Analisi-ildo horri jarraiki, erromeriak ohiko bilera-eremu izan ziren probintziako herri gehienetan joan den mendearen bigarren erdian eta honen hasieran; eta euskaldunen presentzia etengabea antolatzaileen eta jendetzaren artean. Dirudienez, aurreko mendeko azken laurdena baino lehen iritsi ziren euskaldunek egiturazko asimilaziorako lehen etapa berehala lortu zutela erakusten duen adibide lotsatia da hau. La Vasconia aldizkariaren bildumaren errepasoa eginez, 1890. urteaz geroztik, egun batzuk iraun eta herri osoa eta hogeita hamar pertsona baino gehiago biltzen zituzten batzorde antolatzaileak biltzen zituzten jaien berri ematen digute; baina, batez ere, agerian uzten dute euskaldunek gainerako gizartearekin integratzeko duten joera, batzordeetan zein konkurrentzian parte hartze aktiboa izanik. Erromeriak ere euskaldunek beren kultur ezagutzan izan zituzten ohituren beste adibide bat dira. Baina Espainiako eta Euskal Herriko zenbait lekutara ere -kirolak, bazkariak, lan-kontratuak, eta abar- begira daitezkeen ia adierazpen guztiek bezala, jai horiek zenbait alderdi aldatu zituzten giro berrietara egokitzeko.
Adierazpen horiek eragin zitzaketen sare sozialei dagokienez, pentsa liteke XIX. mendearen amaierara arte erromeriek – frontoiak eta kaperak – gizarte-sektore ezberdinetako ordezkariak biltzen zituztela. Festa haiek, urtean pare bat aldiz bakarrik antolatuak, ez ziren euskaldunen sinbolo garbia; aitzitik, konpartitua zen -ikusi dugun bezala- eta nolabait talde espainiarrak kapitalizatua. Horrek ahuldu egiten zituen euskal kolektibitatearen irudia eraikitzeko elementu gisa; irudi hori -gure hipotesiaren arabera- elementu "kulturalak" nagusitzen ari ziren. Baina espainiarrek erromerien antolaketa beren kultur ondarearen alde kapitalizatzen zutela aipatzea, gaur egungo arazo bat – gutxienez Sabino Aranaren ondorengoa –, ziur aski espainiarra, euskalduna edo frantsesa eta euskalduna izatea jarrera antitetikoak ez ziren garai batera eramatea da. Immigrazioak irauten duen ia aldi osoan, Pirinioetakoek Espainiako eskualde bat osatzen zuten — ehundaka urte lehenagotik — probintzietan banatuta. Aberriaren kontzeptuak ongi definitzen du, antza, aztertzen ari garen aldiaren ia amaierara arte euskarazko gehiengoarekin gertatu behar zena.
Baina etorkinak pertsonak ziren, eta halakotzat, negozioetan dirutza gehiago edo gutxiago zutenak eta leku berrian gizarte-espazioak lortzeko asmo gehiago edo gutxiago zutenak. Hori beti gogoan izan behar dugun errealitate bat da ulertzeko etorkinak ez zirela talde homogeneo bat eta batera jarduten zutela, proiektu pertsonalak edo familiarrak zituzten pertsonak baizik, batzuetan esperientziaren bat egiteko elkartzen zirenak eta gaur egun ikertzaileek trinkotzen dituztenak beren esperientzia bistaratzen saiatzeko. XIX. mendearen amaieran eta XX. mendearen hasieran euskaldunak edo espainiarrak zirela sentituz, hiri garrantzitsuetako jai haietako protagonistetako batzuek aurrerapen material batzuk lortu zituzten, erromeriei muzin egiten hasi ziren eta klub eta beste leku hautatuagoetara eta ez hain etnikoetara joaten hasi ziren. Hala ere, barnealdeko zenbait puntutan, XX. mendeko lehen hamarkadetan oraindik ohikoak eta arrakastatsuak ziren Espainiako eta Italiako erromeriak. Baina 1910etik 1920ra bitartean, zerbait gertatu behar izan zen euskaldunek, lehen aldiz, urrunen zeuden leku horietako batzuetan beren erromeriak kontatzeko. Sabino Aranaren iragarpenaren oihartzunak? Munduko bazter guztiak inbaditzen zituen nazionalismo giroa? Nazioarteko pertsona ospetsuak eta herrikideen erakustaldi publikoak izan zituen argentinar aberriaren mendeurrenaren ospakizuna? Edo agian espainolak eta frantsesak izan ziren euskaldunengandik urrundu zirenak? Ziurrenik, gauza bakoitza pixka bat jokatu zuen 1940 ondoren sakonduko zen aldaketa gertatzeko.
Etxebizitzen auzune edo tokiko multzokatzeak ere, lehen begiratuan, etorkinen arteko hurbilketa aurreikustea ahalbidetzen duen beste ezaugarri bat da. Lehen Errolda Nazionaleko zentsu-zeduletan ohikoa da euskal abizenak agertzea (Barracas al Norte, Barracas al Sud eta Chascomus-en), koadernoetako orrialde osoak osatuz, gero desagertu eta horrela hurrenez hurren. Zentsua egiteko arduradunak jarraitutako ibilbidea berreraikitzen bada, argi dago euskaldun askok ukuilu edo etxadi bera okupatzen zutela, baita etxe berak ere. Etxebizitza bakoitzeko biztanlerik diskriminatzen ez duenez, iturri berak posible bihurtzen du ia etorkin-talde guztietan ohikoa den bizileku-bizikidetza – pieza-azpierrentaria –. Etxebizitzen multzokatze auzune edo tokiko horrek herrikideen arteko lotura susmatzen zuen fenomenoa izan behar zuen. Izan ere, "auzo etniko" asko, hain zuzen ere, etorkin iritsi berrien eta aurrez instalatutako beste batzuen arteko bizitegi-konpartimentutik abiatuta eratu ziren, eta fenomeno horrek, berez, hurbileko lursail bat eskuratzea ekarri zuen. Aldameneko orubeen aprobetxamendu horrek -askotan merkeak- eta lekuko emaileek orubeak azkar eskuratzeko egiten duten presioak, dirudienez, aukera ematen du hurbiltasun geografikoa kohesio etnikoaren saiakera bat izateko, gutxienez etapa goiztiarrean. Tandil edo Loberia bezalako herri berrietan, espero izatekoa da, halaber, herrixkaren tamainak erraz hurbilduko lituzkeela norberak nahi dituen bizilagunak. Badakigu orubeen populazioak nolabaiteko logikari jarraitu ziola bizilagun berrien eskaeran, errekatik edo kale nagusitik hurbil bizi nahi zutenen eskaeran, normalean ibilgarriena.
Baina azalpen horiek eta beste batzuk etorkinen arteko bizitegi-hurbiltasunari egotz dakizkiokeen arren, argi dago indar zentripetuak egon zirela jatorri nazional bereko batengandik hurbil egoten saiatzeko. Tandileko ostatuei eta hotelei buruzko lan baten harira elkarrizketatutako euskaldunek eta ondorengoek hunkiturik gogoratzen zuten Pinto eta Mitre artean Bakea kalean arnasten zen "euskal giroan" mugitzearen pozgarria. Han, dendak eta ostatuak zeuden, herrikideek eta euskal herritar askok lagunduta. 200 metrotan ikus zitezkeen establezimendu haietako kartelak (El Bilbaino; Hotel Euskalduna; Hotel Kaiku; Hotel Maritorena) nostalgiko baten baino gehiagoren aterpe izango ziren. Euskaldunek leku berrian eraman eta erreproduzitutako elementu sinbolikoek, oharkabean, gizatalde baten irudia eraikitzen eta erakusten zuten beraientzat eta gainerako herriarentzat. Beste talde nazional baten kontzentrazio geografiko batek, euskaldunek ez bezala, jantzi tipikorik edo eraikuntza ezaugarririk — baita abizen entzutetsuekin ere — ez bazuen, oharkabean pasa ahal izan zen. Baina, egia esan, -eta merkatari edo artisau batzuk izan ezik- jendeak leku batean bizitzeko joera du, baina lan egiten du eta egun asko beste batean ematen ditu. Horrek esan nahi du herritar batengandik hurbil bizitzeak ez lukeela esan nahi lankide batek baino tratu handiagoa izango lukeenik, edo ezinbestean ekarriko lukeenik bikote gisa emakume euskaldun bat lortzea auzo horretan, edo beste kontu batzuk. Gizartearekiko integrazioa oztopatzen zuena ez zen etxearen mehelina beste euskaldun batekin partekatzea, baizik eta auzo-erakunde edo -batzordeetan parte hartzeari uko egitea, seme-alabak gainerako auzokideekin batera Elizetara edo Eskoletara ez bidaltzea, edo, besterik gabe, tokiko hizkuntza ikasi nahi ez izateko asmo sutsuak izatea. Nolabait, etorkin irlandarrek eta daniarrek leku eta une beretan izan zituzten jarrerak.
Baina euskaldunen arteko beste kontaktu mota batzuk ere erregistratu daitezke. Bi une ohikok berreraikitzen dute haien arteko hurbilketa, bai bizi-zirkunstantzietan, bai garrantzi txikikoak. Ikus ditzagun XIX. mendearen bigarren erdian iritsi ziren etorkinengandik ateratako testamentu-dokumentu batzuk. Juan Etxart (Frantziako euskal herritarra) 1920a baino lehentxeago hil zen, alarguna zela eta seme-alabarik izan gabe; egoera horretan, bere ondasun bakarrak -etxe bat eta bere aldeko zorra, 2000 pisukoa- Gregorio Etxebest herrikide eta lagunari testatu zizkion. Beste euskaldun frantses bat, Fernando Etxebest, 1878ko uztailaren 6an hil zen, Anginetan, 55 urte zituela. Santiago Hourcade eta Bernardo Mignatborde euskaldun bik sinatu zuten haren heriotzaren lekuko gisa. Lorenzo Etxart, Isturitzekoa (1886), Buenos Aires hiriko Victoria 104an bizi zena, hil zenean, Guillermo Landerretxe merkataria eta Bautista Etxart okina atera ziren lekuko. 1894ko urtarrilean Kandelario Etxeberria nafarra hil zenean, 28 urte besterik ez zituela, bi lekukori deitu zitzaien, Larrea eta Iriarteri, biak euskaldunak. Hildakoen berri eman zuten bizilagunek edo senitartekoek lekukoak seinalatu al zituzten euskaldunekin tratu handiagoa zutelako? Litekeena da nazio bereko izenak heriotzaren inguruabarrak zuritzea haren senide eta ezagunen aurrean, haien jaioterrian; izan ere, kasu askotan beren herrietara bidali behar izan zuten berri txarra. Baina, esan bezala, euskaldunek garrantzi edo garrantzi gutxiagoko zirkunstantzietan ere eskatzen zioten elkarri. Bestalde, Azul hiriko artxibategian aurkitutako protokolo-dokumentu batzuek islatzen dutena aztertuz gero, eguneroko lankidetzaren beste hainbat adibide ikusiko ditugu. Tandilen, 1876an, Jose Salsamendi euskaldunak Juan Gardei herrikideari -irakurtzen ez jakiteagatik- 100.000 pesoko operazio batean Banco Provincia bankuan parte hartzeko eskatu zion, baina egun berean gauza bera egin zuen bertako batekin, Luis Migensekin. Denbora bat lehenago, Salsamendik berak, antzeko beste operazio batean, Basilio Urruti herrikideari amore ematea eskatu zuen. Urte berean (1875), Jose Salsamendik kexa bat egin zion beste euskaldun bati, Salvador Ibarlin, hasi zuen, sei hilabete lehenago jasotako balio bereko 20.600 pesoren truke. Ibarlinen ordez beste euskaldun bat sinatu zuen, Jose A. Lavallen. 1876ko maiatzaren 6an, Tandilen bertan, Miguel Aldunsinek botere berezia eman zion Graciano Aizagerri (biak euskaldunak), Banco Provincia bankuaren aurrean agiri batean parte har zezan idazten ez jakiteagatik. Sei egun geroago, Arrillaga euskaldunak (jabea) eta Altolaguirre eta Atxaga herrikideek (interesatuak) urtean 30.000 pesoko balioa zuten lokalizazio operazio batean, Altolaguirre eta Atxagaren ordez bi espainiar (euskaldunak ez zirenak) sinatu zuten. Ikusten denez, berreskuratzen saiatu ginen euskal etorkinek eguneroko bizimodua zeramaten, herrikideekiko eta beste pertsona batzuekiko kontaktuen mugan, komenientziaren arabera; herrikide batengana zein beste edozein bizilagunengana joan zitezkeen mesede bat eskatzera. Baina ez dugu ahaztu behar historia berreraikitzea ez dela aurkitutako dokumentuak harilkatzea. Eguneroko eragiketa eta kontaktu asko ez ziren idatzita geratu, hitzez egiten ziren. Badakigu, eta hori garrantzitsua da, aurkitutako dokumentu horiek egunerokoan gertatzen zenaren adierazgarri izan behar zutela.
Hirugarren hurbilketa bat maileguak eskatzeari buruzkoa da, eta egoera horrek ez zituen herritarrak bakarrik inplikatzen, eta ez zituen beti amaiera etnikoki harmonikoak. Testamentu-dokumentaziotik ateratako adibide batzuk aski izango dira egoera errepikari haiek irudikatzeko. Beltran Etxemendik, 52 urteko euskaldun frantsesak, bere ondasunen destinoa erabaki zuenean, Emilio Ayhensi (ziur aski frantziarra) 300.000 peso zor zizkiola adierazi zuen. Kopuru hori 1878ko martxoan eman zitzaion intereserako, 2 edo 3 hilabete lehenago. Baina Lomas de Zamorako Juan Iribarnek ere 10.000 peso zor zizkiola adierazi zuen. Bestalde, Bernardo Etxegoin 44 urteko euskal frantsesak, La Matanzan bizi zenak, 1878an bere testamentua egin zuenean, "Juan Etxeberrik bere alde 170.000 pesoko hipoteka-betebeharra" deklaratu zuen (beste ondasun batzuen artean). Halaber, zenbait zor-sari zituela aitortu zuen: bat .000 (s/d), bat .000 eta beste bat 8.000, Pedro Altapanok (segur aski euskalduna) sinatuak, eta Pedro Isuribehere euskaldunaren .000 euroko zorra ere bai. Dirua mailegatzea elkartasun etnikoaren erakusle izan zitekeen, baina baita aukera errentagarria ere; argi dago une horretatik aurrera interesak tarteko egiten zirela.Nolanahi ere, fenomeno horren maiztasunaren kausa nagusia, eramandako ohituraren ondoan, emaile ofizialik (bankua edo beste bat) ez egotea izan behar zuen, batez ere barrualdean, auzokoei edo herritarrei laguntza eskatzera bultzatzen baitzuen. Biltegizainek, eta gero ostatu egileek eta ostalariek, ia barrualde osoan ordezkatu zuten kreditu-gabezia hori. Azken aukera horrek, egingarrienak, etorkinak murgilduta zeuden sareen konplexutasunaz ere hitz egiten digu, batez ere 1880/90 baino lehen, espazioak gabeziak konpontzeko irtenbideak aurkitzera behartzen baitzuen. Gogorarazten digu, halaber, anaitasun etnikoaren erakusgarri gisa agertzen diren mekanismo asko ez zirela integrazio azkar baterako oztopo bihurtzen.