigarren mailakoak direlako) eta euskaldunaz Buenos Aireseko giroan sortu zen irudi ona, ondoriozta daiteke laster egin zutela lurralde horien lekua, ekonomian, erakunde sozialetan eta politikan bereizi gabe parte hartuz.
Bestalde, leku gutxi batzuetan masiboki kontzentratzen gintuen sakabanatze geografikoak (neurri batean uholdeak balira sartzen zirelako) eta zeregin ugaritan txertatzeak integrazioa azkartu behar izan zuten. Zenbait lanbideren ezaugarriek – mugikortasun handia eta gizarteko gainerakoekiko tratua; koadriletako lekualdaketak, janzkera, etab. –, memoriak era monopolizatzaile gisa euskaldunei egotzi dizkienak, nabarmen lagundu behar izan zuten auzotarrekin sareak gurutzatzen eta ugaltzen. Probintziako herri berrietan "dena" egiteko zegoen, eta euskaldunak – nahiz eta endogamia tasa itxuraz altuak izan – laster bihurtu ziren beren esparru guztietako protagonista. Jarrera horrek — adosturiko gizon batzuen figuretan zentralizatua — bizkortu egin zuen egiturazko asimilaziorako prozesua eta integrazioa.
Nahiz eta ez den oso serioa 1880. urtearen aurretik eta ondoren iritsi ziren etorkinei buruz hitz egitea -han bi mundu desberdin banatzen dituen ate magiko bat balego bezala-, euskaldunek onura handiak jaso behar izan zituzten beren aurrekoen ekarpen eta gizarteratze-integrazioko esperientziengatik. Ez dugu hemen errepikatuko horrek ekarri zuen guztia. Gogoan izan behar dugu Urkitza eta Alberditik Pellegriniraino -beste lehendakari eta pertsonaia garrantzitsu batzuetatik igarota- euskaldun aitzindariek Argentinako elitearen luma eta diskurtsoen artean leku pribilegiatua lortzen jakin zutela. Agian, pribilegio horiek goiz iristeari eman behar zaizkio, Buenos Aireskoek garrasika langileak eta kapitala eskatzen zituztenean; edo, agian, bertakoak "saihesten" zituen zereginetan aritu zirelako; agian, jatorrizko lurjabe elitearentzat eta egungo idazleen lumarentzat -oroitzapen herrikoian euskaldunei buruzko kapituluan ikusi genuenez- "espainiarrak eta frantsesak ez zirelako", eta horri esker atera ahal izan zirelako onik fobia nazionalistetatik.
Horrekin batera, lehen euskaldun haiek nekez errepika zitezkeen dirutzak lortu zituzten. Lanar hazkuntza, kanpainaren eta pilaketaren bidezko merkataritza eta garraioa, oro har, dira hori posible egin zuten tranpolinetako batzuk. Baina gutxiengo horretatik kanpo, zaila da zalantzan jartzea aurreko mendeko azken laurdena baino lehen iritsi ziren euskaldun askok aurrerapen esanguratsuak lortu zituztelako sentsazioa. Eta hori izango da, beharbada, gerora iritsi ziren euskaldunen esperientzietan jarraitutasun erlatiboki arrakastatsuaren sekretua. Herritar baten baitan hilabete batzuk igarotzea edo euskaldun baten ostatu batean lo egin eta lehen gauak jatea ohiko mekanismoak izango ziren. Baina nahiz eta denak deitu edo norbaiten laguntza izan ez, euskaldun "berantiarrak" haiek aurrefabrikatutako espazio ekonomiko, finantzario eta sozialen "barruan" mugitu behar izan ziren. Iritsi berria zen euskaldun bat, Espainiako edo Frantziako Elkarrekiko Sorospen Elkarteetara zalantzarik gabe joan eta hoteleko herritar bati mesede bat eska ziezaiokeen, baina pilota-frontoietara ere joan zitekeen bere larridura arintzera. Elementu horiek -batzuk argiak, beste batzuk lausoagoak- euskal etorkinak probintzian barreiatzea errazten zuten aldamioak osatzen zituzten. Euskaldun izateak mugikortasun-marjina handiagoa ematen zien, bai arlo ekonomikoan bai sozialean; hala behar izanez gero, inork ezin zien ukatu frantziar edo hispaniarra izatearen kuota ukaezina.
Nahiko ziur ondoriozta dezakegu integratzeko aukera ezberdinak egon zirela 1860ko hamarkadan eta 1900ekoan, baita Barracas al Sud eta Loberia bezalako leku baten artean ere. Bigarrenik, esperientzia horiek nabarmen aldatzen direla iturrietan subjektu idealak bilatzen ez ditugunean. Ez etorkinek ez bertakoek (seme-alabak barne) ez zuten parte hartu beren bizitzetan agertokiak zituen esparru soziokultural guztietan, eta ez ziren horregatik desintegratuta sentitu. Gauza bera gertatzen da ohitura kulturalen jarraitutasunarekin, eta fenomeno horrek ez du beti integrazio-prozesua lausotzen. Nazionalitatea ez badugu baldintzatzen konfiantzaren, laguntzaren, baldintzarik gabeko sentimenduen eta abarren sinonimo gisa, baliteke etorkin horien jarrera batzuk hobeto ulertzea. Herrikideen etorrerak hurbilketa eragin zezakeen, aipatutako moduen edo bestelakoen bidez, baina litekeena da harremanak hori baino gehiago ez aurrera egitea. Iristen zen euskal etorkin bakoitza ere langile bat zen, lehiakidea izan zitekeena -haien arteko epaiketek frogatzen dutela dirudi- eta antzeko ezagutzak zituena. Leku berrian, berehala kapitalizatzen ziren, eta kasu bakoitzeko erritmo ezberdinen ondoren, desberdintasunak antzekotasunen gainetik jartzen hasten ziren.
Esan dezakegu, azkenik, euskaldunek aukera izan zutela -batzuetan kanpoan geratuta- Argentinako lurretan beren kultur jakintzan bildutako ohitura eta praktika asko berreskuratzeko. Lan-portaeretatik hasi eta kirol-jardueretaraino, soziabilitate- eta gela-moduak, herentziazko praktikak eta bazkariak barne, euskaldun horiek John Bodnarren ideiak berresten dituen kasu bat erakusten digute. Ez da gauza berri guztien erabateko onarpenik, ez eta antzinakoaren arbuiorik eta berreskurapenik ere; aitzitik, bi portaeren sintesia; fenomeno hori bat dator, bestalde, berreskuratu ditugun gizarteratze arrakastatsuko eta gizarteratze ez oso traumatikoko esperientziekin.