XIX. mendeko gerrate, matxinada, legezaharreko eta berrikoen arteko etsaigo eta agintaldi aldaketa, fraideen komentuetatik kanporatze eta abarrek baldintzatzen dute garaiko idazlangintza eta liburu argitalpena. Ohiko arazoez gain (baimena, dirua), gerrate eta etenaldi horietan oso zaila zen liburuak argitaratzea. Gai eta edukiari dagokionez, erlijiozkoez gain bestelakoak ere agertuko dira, adibidez eskolarakoak.
XIX. mende hasieran apaiz belaunaldi bat dugu Kardaberaz, Mendiburu eta Ubillosen bidetik dabilena: J. A. Mogel (1745-1803), J. B. Agirre Asteasuko (1742-1823) eta Gerriko (1740-1824). 1812-1819 urteetan gipuzkeraz ia ez zen argitaratu libururik. 1821-1830 bitartean J. K. Etxeberria frantziskotarrak (1773-1853) lau liburu atera zituen. Iztuetak ere aldi honetan atera zuen bere dantzen liburua, 1824an.
Etenaldi luze baten ondoren (lehen karlistatea) susperraldi bat dator, lehenik Iztueta eta Iturriagaren eskutik, geroxeago Lardizabal eta Arruerenetik. 1850ean Agirre-ren Erakusaldiak eta 1858an Gerrikoren Saiakera argitaratzen dira, bestetik Lardizabal-en Testamentu Zarreko eta Berriko Kondaira. Lardizabalek, gainera, gramatika bat idatzi zuen, eskolan irakastekoa, Gipuzkoako Aldundiak egilea hil ondoan argitaratua. Hain zuzen, hizkuntzaren larrialdiaz jabetuz. Aldundi horrek 1855ean Hernaniko Batzar Nagusietan erabaki hori hartu zuen, baita lehenengo irakaskintza mailako maisuei ale bana ematea, euskararen irakastea zabal zedin. Lardizabal-en Testamentua-k eta Arrue-ren Santa Jenobebaren bizitza izan ziren libururik irakurrienak garai hartan. Arruek berak hogei eta hainbat liburu argitaratu zituen eta joan den mendeko idazlerik ugarienetakoa da. Bi idazle hauen liburuok ez dira dotrina azalpenera mugatzen, aitzitik berebiziko interesa dute, gainera, kontaera eta estilo aldetik.
Asteasun jaioa, bere herriko erretorea, Gipuzkoako Artzapezpikutegi Nagusian karguduna 1820 inguruan.
Obrak:
Konfesio eta Komunioko Sakramentuen gañean Erakusaldiak (1803).Sakramentu, Amar Aginte eta Misterioen Erakusaldiak (1850), hiru liburukitan.
Oso harrera ona izan zuen lehenak eta oso erabilia izan da Gipuzkoan. Oso aintzat hartua izan da Agirre. Gipuzkeraz klasiko nagusitzat joa da, 1880 baino lehenagokoen artean behintzat, hizkuntzaren jabe delako. Berezko euskara jatorra dario haren lumari. Maisua da ideiak azaltzen, adierazten eta mamitzen. Horretarako ez du Larramendiren hitz berrien premia handirik. Gainera, garai hartako ideia, ohitura eta zerzelada ugari aurki daitezke haren liburuetan, J. A. Mogelenetan bezala.
Zaldibikoa, bertako apaiza.
Obrak:
Testamentu Zarreko eta Berriko Kondaira (1855, 1887). D. Royamont-enarenetik moldatua da, Larregirena bezala. Azalpen eta kontaera liburua da, eta betibateko edo zurrun izan arren kontalari ona eta hizkuntzaren jabe dela erakusten du egileak. Beterrikoan eta aurreko autoreetan du oinarria (Larregi, Ubillos, Fr, Bartolome...). Bonaparterentzat eredugarria zen: hari jarraitzeko agindu zion Uriarte-ri Biblia itzularaztean. Lardizabalek idaztankera landua, garbia eta argia du. Oso irakurria izan da liburu hau Gipuzkoan eta edizio ugari izan ditu.Gramática Vascongada (1856), Larramendirenean oinarritua.
Hernanin jaio, Zarautzen eskolamaisu izan zen. Aipu onekoa da idazle eta itzultzaile gisa.
G. Arrueren liburu gehienak itzulpenak dira: hamabost bat liburu mardo, gaztelaniatik nahiz beste euskalkietatik. Gaztelania aditzen ez zutenentzat idatzi zuen gehienbat. Guztien artean aipagarriena Santa Jenobebaren bizitza da (1868, 1885), euskal etxeetan gehien irakurri den liburua agian. Zapirainek bertsotan jarri zuen.
Beste euskalkietako klasiko batzuk gipuzkeratu zituen: J. J. Mogelen Baserritar jakintsuaren etxeko eskola (1878); Mendibururen Jesusen Biotzaren debozioa (1883).
Arrueren euskarak bere sorterrian duke zola. Baina aurreko autore mordoxka ezagutzen zuen eta horien kutsua jaso ere bai, bereziki Mendiburu eta Kardaberazena. Etorri ugaria du eta ahalik garbien eta argien idazten saiatzen da.