Euskal immigranteen esklusibotasuna izan ez arren, zalantzarik gabe Amerikako hainbat tokitan protagonista garrantzitsuak izan ziren fenomeno bat hotel-denda izan zen. Gai horrek aukera ematen digu orain arte eztabaidatu ditugun hainbat alderdi harilkatzeko, eta, beharbada, analisi-ardatz espezifiko bat emango digu XIX. eta XX. mendeen arteko integrazio mende-amaieraren fenomenorako. Besteak beste, honako hau behatzeko aukera emango digu: Euskal Herriko hemeretzigarren mendeko soziabilitatearen zenbait alderditan jarraipena izatea ala ez. Gizarteratze ekonomikoaren adibide batzuk -ez landatarrak-, baita Argentinako lanbide honen aurrerabidean izandako erritmoak ere. Leku berrian euskaldunen artean hurbiltzeko beste mekanismo batzuk berreskuratzea, garrantzitsuak soziabilitate-espazioak eta are identitate bat eratzeko unean. Era berean, gai honetan aurrera egitea, batez ere hiri handietatik kanpo, oraindik ere asko dagoela esateko uste dugu: immigrazioa eta bizitoki-defizita.
Mende hasierako Buenos Aires probintziara jotzen badugu -baita pixka bat lehenagotik ere- eta bere ateen atzean zeuden funtzio eta zerbitzuen ugaritasuna aztertzen badugu, abaniko nahiko ezohikoa aurkituko dugu. Beilatokia, jai aretoa, gaixoen atsedena, banku pribatua eta aurrezki kutxa, garraio geltokia, enplegu bulegoa, kirolak, batzuk besterik ez dira. Hotela eta euskal jabeen ostatua ere, a priori, soziabilitate etnikoko espazio konplexu eta esanguratsu gisa aurkezten dira. Espazio sozial horiek berreraikitzeak aukera emango digu ikusteko zer paper jokatzen zuen euskaldunen komunitatearen beste kohesio-mekanismo batzuen aurrean. Berreraikitze horrek aukera emango digu, halaber, euskal hotela abeltzaintza-eremuen ohiko fenomenoa zen egiaztatzeko, Amerikako mendebaldean gertatu zen bezala, edo -gure hipotesian- okupazio-eremu berrietarako establezimendu komuna, ekoizpen-egitura alde batera utzita, euskal immigrazio-ekarpen esanguratsua izan baitzuten. Gure ustez, bestalde, euskal ostatuak eta lehenengo hotelak saltoki edo denda handiek aurretik betetako funtzioak osatu eta hobetu zituzten. Beraz, prestatzen ari diren sozietateen zerbitzu-eskaintzari dagokionez gabeziak konpontzeko neurri batean sortutako establezimenduak. Euskal soziabilitateari dagokionez, gure ideia da horiek kohesio-eremu ez-masiboak osatu zituztela, irekiak izan arren, eta, hala eta guztiz ere, kolektibitatearen irudia sendotu zutela gainerako gizartearekiko.
Piezen alokairua fenomeno "ekumenikoa" da, eta XIX. mendean orokortu egin zen, hainbat arrazoirengatik eta hainbat erritmorengatik. Europako zenbait herrialdetan, latifundismoaren aurrerapen-garaietan eta nekazaritza-krisietan landa-eremutik hirira egindako migrazio masiboen ondorio zuzena da, industria-iraultzaren ondorioekin bat datorrena. Amerikan, non hirietan lanik eta lekurik aurkitzen ez duen jende horren zati handi bat, kapitalismoaren ondorio "urbanoak" saihestu nahian edo Europan baino aukera hobeak proiektatuz, alokairuak ere maiz egiten dira. Hemen ez da hiri industrialen berezko pilaketaz ari, baizik eta migrazioak eta immigrazioak gainezka egindako eraketa-gizarte baten defizitaz.
Europan, XIX. mendearen azken herenaren eta XX. mendearen lehen bi hamarkaden arteko urteek aurrekaririk gabeko gizarte-eraldaketako etapa bat osatzen dute, eta garai horretan nabarmen aldatu ziren gizartearen eta politikaren egiturak, eguneroko bizitzaren erritmoak, portaera kolektiboko moduak, gizarte-harremanak eta ekoizpenaren, lanaren eta aisialdiaren antolamendua. Hiriguneak merkataritzan eta zerbitzuetan espezializatu ziren, eraikin ofizialak, bankuak, hotelak eta saltoki handiak hartu zituzten. XIX. mendearen erdialdeaz geroztik, modernizazio-prozesu esanguratsua gertatu da hainbat euskal eremutan. Industrializazioak, batez ere Bizkaian eta Gipuzkoan, azelerazioa izan zuen XIX. mendearen azken herenean eta XX. mendearen hasieran. Industria-prozesu horrek ekoizpen-modu berri bat ez ezik, kultura-eraldaketa bat ere ekarriko du berekin, bizitza-sistema berri bat. Penintsulako euskaldunek industria-ondokoen inguruan izandako berregokitzearen erdian, ohitura herrikoi batzuk orokortu ziren, hala nola tabernen, kafetegien eta bodegoien ugalketa, langileak egunero beren zereginetara bertaratzen ziren aisia-lekuak.
Euskal herritarrek, ziur asko kanpotarrek bizitokiz gainezka egin zuten hemeretzigarren mendeko hiri-sektore guztiek bezala, beren etxebizitza txikietako espazio bat alokatzen edo azpi alokatzen zuten. Nafarroan ere ohikoa zen familiak eraikin bakar batean elkartzea; Bizkaiko meategien inguruan, berriz, diru-sarrera osagarriak emakumeek etxeetan egiten zuten lanetik etortzen ziren, apopiloei arreta emanez.
Beren kultur jakintzaren barruan, herri eta hirietatik etorritako euskal etorkinek aldian-aldian edan eta kartak jokatzera biltzeko ohitura ekarri zuten, landa edo hiri eremu batetik etorriak izan. Era berean, familia-espazio baten azpi-errenta (eraiki beharrik gabe) diru-sarrera gehigarri bat zela jakitea, eta, ez, pairamena. Bestalde, mendietako edo landa-inguruetako euskaldunak urtean pare bat aldiz bakarrik elkartzen ziren leku batean, denbora luzeagoan bada ere. Argentinan, Buenos Aires probintzian, gero eta kosmopolitagoa eta formatzen ari zen gizartea zen, eta horri lurralde hedapen prozesu bat gehitzen zitzaion, etorkinek beren gizarte eta kultura ohiturak errepikatzeko aukera ematen zuena, dimentsio espazial berrietara eta beste lan erritmo batzuetara egokituz. Ramos Generales-en biltegiak, ostatuak, hotelak, erromeriak eta frontoiak berez sortu ziren jatorri eta behar guztietarako alternatiba bideragarri gisa. Etxebizitzei dagokienez, Argentinak beste arazo eta gabezia batzuk zituen, baina erraz konpon zitezkeen Euskal Herriko konponbide berdinekin.
Izenburuko galderak, jakina, beste edozein etorkin-talderentzat balio dezake. Buenos Aires probintziako bizitegi-defizita, etorkinen fluxu iraunkor eta gero eta handiagoaren emaitza, txanpon arrunta izango zen goiz-goizetik. 1880tik aurrera iritsitako etorkinek demografikoki "gainezka" zeuden espazioak aurkitu bazituzten, garai hori baino lehen egin zutenek -eta ez ziren portutik gertu geratu- ez zuten hain egoera tamalgarria aurkitu behar: herri haiek etxe gutxi batzuk ziren. Garai hartako bidaiarien aipu batzuk Buenos Aireseko panpan zehar egindako bidaietan jasan zuten deserosotasun eta bizitegi-urritasunaren irudietan ugariak dira.
Baina herriak "hutsik" egotea ez zen okerrena; norberak eraikuntzari ekiteko prest zeudenentzako materialak ere ez ziren ugariak. Egoera horrek, hala nola egurrik ezak (basotze naturalik gabeko probintzia batean), errementariarekin eta arotzarekin txandaka itxarotea, horiek ezin baitzituzten eskaera guztiak bete, edo aldaketa osatuko zuela agindu zuen gurdizainak txanpon arrunta izan behar zuen. Bitartean, lekuren batean egokitu beharra zegoen; eta, 1870/80 erdialdera arte ez zirenez ostatuak sortu eta hotelak ez zirenez ia mendearen azken hamarkada baino lehen sortu, euskaldunen bideek -aldez aurreko informazioarekin edo gabe- herritar baten etxean edo merkataritzan amaitu behar zuten (egoera hori eremu guztietara zabaldu behar zen). Hain zuzen ere, Argentinara iritsi ziren euskal etorkinen ezaugarri nagusia mugikortasun geografiko eta okupazional handia eta sareen erabilera intentsiboa izan ziren. Alegiazko ibilbide bat egiten badugu probintzian, iparraldetik hegoaldera, garai goiztiarretatik euskal jabeen ostatuak — eta gero hotelak — aurkituko ditugu ia herri guztietan; eratzen ari diren espazioak, biztanle berriek bizitokiz gainezka egiten zutenak. Ostatuak eta hotelak -lehen pieza azpi alokairuen bezala-, portu hiriko komentu txikiak bezala, berez eta ia nahitaez sortu ziren hedatzen ari zen probintzia bateko ia bazter guztietan.
Argi dago, ostatuetan familiak bizi ohi zirela alde batera utzita, apopilo gehienak gizon gazteak, ezkongabeak eta kapitalizazio mantsoko okupazioetan (etxebizitza bat erosteko edo eraikitzeko aukeraz pentsatzen badugu) zeudela. Era berean, adierazgarria da familia-sareen erabilera Amerikara joateko; etxebizitza horietako bakoitzean ahizpak, koinatuak eta gainerako senideak zeuden, eta ziur asko mesedea itzultzen zuten zerbitzarien, sukaldarien eta abarren lanak eginez, independentzia ekonomikoa lortu arte. Ez zuen ezohikoa izan behar, merkataritzan bezala, menpekoetako batzuek ostatuaren jabe egitea, arrazoi batengatik – gaixotasuna, nekea edo itzulera tarteko –. Argi dirudi, halaber, iparraldeko herrigune gain populatuenetatik barrualderantz urrundu ahala, ez direla hain ohikoak etxeetako azpierrentariak edo ostatuak muntatzeko errazagoak. Litekeena da hiri handiek, Buenos Aires edo Rosario kasuek, lehiarako alternatibak aurkeztea, esate baterako, balizko ostatuak maizterrak kentzen zituzten komentutxoak; baina, era berean, espazio horien neurri handiagoek zaildu egin zuten sareen erabilera intentsiboagoa.
Euskaldunen artean maizter-egoeran bizi zirenei erreparatzen badiegu, ikusiko dugu emakume eta haurren kopuruaz haratago -iparralderantz eta hegoalderantz gutxitzen ari dira-, nagusiki jornalari eta peoien presentzia dugula; langile autonomoen aldetik deigarria da arotzen eta igeltseroen kopurua – seguru asko gutxi egoten ziren leku horietan, eta gehienetan norbanakoek eraikuntzarako ahalmena zuten –, eta neurri txikiagoan okinen eta zapatarien kopurua. Zerbitzariek, sukaldariek eta lisatzaileek sektore hori ordezkatzen dute, eta sektore hori funtzionalki ezinbestekoa zen kasuan kasuko establezimenduetan. Deigarria da -normalean lan egiten zuten negozio berean bizi zitezkeela pentsatuz- merkatari eta saltzaile kopurua.
Euskaldunen mugikortasun geografikoa Buenos Aires probintziatik 1860 eta hurrengo mendearen hasiera bitartean, nazio berekoek artatutako ostatuen eta hotelen arteko jauzietan oinarritu ahal izan zen (Amerikako mendebaldean gertatu zen bezala). Hala eta guztiz ere, azpimarratzekoa da Estatu Batuetara Espainiako eta Euskal Herriko migrazio-tradiziorik ez izateak eta hizkuntzak behartu zutela iparraldeko lurralde hartan mugitzeko mekanismoen lankidetza eta asmamena areagotzea. Horrek ez du esan nahi Argentinara joandako etorkin askok aldez aurretik ostatuak eta hotelak ezagutzen ez zituztenik, eta horiek elkartzeko leku ezin hobea ez zirenik. Buenos Aires hirian, adibidez, ohikoa zen gaztelaniaz hitz egiten ez zuten euskaldunak Euskalduna Hotelera iristea (Konstituzio Plazan), Inazio Auzmendi hotel-gidariarentzat gomendiozko gutun bat zeramatela. Honek, bere seme Eduardok pertsonalki esan zidanez, orientatu egiten zituen. Hala ere, zalantzarik gabe, euskaldunen ostatuek eta hotelek etorkinen aldizkako hartzaileen papera gainditu zuten.
Garai goiztiarrean, probintziako herri berrietan dena zegoen egiteko. Kanpoko eta barneetako gerretan ziharduen estatu batek, eta gero nekazaritza- eta abeltzaintza-eliteak esportatzeko zituen oztopoak konpontzen zituenak, hamaika hutsune sortzen laguntzen zuen. Ikusi genuen bezala, osasuna, etxebizitza, finantza-aparatua bezala, eragile berberek jasan zituzten, irtenbide alternatiboak probatuz. Arazoei aurre egiteko osatzen ziren auzo-batzordeek argi eta garbi adierazten dute parte-hartze hori. Lehenik biltegia, gero ostatua, eta azkenik hotelak aurrezki-kutxaren, kredituaren, sendategiaren, gizarte-gunearen eta etxebizitzaren zerbitzua hobetu zuten pixkanaka. Tandil bezalako mugako herri batean gaua igarotzeko leku baten beharra hasieratik egon zen, baina 1850etik larriagotu egin zen. Alde batetik, etorkinak eta barne-migratzaileak iritsi ziren, eta ez zuten beti nora jo lanpostua kokatu arte; bigarrenik, pertsona horiek ez zuten beren etxebizitza berehala eraikitzen; hirugarrenik, data horretatik aurrera, tratu berezia merezi duten pertsonak hasi ziren herrira joaten; laugarrenik, gizarte-bilgunea behar zelako; azkenik, landa-jendea gero eta maizago joaten zelako hirira izapideak egitera, eta ostatutik edo hoteletik "pasatzen" zelako. Hala ere, lehen ostatuak ez ziren eraiki behar izan; oro har, familia-etxeak ziren, eta lehenago dohainik ostatu hartu zuten (agian gomendatua), kokapen hobea aurkitu arte. Horregatik, iturri askok ez zuten lehen ostatuetako lekukotasunik utzi: ez zituzten ikusten. Horrela azaltzen da, halaber, batzuetan familia-buruak ostatuaz kanpoko ofizioa deklaratzea eta haren emaztea fondoa izatea. Orduan, ostatuak eta hotelak barnealdeko herri berrietan -biltegietara ihes egiten zutenean- eskari asegabeak betetzeko saiakera gisa pentsa daiteke, haien alderdi komertziala ahaztu gabe. Gerora ikusiko dugun bezala, euskal kolektibitatearen zati baten soziabilitate-eremu bihurtu ziren.1880 inguruan, logelak azpi alokatzen zituzten familia-etxe batzuk anonimotasunetik atera ziren. Horrela, immigranteen joan-etorriari eutsi zitzaionean, lehen edozein herritarri aldi baterako janari eta aterpea eskaintzen zitzaion herrietan, orain kobratu egiten zen. Horrek ez du ukatzen gomendioei jarraitu zietela eta -askok eta askok- orain "lana lortzen zuenean prezio on bat ezarri edo kobratuko ziotela", ezta euskaldunak ez ziren apopiloak zeudenik ere. Horietako askok, batez ere senar-emazteek seme-alabarik ez zeukatenek, sukaldari bat edo bi, neskame bat eta saltzaile bat kontratatzen zituzten -edo lana ostatuz aldatzen zuten-; beste batzuek, berriz, zalditegiko arduradun bat izan behar zuten. Mugako herrietarantz bakarrik zihoan gizon kopurua zela eta, hasieran, nahiz eta gaua ostatu ederrean ez igaro, sukaldeko lana indartu beharra zegoen.
Hainbat unetan sortu ziren, eta ostatuak eta hotelak desberdinak ziren instalazioetan eta zerbitzu-eskaintzetan. Gela kopuru txikiagoak eta familia handiko etxearen egiturak bereizten zituzten lehenengoak. Bertan, entretenimenduak nabarmentzen ziren: oilarren liskarra, frontoia edo botxa-kantxa patioan eta karta-jokoa "aurrera", taberna-aretoan. ostatuen beste ezaugarri bat zen miniaturazko "chacra" bat zegoela autokontsumorako (oilategia, txerriak eta baratzea).Hotela ostatuetara lekualdatzen denean -XX. mende hasieran- bezeroak inguruko landa-eremutik etortzen ziren gehienbat. Aurreko mendearen amaieratik, prozesu desberdinek aldaketa horren azeleratzaile gisa jokatzen zuten. Lehenik eta behin, lehen garaiko etorkin askok herriaren kanpoaldean lur hartu zuten, edo hainbat "hiri-lanbidetan" aurrera egin zuten, eta antzinako ostatuek zerbitzu gehiago eskaintzea espero zuten. Besteak beste, familientzako erosotasun handiagoa; festen bidez gizartearen aurrean egindako aurrerapen ekonomikoak islatzeko leku soziala; eta familia-tratuan, ordainketen aparteko zerbitzuetan, posta-laukitxoan, mezuetan, "enplegu-bulegoan" eta abarretan jarraitutasuna. Era berean, udalerriek zerbitzuak eta establezimendu publikoen higienea gehiago kontrolatzeak presioa egiten zuen zaindu gabeko eta informalak ziren ostatuena.
Egia esan, ostatuek eta hotelek eskaintzen dituzten zerbitzu batzuek -dirua gordetzea, mezuak pasatzea, lanpostuak eskaintzea eta bilatzea- aurreko beste saltoki batzuetan dituzte sustraiak: biltegietan eta sorta orokorreko etxeetan. Herri berrietan ohikoa zen merkataritza mota horrek eskariak soberan betetzea. Dagoeneko aurreratu genuen biltegi horiek garrantzi handia zutela inguru berri horietako benetako populazioan -kokapenean-; haietako asko euskaldunen eskuetan egoteak nabarmen lagundu behar zuen bertakoek haiengan zuten irudi onean. Aipatu ditugun zerbitzuez gain, esan behar da arreta eta zaldiak ordezteko geldialdiak egin zituztela, eta landa-eremuan ez zirela gutxi, gero, berez, tren-geltoki bihurtu.
Aipatutako toki horietan guztietan, ostatuak eta hotelak herriaren erdigunetik hurbil zeuden, koloniatik jasotako xake-taularen egitura kontuan hartuta. Tandilen, erdialdetik iparralderantz kokatzen ziren, eta horrek Buenos Airesera sartzeko eta irteteko lekua adierazten zuen. Bide nagusia nahiago zuten biltegiek eta sorta orokorreko etxeek, eta, geroago, ostatuek eta hotelek. Ondoren, hotel batzuk sortu ziren tren geltokitik gertu, eta beste batzuk lehenengo autobusen geltokien aurrean jarri ziren. Euskal hotelen arteko hurbiltasun fisikoak inguruko establezimenduetako bezeroak konkistatu nahi zituela pentsaraz lezake, nahiz eta beste euskaldun batzuengandik hurbil bizitzeko asmo zentripetuak sendotu.Langileei dagokienez, ikusi dugu laguntzaile batzuk euskaldunak zirela, batez ere sukaldariak. Hau batez ere Barracas al Sud eta Barracas iparraldean eta neurri txikiagoan beste herrietan balio du. Beharbada, Amerikara gomendioekin eta familia-kateetan parte hartuz bidaiatzea ohikoa zen garai batean, emakume horiek — gazteak eta ezkongabeak — familia-etxe horietan biziko ziren beren lanaren truke.
Buenos Aires probintziako herri guztietan, euskal etorkinak bertara iritsi eta urte batzuetara agertu ziren establezimenduak. Komunitate horren presentziak inbertsioaren arriskua minimizatzen zuen, gutxieneko bezero batzuk bermatuz. Bestalde, ostatu egileak eta hotelak, oro har, kolektibitateko kideak ziren, establezimendu horietako asko familien etxeetan sortu zirela kontuan hartuta.Honekin batera, ostatuak eta gero hotelak euskaldun batzuen bilgune izaten hasi ziren, musean edo pilotan jokatu eta kopa hartzeko. Lanegun bakoitzaren ondoren hitz egiteko edo dibertitzeko ohitura laster berreskuratu beharreko elementua izan zen Buenos Aireseko lurretan. Espazio horiek ez bazeuden, osatu egin behar ziren; penintsulakoen berdinak edo leku berriaren berezko elementuak onartuz. Bodnarrek dioen bezala, esparru horretan, eguneroko kulturan, kultur jarraibideak eta mundu zaharrarekin zituen loturak zaindu ziren. Kultura hori ez zen iraganaren hedapen bat, baizik eta iraganaren eta orainaren, onarpenaren eta ordena berriari uko egitearen amalgama bat. Ostatuetako edo hoteletako euskaldunen bilerak, hasiera batean, biltegi eta saltokietako ohiko bileren osagarri izan ziren, frontoietan gero eta ohikoagoak direnak barne, baita herritarren eskuetan ere.
Orduan, ostatuak eta hotelak euskaldunen bilgune eta kohesio sozialerako gune berri gisa aurkeztu ziren, nahiz eta kolektibo horren adierazpen ia guztiak bezala, etnikoki itxiak ez izan. Ohikoa zen nazionalitate berekoen maileguak eskuratzea, peoi gisa batzea eta, are gehiago, herritarren izenean sinadurak eta bestelako izapideak egiteko mailegatzea. Baina euskaldunek beste nazionalitate batzuetako pertsonekin ere erabiltzen zituzten mekanismo horiek, eta horretan datza euskal hotelaren arrakasta, kolektibitatearen ikurra baina komunitateari irekia. Ostatuak eta hotelak komunitatean lehendik zeuden potentzialtasunetatik abiatuta eratzen diren agertokiak dira. Alde batetik, lehen gauak igarotzeko leku batetik etorri berrien beharra; bestetik, sorta orokorren etxeko mostradorea leku erosoago baten bila uzteko aukera. Espazio informalak ziren; funtzio anitzekoak; gizarteko gainerakoei irekita zeuden, eta lehendik zeuden beste mekanismo informal batzuen osagarri izan ziren – baita espazio fisiko iraunkorra eskaini ere –. XIX. mendeko eta XX. mende hasierako soziabilitate-gune gehienak bezala, ia eremu maskulinoak ziren, hoteletako jaien kasuan izan ezik, aldiaren azken laurdenean.
Horrek guztiak pentsarazten du establezimendu horietan soziabilitate-gune "etnikotzat" jotzen zituzten elementuak nagusitu zirela. Ez dago zalantzarik ezin direla mutualitateekin parekatu, ezta mendebaldeko hotel amerikarrekin ere, baina iturriek argi eta garbi euskaldunak diren bilguneak direla diote. Nola ez?, bere aretoetan ordu oro musean jolasten bazen; bere patioan horma baten kontra pilotan jokatzea ohikoa zen; bere sukaldeetatik babarrun eta baratxuri zopen usain nahastezina iristen zen eta bere kopetaren goiko aldean Euskalduna, Los Vascos, Kaiku eta Sarasolarena bezalako kartelak irakurtzen ziren.Dirudienez, euskal hotelak edonor hartzen eta artatzen zuen -nahiz eta euskal presentzia nabarmena izan-, baina bezeroek eta bertako gizarteak – gutxienez 1930 arte – kolektibitatearen beste "sinbolo" bat bezala identifikatzen zuten. Horretan zerikusi handia izan zezakeen — batez ere hiriko kontzentrazio handietatik kanpo — hotelaren jabeak. Establezimenduaren izenak, aurkezten zituen alderdi kulturalek (janaria, kirol tipikoak, etab.) eta bere arretek lehen etapa enpresa gisa igarotzeko aukera eman behar zioten. Gerora, hotela euskaldunen artean erreferentzia puntu eztabaidaezina bihurtu zenean, gero eta kosmopolitagoa zen giroa, euskal giroa aldatzen ez zuena, errentagarritasun handiagoa ziurta ziezaiokeen. Horietan kohesioa zegoen arren, gure ustez, euskaldunak tokiko gizartean integratzea atzeratu baino gehiago, ostatuak, hotelak eta frontoiak azkartu egin zuten. Paradoxikoki, euskal etxeen agerpena geldiarazi zuten. Ez da kasualitatea -1910 eta 1920 bitartean euskal erromeria handiak izan zirela ikusi genuen arren- Tandileko Gure Etxea Euskal Etxea 1949an konformatzea, eta probintziako herri gehienetan 1940tik aurrera sortzea. Euskaldunek ez zuten erakunde propiorik behar izan erregimen frankistako lehen erbesteratuak iritsi ziren arte -euskal hotela desagertzeko bidean dago-.
Nolanahi ere, ostatuetako eta hoteletako partaidetza aldatuz joan zen 1860-1930 aldian; bai herri bakoitzeko migrazio-fluxuak eta kolektibitateak jasandako aldaketengatik, bai herri horietako egiturazko ezaugarri aldakorrengatik. Hala ere, garai bereko behatzaile batentzat zaila zen establezimendu horietara joatea, batez ere, esan bezala, aldakorra zelako. Honek antzeman zezakeen euskal hoteletara edo ostatuetara gaua pasatzera nazionalitate desberdinetako pertsonak joaten zirela, bereizi gabe; horietako asko euskaldunak. Musean jokatzera eta eguneroko kopa edatera, gehienbat euskaldunak edo euskaldunen seme-alabak, nahiz eta ez zen ezohikoa argentinar, turkiar, italiar edo alemaniarrak edanean edo partida liskartsuak jokatzen ikustea. Begirada zorrotzagoa eginez gero, ikusiko litzateke kategoria handiagoko establezimendu batzuk landa-establezimenduen jabeek hartzen zituztela, eta beste batzuk, sinpleagoak, peoiek, jornalariek eta hain zorrotzak edo "landatarrak" ez ziren jabeek.
Gure ustez, euskal ostatuak eta hotelak kolektiboaren nortasunaren beste elementu bat izan ziren (barnekoa eta kanpokoa). Hori osatzeko, kultura-elementuak eta kohesio-mekanismo informalak erabili ziren – ez instituzionalak –, eta, oro har, pertsona ospetsu adostuen bidez aurkeztu zen. Pentsamendu ildo horretan, ostatuek eta hotelek – baita jabeek ere – euskaldunek gogokoen zuten parte-hartze irregular eta irekiaren itxaropenak betetzen zituzten. Talde etniko honek iparraldean aurkitu zituen hizkuntza-eragozpenetan du euskarri nagusia gizataldearen eta anglo-munduaren arteko bitartekari gisa Amerikako mendebaldeko euskal ostalariari zuzen egozten zaion funtsezko rolak. Beste pisu-arrazoi bat artzainik gehienen izaera mugagabeari lotzen zaio. Elementu horiek beren prestakuntza eta lanbidearen ondorioz mundu angloarekiko eguneroko tratura eta hizkuntza ezagutzera behartuta zeuden pertsonei lotzen zizkien. Argentinan hainbat faktorek minimizatzen dute — nahiz eta euskaldunei eta erakundeei buruzko atalean hotelen jabeen paper garrantzitsua ikusi genuen — hotelaren bitartekaritzaren alderdi hori. Alde batetik, penintsulako euskaldunen hizkuntza-abantailak, batez ere -baina ez kasu guztietan-; bigarrenik, euskal komunitatea osatzen zuen aniztasuna, non lanbide independenteak eta euskaldun ikasiak ez baitziren eskas. Izan ere, ezagutzen ditugu hainbat kasu, non irakurri eta idazten ez zekiten euskaldunek ostalariak eta merkatariak ez ziren herrikideen sinadura edo irakurketa eskatzen zuten.
Baina ikusi dugun bezala, hotel-jabea pieza garrantzitsua izan bazen, bere emazteak funtsezko rola jokatu zuen. Erosketak eta oheko arropak egiten zituen, eta, aldi berean, emakumezko langileak zuzentzen zituen. Haien artean, alabak sar zitezkeen. Emakumeari ere oso lan desatseginak dagozkio, hala nola, ostatu hartutako gaixoak zaintzea eta, hala badagokio, erditze bat artatzea edo hildako bezero bat hiletarako "prestatzea". Sukalderako zituen trebetasunak bezeroen zati handi bat mantentzeko eta areagotzeko gakoa ziren.Azkenik, 1930-40 inguruan, hotel euskaldunen presentzia ahulduko duten elementu batzuk agertzen dira. Klubak arduratu ziren larunbat batzuetan bere aretoetan jairik ez izateaz eta bere kantxetan (botxakoak edo paletakoak) mugimendua murrizteaz; gozotegiek aurrera egin zuten aperitiboko bezeroen gainean; bankuek eta nekazaritza-etxeek ahuldu egin zuten landa-bezeroekiko harremana; klinikek, ospitaleek eta lehen beilatoki-etxeek gaixoak edo finituak zaintzeko larritasunak saihestu zizkioten; jatetxeak eta ostatuak berehala lehiatu ziren mahaikideekin; automobilek -eta bide-hobekuntzek- izapideak egiteko eta egunean itzultzeko aukera eman zieten landa-jabeei; baina, zalantzarik gabe, garrantzitsuena: immigrazio-fluxua etenda zegoen.