Bizkaiera euskalki literario bezala XVIII. mende amaiera eta XIX.aren hasieran sortu zen, J. A. Mogel eta P. A. Añibarroren eskutik. Bizkaiera literarioa 1800-1820 bitartean sortu eta garatu zen, liburuen argitalpenak bere gailurra azken urteetan jotzen duela. Idazle nagusiak Juan Antonio Mogel, Fr. Pedro Añibarro, Fr. Bartolome Madariaga (Santa Teresa), Fr. Pedro Astarloa, Juan Jose Mogel eta Bizenta Mogel izan ziren. Literatura aldetik Peru Abarka-ren egilea nabarmentzen da.
Eibarren jaioa, Markinako erretorea izan zen. Euskalzale porrokatua, balio literarioko obrak idatzi zituen, baita euskararen aldekoak ere gazteleraz. Añibarro eta J. B. Agirre idazleen adiskidea zen. 1800ean Humboldt ezagutu zuen.
Obrak:
Erlijio irakaskizunen gaineko liburuak. Gipuzkeraz: Konfesio ta Komunioko Sakramentuen gañean Erakasteak (1800). El Catequista Bascongado-Kristau Erakasle Euskalduna, ia bi mende geroago argitaratua (1993, 1994). Bizkaieraz: Konfesino Ona (1803). Liburu hauek moral nahikoa estua erakusten dute, kontakizun eta etsenplu ugari dakartzate, eta balio etnografikoa dute. Mogelen dotrina laburrak (Kristinaubaren jakinbidia) edizio ugari izan du; luzea, ordea, argitara gabe geratu zen bere garaian (Kristaubaren Ikasbidea edo Doktrina Kristiana, 1987).
Bere garaian ospea erlijio liburuek eman zioten, baina egun Mogel Peru Abarka liburuagatik da ezaguna: El Doctor Peru Abarka, Catedrático de la Lengua Bascongada en la Universidad de Basarte o Diálogos entre un rústico solitario bascongado y un barbero callejero llamado Maisu Juan (1881). Baimenik ezaz ezin izan zen argitaratu idatzi zenean (1802) eta XIX. mendean barrena kopia bidez ezagutu zuten, harik eta Pizkunde garaian argia ikusi zuen arte.
Peru Abarka neoklasizismo eta erromantizismoaurrearen artean dago. Neoklasizismoaren izpiritua nabari da irakasteko asmoan, genero eta forma literarioan, baita ideia batzuetan. Baina, bestalde, herri-bertsogintza eta herri-jakintza goraipatzen da eta erromantizismoaurreko ideia batzuk ere agertzen dira, adibidez hiriko bizitzaren kritika, natura garbia hirietako luxuari kontrajartzea edo euskaldunen jatorri historikoen aldarrikatzea. Peru Abarka euskal prosa literarioaren hasieratzat jo izan da (zentzu estuan).
Alegiak ere idatzi zituen, hitz neurtuz eta lauz; multzo handi bat bizkaieraz, gero horiek berak gipuzkeraz moldaraziz eta argitararazi baitzizkion bere iloba Bizenta Mogeli (Ipui Onak, 1804). Juan Antonio Mogelen alegi gehienak idazle klasikoen (Esopo, Fedro) itzulpenak dira, baina ez hitzez hitz. Aitzitik, ipuina bere erara kontatzen du, kontakizunaren azalpena zehazten eta aterakizuna trinko eta indartsu lantzen. Gainera euskal gizarte eta baserri mundura egokitzen ditu alegi klasikoak.
Latinezko hitzaldi klasikoen itzulpenak argitara zituen gipuzkeraz, Humboldten eskariz itzuli zituenak: Versiones Bascongadas de varias arengas y oraciones selctas de los mejores Autores latinos o Demonstración practica de la pureza, fecundidad y elocuencia del idioma Bascuence contra las preocupaciones de varios escritores extraños, y contra algunos bascongados que solo tienen una noticia superficial del idioma patrio (1802). Peru Abarka-n bizkaieraz datozen berak dira.
Gaztelaniaz apologia, etimologia eta gutunak idatzi zituen, askoz geroago argitaratuak: La Historia y Geografía de España ilustradas por el idioma vascuence (1936). Apología de la lengua bascuence contra las erradas ideas y conjeturas de D. Joaquín Traggia (1891); Vargas Ponce jakintsuari eginiko gutunak (1854). Baita plegu-orri batzuk euskarazko liburuen zailtasunez, adibidez Nomenclatura de las voces guipuzcoanas, sus correspondientes vizcaynas y castellanas, para que se puedan entender ambos dialectos (1801).
Areatzan (Bizkaia) jaioa, frantziskotarra, Bizkai, Gipuzkoa eta Nafarroan ibili zen misioak ematen. Eliz-liburu asko idatzi zuen, bere burukoak nahiz itzulpen eta moldaketak. Gehienak bizkaieraz, bat edo beste gipuzkeraz eta nafarreraz. Hiztegigile eta gramatikagilea ere izan zen.
Obrak:
Esku-librua (1802, 1821, 1827). Hau da Añibarroren liburu ezagunena eta irakurriena. Lora-sorta espirituala (1803). Kristau dotriña (...) Nafarroako euskaran (Iruña, 1801inguruan). Bertsoz, eta gipuzkeraz: Misioko Kanta Santuak (Donostia, 1803).
Obra gehienak, ordea, ezin izan zituen argitaratu dirurik ezaz. Duela urte gutxi argitaratu dira honako hauek: Geroko Gero, Axularren liburuaren itzulpena (2001). Jesu Kristoren lau Ebanjelioak batera alkarturik (1991). Beste batzuk argitaratzeke daude oraindik.
Haren arabera, kristau bizitzarako ez eze liburuok eragingarriak ziren euskara apaintzeko ere. Euskalkien ezagupen handia eta sakona zuen Añibarrok. Hitzak herritarrengandik jasotzen ditu, gutxi Larramendiren labeko hitz berriak. Oso landua da. Azalpen argi eta didaktikoak ematen ditu, haren idaztankera ez da hizlari batena.
Durangon jaio eta Markinan hazia, frantziskotarra, Bilboko komentuan karguak izan zituen (1794-1803), Filosofia eta Teologiako irakasle izan zen Probintziako katedretan, eta azkenik Kantabriako Probintzial (1818-1821). Sermoilaria izan zen.
Obrak:
Urteko Domeka gustijetarako berbaldi ikasbidekuak, bi liburukiz osatuta (1816,1818). Dotrinagaiak dira. Astarloaren euskara ulergarria, hizkune eta esakune egokiz betea eta ona da. Hiztegian Larramendi eta anaia P. P. Astarloaren eragina nabari da baina ez da garbizalea. Etorri handikoa da, nolanahi ere. Hoben eta hutsen deskripzio errealistak agertzen dira Astarloaren berbaldiotan.
Gabon-kantak: Bilboko San Frantziskoko komentuan argitaratu ziren batzuen egilea da, izenik jarri gabe, ordea (1795, 1803, 1813, 1815, 1816, 1817).
Markin-Etxebarrikoa (Bizkaia), Markinako karmeldarren komentuan predikalari (1802-1807) eta idazle (1815) karguak izan zituen. Frantsestean jazarria, ondoren Markinako komentua eraiki eta gero beste komentu eta probintzia batzuetan jardun zuen. Sermoigintzan Bizkaian ez ezik Gipuzkoan eta Nafarroan ere ibili zen, ospetsu eginez.
Obrak:
Euskal-errijetako olgeeta ta dantzeen neurrizko gatz-ozpinduba (1816). Jostaketa eta bereziki euskal dantzei buruzkoa da, ikuspegi moral aski estu batetik egina. Honetan Mendiburu, Palacios eta Añibarroren ildotik ihardun zuen. Tonua gatz eta pipertsua da.
Ikasikizunak (3 liburuki, 1916, 1917, 1919). Hau da Fr. Bartolomeren obra nagusia. Predikuak dira, dotrina gaiak darabiltzatenak. Hizlari estiloa darabil egileak, eta, izan ere, hizlaria zen idazlea baino areago, etorri handikoa eta oparoa. Dotrinagaiak elizan irakurtzeko libururik ez zegoen-eta beraz premia hori asetzera zetorren, Fr. P. Astarloaren Urteko Domeka bezala. Bi obra hauek agertu zirenean, predikalkitik liburu horietako platikak irakurtzeko agindu zuen Kalagurriko apezpikuak (1819).
Markina inguruko euskara darabil, ez oso garbia baina aberatsa eta beti bizia eta indartsua.
Gazteleraz: Plauto Bascongado (1828) eta Anti-Plauto Polígloto (1829?): Lecluse-rekin eztabaidatzen du, honek euskarari buruz zituen irizpideez.
Deban jaioa, Juan Antonio Mogelen iloba. Ikasketak Oñatiko Ikastetxe Nagusian egin zituen. Markinako abade izan zen 1811tik aurrera. Sermoi eta platika asko idatzi eta predikatu zuen. Bizkaiko Aldundi Karlistan Deputatu Nagusi izendatu zuten lehen karlistatean (1834-1837 urteetan). Guda agindu batzuengatik Kalagurriko apezpikuak zigortzeko eskatu zuen. Gerrate bukaeran kanporatua, 1842an bere herrira itzuli zen.
Obrak:
Baseerritaar nekezaleentzako eskolia (1816). Bigarren edizio bat atera zuen zuzenketa eta aldaketekin: Baserritaar jakitunaren etxeko eskolia (1845).
Egunoroko lan on ta erregubak (1820).
Maiatz illerako Berba-aldijak (1885). Egilea hilda gero argitaratua. Bere azken urteetan egina, jaiera hori urte haietan zabaltzen hasi baitzen. Sermoi multzo bat ere idatzi zuen.
Moral irakaskizunak dira J. J. Mogelen liburuak. Xede nagusitzat baserritarren kristau heziketa dute eta hezkuntza modu hau oso estua eta elizkoia da. J. J. Mogelen liburuek harrera ona izan zuten Pizkundean.
Bertsoak ondu zituen. 1823an Konstituzioaren kontra egilearen izenik gabe argitaratu ziren bertso-paper batzuk harenak dirudite. Bertsogile ona da J. J. Mogel.
J. J. Mogelen euskara Markinakoan oinarritua eta J. A. Mogelen eraginezkoa da, jatorra zinez.