Estatu autonomikoa. Gernikako 1979ko autonomia estatutua eta euskal autonomia erkidegoko auzitegi nagusiaren eskumena kasazio helegiteari dagokionez.
Abiapuntua: marko juridiko orokorra
Indarrean dagoen 1978ko Espainiako Konstituzioko 149.1. artikulua arduratzen da estatuaren eskumen esklusiboak zerrendatzeaz. Arau horren 6. atala mintzo da prozedurazko legegintzari buruz:
EK-ko 149.1.6: "El Estado tiene competencia exclusiva sobre las siguientes materias: (...). 6ª. Legislación mercantil, penal y penitenciaria; legislación procesal, sin perjuicio de las necesarias especialidades que en este orden se deriven de las particularidades del derecho sustantivo de las Comunidades Autónomas".
Arauak argi hitz egiten du. Zenbait autonomia erkidegok prozedura arloko 'berezitasunak' dituzte, beharrezkoak diren heinean eta euren berezko zuzenbide substantiboan oinarri dutenak. Azken datu honek beste baieztapen bat egitera garamatza, halabeharrez: zenbait autonomia erkidegok, zuzenbide substantibo eta prozedurazko berezitasun horien euskarri den berezko ordenamendu juridiko zibila mantentzen dute, hain zuzen ere, Espainiako Konstituzioko 149.1.8. artikuluak hala baimentzen duelako:
EK-ko 149.1.8: "El Estado tiene competencia exclusiva sobre las siguientes materias: (...). 8ª. Legislación civil, sin perjuicio de la conservación, modificación y desarrollo por las Comunidades Autónomas de los derechos civiles, forales o especiales, allí donde existan. En todo caso, las reglas relativas a la aplicación y eficacia de las normas jurídicas, relaciones jurídico-civiles relativas a las formas de matrimonio, ordenación de los registros e instrumentos públicos, bases de las obligaciones contractuales, normas para resolver los conflictos de leyes y determinación de las fuentes del Derecho, con respecto, en este último caso, a las normas de derecho foral o especial".
Aipatu berri ditugun bi arauak lotzea da, orain, gure erronka. Ikusi ahal izan dugun bezala, EK-ko 149.1. artikuluak estatuaren eskumen esklusiboak zeintzuk diren argi adierazten du, horien artean Zuzenbide zibileko legeak egiteko ahalmena (EK-ko 149.1.8 artikulua). Hala ere, atal honek estatuaren eskumenaren gainetik -lehentasunezkoa baita-, Zuzenbide zibilaren eremuan, berezko foru-zuzenbidea duten lurraldeen eskumena jartzen du, zuzenbide hura kontserbatzeko, aldatzeko eta garatzeko, zehazki. Eskumen hori onartzea, ordea, ez da beharrezkoa, hautazkoa baizik. Autonomia erkidego bakoitzaren esku geratzen da hura bere egitea, eta, beti ere, ezinbestez errespetatu beharko dira estatuaren eskumen esklusiboak.
EK-ko 149.1.8 artikuluak berezko Zuzenbide zibila duten autonomia erkidegoei ematen dien kontserbatzeko, aldatzeko eta garatzeko eskumenaren inguruan, ordea, eztabaida handia sortu da azken urteotan doktrinan, garatu terminoaren zentzua zehaztu nahian. Izan ere, ez da gai makala: zer puntutara arte garatu dezake autonomia erkidego batek bere Zuzenbide zibila? Ba al du, horretarako, mugarik? Galdera horiei erantzuten dietenen artean hiru ildo edo iritzi daude nabarmen: eskumena ahalik eta gehien hedatu nahi dutenak, berau ahalik eta murritzen aurkezten dutenak eta erdibideko irtenbidea proposatzen dutenak. Azken aukera hau da, hain justuki, Espainiako Konstituzio Auzitegiak onartu duena 88/93 epaian: autonomia erkidegoek soilik garatu dezakete euren berezko Zuzenbide zibila, konpilazioetan arautzen zutena eta honekin harreman zuzena daukana jasoz.
Gauzak horrela, badira zenbait autonomia erkidego, EK-ko 149.1.8 artikuluaren babespean eta 88/93 epaiak ezarritako mugapean, euren autonomia estatutuan beren Zuzenbide zibila kontserbatzeko, aldatzeko eta garatzeko eskumena hartu egin dutenak: VALENTZIA, 31.2 artikulua; BALEAR UHARTEAK, 10.2 artikulua; ARAGOI, 35.4 artikulua; GALIZIA, 27.4. artikulua; NAFARROA, 48. artikulua; ASTURIAS, 16. artikulua; EXTREMADURA, 12. artikulua; KATALUNIA, 9.2. artikulua; EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOA, 10.5. artikulua.
Nahiz eta eskumena hartu, autonomia erkidego guzti horiek ez dute foru-zuzenbidearen inguruan lege autonomikorik egin, soilik batzuek: Kataluniak, Aragoik, Balear Uharteek, Galiziak, Nafarroak eta Euskal Autonomia Erkidegoak. Gure kasuan, zehazki, Euskal Autonomia Erkidegoari dagokionez, 1992ko Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Legea da bizirik dirauen euskal foru-zuzenbidea jasotzen duena, 3/1992, uztailaren 1ekoa [Nafarroak, 1973ko Foru Berriari eutsi egiten dio, oraindik]. Lege horrek arautzen ez dituen esparruetan, ordezko araudia Kode Zibila izango da, jakina denez.
Espainiako Konstituzioko 149.1.6. artikulua: prozedurazko berezitasunak. Kasazio eta Berrikuspen helegiteen marko juridiko orokorra
Espainiako 1978ko Konstituzioak euskal lurraldeen foru-zuzenbidearen eta prozedurazko zuzenbidearen arteko erlazioa birkokatzen du, 148.1.6. artikulua dela medio. Gogora dezagun, artikulu honek prozedurazko legegintza estatuaren eskumen esklusiboa dela aldarrikatzen duela, sin perjuicio de las necesarias especialidades que en este orden se deriven de las particularidades del derecho sustantivo de las Comunidades Autónomas. Konstituzioak, beraz, adierazten du zenbait autonomia erkidegok, daukaten berezko zuzenbide substantiboak hala galdatzen duenean (149.1.8. art), prozedurazko berezitasunak izan ditzaketela, hots, prozedurazko berezko araudia sortu dezaketela (149.1.6. art). Berezitasun horiek, hala ere, beharrezkoak izan behar dute eta autonomia erkidego horien berezko zuzenbidearen partikulartasunetatik eratorriak izan, gainera. Ildo honetan, besteak beste, Euskal Autonomia Erkidegoko Autonomia Estatutuaren 10.6. artikuluak bere egiten du eskumen hori, berezko zuzenbidearen berezitasunetatik eratorritako prozedurazko arauei dagokienez.
Azaldutakoaren harira, beraz, 1978ko Espainiako Konstituzioa aldarrikatzen denetik, Prozedurazko zuzenbidearen eszenatoki berria birkokatzen da. Euskal ordenamendu zibilen iturri sistemaren osagarri izango da, beraz, Euskal Autonomia Erkidegoko zein Nafarroako Auzitegi Nagusiek emandako Zuzenbide zibilari buruzko jurisprudentzia. Hala adierazten du, bereziki, EHFZZLko 2. artikuluak:
Jurisprudentzia-doktrina hori, Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi Nagusiak emandakoa [Nafarroan, Nafarroako Justizia Auzitegi Nagusiak], iturri sistemaren osagarri gisa aurkezten da EHFZZLko 2. artikuluan, kasazio helegitea ebazterakoan sortutakoa, alegia. Estatuarentzat bezala, logikoa da berezko Zuzenbide zibila eta beharrezkoak diren prozedurazko berezitasunak dituzten autonomia erkidegoek ere euren ordenamendua interpretatzerakoan eta aplikatzerakoan sortutako berezko jurisprudentzia doktrina edukitzea. Nolabait, datu hau izango litzateke mendetan gure lurraldeek izandako berezko justizia administrazio haien filosofiatik mantentzen den hondarra: berezko ordenamendua lurraldean bertan interpretatzea eta aplikatzea.
Espainiako 1978ko Konstituzioak 152.2. artikuluan onartzen ditu autonomia erkidegoetako Justizia Auzitegi Nagusiak, aitzindari Espainiako II. Errepublikako Euskal Herriko eta Kataluniako Auzitegi Nagusia duena, garaiko Konstituzioak eta bi autonomia estatutuek jasotzen duten bezala. Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi Nagusia 1989an sortzen da, Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiaren Akordio bidez, urte horretako maiatzaren 10ekoa, hain zuzen ere. EAEko JANa ez da berezko justizia administrazioaren isla, hala ere, II. Errepublikako garaian gertatzen den ez bezala. Estatuan botere judiziala bakarra da, jurisdikzio batasuna dagoen heinean. Autonomia erkidegoetako JANk hari egokitzeko organoak dira, Espainiako Konstituzioaren adierazpenen oinarrian eta haren mendean sortutakoak eta inola ere justizia administrazio paralelo eta ezberdin bat artikulatzen dutenak. Espainiako Konstituzioaren 2. artikuluak marrazten duen estatu autonomikoaren isla besterik ez dira, administrazio mailako deszentralizazio hutsa. Hala jasotzen du Euskal Autonomia Erkidegoko 14. artikuluak ere. Espainiako Konstituzioak eta, ondorioz, Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiaren Legeak aurreikusten dituen eskumenen garapenerako sortutakoak dira, alegia. Horregatik, Espainiako ?Konstituzioaren araudian, autonomia erkidegoetako Auzitegi Nagusien erreferentzia ez da kokatzen botere judizialaz ari diren artikuluetan, autonomi erkidegoen antolakuntzaz ari direnen artean baizik.
Euskal Autonomia Erkidegoari dagokionez, JAN Bilbon kokatzen da [Nafarroakoa, Iruñean], Bilboko Lurralde- Audientzia zegoen tokian, hura ordezkatzen baitu -Kantzelaritza aitzindari izanik- eta Euskal Autonomia Erkidegoko Autonomia Estatutuak kokapen horri buruz ezer ere ez baitu esaten. Hala adierazten du Botere Judizialeko Kontseilu Nagusiari buruzko Legearen 2. Xedapen Gehigarriak:
Hiru Atal edo Sala dauzka: (1) Zibila eta Penala, (2) Administrazioarekiko auzi-prozesuari dagokiona, eta (3) Lan arlokoa. Ponentzia honen gaiari dagokionez, beraz, bi eskumen garrantzitsu dauzka, Zibileko eta Penaleko Atalak edo Salak: (1) Kasazio helegitea ezagutzea, autonomia erkidegoan kokatzen diren beste organo judizialek emandako epaien kontra, beti ere, helegiteok, berezko zuzenbide zibila urratzeagatik tarteratzen badira; (2) Berrikuspen helegitea, epai irmoak berrikusteaz arduratzen dena, autonomia erkidegoko beste organo judizialek emandako epai irmoen kontra, beti ere, helegiteok, berezko zuzenbide zibila urratzeagatik tarteratzen badira. Azter ditzagun, sakonago, hurrengo atalean.
Kasazioa ebazteko eskumena duen JANko Zibil eta Penal Ataleko Presidentea, aldi berean, Justizia Auzitegi Nagusiko Presidentea da (Planta eta Demarkazio Judizialari buruzko 38/1988 Legeko 13.2. art). Artikulu honek dioenari jarraiki, Atala edo Sala osatzen duten beste magistratuetatik bat (bi badira) edo bi (lau badira), autonomia erkidegoko legebiltzarrak aurkeztutako izenetatik aukeratuko dira Justizia Ministroak aurkeztutako Erret Dekretu bidez (BJLOko 316. art), Botere Judizialeko Kontseilu Nagusiaren proposamena dela medio (BJLOko 330.4. art):
En las Salas de lo Civil y Penal de los Tribunales Superiores de Justicia, una de cada tres plazas se cubrirá por un jurista de reconocido prestigio con más de 10 años de ejercicio profesional en la comunidad autónoma, nombrado a propuesta del Consejo General del Poder Judicial sobre una terna presentada por la Asamblea legislativa; las restantes plazas serán cubiertas por magistrados nombrados a propuesta del Consejo General del Poder Judicial entre los que lleven 10 años en la categoría y en el orden jurisdiccional civil o penal y tengan especiales conocimientos en derecho civil, foral o especial, propio de la Comunidad Autónoma.