Gipuzkoako Ermandadea. Foruen Liburuko X. tituluan jasota dago Ermandadea antzina-antzinatik, geroago ikusiko dugu nola, sortu zela. Lehen kapituluan Ermandade hau gorde behar zela xedatzen du, bai eta haren Batzar eta prokuradoreek bere aurka egiten zutenei auzia ipini behar zela ere. Hurrengoen arabera, Batzordeko prokuradoreek Ermandadeko alkateek "gaizki epaitutako" auziak zuzentzeko agintzen zuen; Probintziak probintziakoek euren artean edo beste batzuen aurka egiten zituzten delituen berri izatea; Probintzia berak, bere Batzarrak eta prokuradoreek kontzejuen eta partikularren eta kontzejuen arteko auzi zibil eta kriminalen berri izatea; Probintzia eta bera alkateak epaileak izatea baleztak edo su-armak erabiliz eragindako heriotzen eta zaurien kasuetan. Probintziak, Batzarrak eta Ermandadeko alkateek jurisdikzioa izatea probintziak eginiko deien aurkako manugaitzen eta matxinoen aurka egiteko, eta epaiak 9 egunetan eman ahal izatea; Gaztelako erresumetako Chancilleria (“epaitegiak”), audientzia, korrejidore, epaile edo bestelako justiziek ezin izango zuten Ermandadearen auzietan eta kasuetan esku hartu, erregea edo bere Kontseilua izan ezik; Ermandadearen kasuak ezagutzeko erregeak izendatutako epaile komisarioek era sumarioan eta labur joka zezatela; Batzarreko prokuradoreak ez zitezela nahasi auto judizialetan ezta epaiz kanpokoetan ere, Ermandadeko legeek eta ordenantzek baimentzen zizkieten kasu eta gauzetan izan ezik. Era berean, Batzarreko prokuradoreek ezin izango zuten alkate arrunten aurkako manamendurik luzatu beren epaitegiari zegozkion gaietan. Probintziako epaileek eta ordezkariek Bizkaian eta Bizkaikoek probintzian beren lurraldean delituren bat egin eta bietako edozeinetara pasatzen ziren gaizkileak Ermandadearen alkateen edo beste edozein epaileen eskuetan utz zitzatela, eta hala egiten ez bazuten, Probintziak eta bere ordezkariek atxilo ditzatela. Probintziak eta bere batzarrak ermandadeko alkateak mugiarazi eta ordezka zitzakeela, beren egitekoa ondo betetzen ez bazuten. Inor ez egotea ermandadearen jurisdikziotik salbuetsita, jarduera, salbuespena, gailentasuna edo errege mesedea gorabehera. Probintziaren agindu eta epai bidez eraitsi edo erretzen ziren etxeak berriro ez eraikitzea. Ermandadeko alkateek diru zigorrak kobratzea beren alkatetzako tokietan, Probintziak agintzen zien lekura bidaliz. Eta, azkenik, zenbait zigorretara kondenatutako ondasunen beste eroslerik ez balego, eros zitzatela kontzejuek.
Jarraian Gipuzkoako hiribilduen eta tokien ermandade orokorraren jatorria aztertuko dugu, alde batera utzita Gipuzkoa Gaztelako ermandade orokorretan eta mugako ermandadeetan integratzearen azterketa, hurrenez hurren, Banusek eta Orella maisutasunez aztertu dituztenak. 1370. urtean, Medina del Campoko Gorteetan Enrique II.ak "ffaga hermandat en todos los nuestros regnos" (“egin daitezela nire erresuma guztietan ermandadea”) agindu zuen. 1375ean, Tolosako Batzarrean, Errege Auzitegiko alkatea García Pérez de Camargo, buru zela, Gipuzkoako Ermandaderako ordenantza batzuk idatzi ziren. Enrique II.a erregeak, Sevillan, urte hartako abenduaren 20an, onartu zituen. On Juanek berretsi egin zituen Burgosko Gorteetan 1379ko irailaren 18an. Hasieran, Santos Lasurteguiren arabera, ia ez zen ezer lortu, ordenantzetan zigorrak jasotzen baziren ere. Ildo beretik, Gorosabelek dio "ezin dela justiziaz ukatu herrialdea konpontzeko lanetan aritu zirenak asmatzearen asmorik zorrotzenek gidatu zituztela. Hala eta guztiz ere, esperientziak erakutsi zuen ez zirela proposatu eta desiratu ziren ondorioak lortu; eta legeen zorroztasuna delituen errepresio-biderik onena ez dela konbentzitzeko arrazoia bakarrik nahikoa ez balitz, geroago egin behar izan ziren askok erakutsiko luke hori. Lurraldearen baketzea, neurribidea eta lehen gertatutako krimen anker haiek gutxitzea ez zen, seguruenik, araudi zaharren zigor ikaragarrien erabilera. Zalantzarik gabe, horretan lagundu zuena izan zen, batez ere, nazioaren gobernu gorena arautzea, haren indar, errespetu eta harekiko begirune handia, hari men egiteko prest ez zeuden handikiak menperatzearekin batera".
Ermandade horrek, Enrike II.aren aginduz 1375ean eratua, ia ez zuen luze iraun eta ez zuen bete bere helburua, hau da, hainbat hilketa, lapurreta eta beste delitu eginez probintzia izurritzen zuten gaizkileen jazarpena. Joan I.ak, Portugalgo lurretan izandako hondamendi militarraren ondoren, Gorteak deitu zituen Valladoliden eta Segovian, 1385 eta 1386an, hurrenez hurren. Haietan Kontzejuen ermandadeak berreraikitzeko baimena eman zuen. Gipuzkoan emaitza ez zen Ermandade orokorra izango, hiribilduen kopuru txiki bateko prokuradoreak baino ez baitziren joan (zauden 26tatik 8: Tolosa, Segura, Urretxua, Azpeitia, Bergara, Hernani, Eibar eta Ordizia) eta bi Alkatetza Nagusi (Areria eta Aiztondo). Bilera Ordizian izan zen (María Martínez Isasondokoren sagastian), 1387an. Hartu ziren erabakiak leinuen kontrakoak izan ziren nabarmen. Bertaratu ziren prokuradoreak Oinaztarren Ahaide Nagusien aldekoak izan ziren. Banúsek ez daki horrek esanahiren bat duen. Díez de Salazarrek, 1387ko ermandade partzial honi buruzko azterlan oso berrian ere, ez du argitu kontu hori.
Probintziaren egoera penagarria ikusita, Enrike III.ak (Ávilan, 1397-III-20) Gonzalo Moro probintziako korrejidoreari agindu zion, Ermandade osoko Batzar Nagusia bilduta eta Enrike II.aren eta Joan I.aren garaietan eratutako koadernoen azterketa egin ondoren, lurraldea eta Ermandadea babesteko modurik onena proposatzeko. Batzarra Getariako elizako koruan bildu zen eta 60 legetako koadernoa egin zuen. Koaderno hori San Salvador elizan argitaratu eta eman zen, 1397ko uztailaren 6an, Enrique III.ak berretsi ondoren. Getariako Ordenantzen koadernoan izaera penaleko arauak daude, gehienak justizia-antolaketakoak eta auzibide arlokoak. Justizia egitean, garrantzi handia ematen zitzaion lekukoari, ezin baitzen tormentua erabili. Heriotza-zigorraz egiten zen gehiegikeriagatik, tortura ezarri zen, baina gehiegizko erabilerarengatik, 1469an probintziak eskatuta eta erregeak onartuta, debekatu zitzaion edozein Ermandadeko alkateri kide bat torturatzea, legelari ezagunen baten aholkurik eta sinadurarik gabe. Bestela, Ermandadeko alkateak heriotza zigorra jasango zuen. Getariako koadernoaren zati organikoan, 1375ean Enrike II.ak sortutako erakunde bat arautu zen: Ermandadeko alkateena, alegia. Honetaz amaieran hitz egingo dugu.
Joan II.ak, 1449an, euskal hiru probintzietako kontzejuen ermandade orokorra osatzeko agindua eman zuen. 1451n, errege berak Valladolideko Gorteetan ermandadeak berriztatu zituen eta Gipuzkoan probintziako ermandade orokorra berrantolatu zuen. 1453ko apirilaren 8ko Errege Zedularen bidez, Ermandadearen eskaera onartu zen, ondoren aipatuko ditugun bost Ermandade kasuei dagokienez erregeari apelaziorik ez egiteko. 1456an, Lope Gartzea Salazarren arabera, Ermandadeak Ahaide Nagusien dorretxe guztiak eraistea erabaki zuen, oinaztarrak eta ganboatarrak bereizi gabe, su-etenak desegitea eta probintziatik kanpoko ahaide nagusiak kanporatzea. Enrike IV.ak neurri horiek baieztatu zituen eta Ermandadearen ordenantzen araudi berria eratzeko agindu zuen. Koaderno honek 147 arau zituen (bat gutxiago Marichalar eta Manriqueren arabera), gehienak justizia-administrazioari buruzkoak; adibidez, Batzar Nagusiek ermandade alkateen epaiak berrikustea. Erregeak onartu eta berretsi egin zuen koaderno hau Gasteizen, 1457ko martxoaren 30ean. Enrique IV.ak, Hondarribian zegoela, 1463ko maiatzaren 4an, González de Toledo eta González de Zamora doktoreei eta Alonso de Valdivielso eta García de Santo Domingo lizentziadunei aurreko koadernoa aldatzeko agindu zien. Probintzia Arrasaten bildu zen urte hartako ekainaren 13an, eta onartu zuen Ermandadearen aurreko ordenantzek ez zituztela behar bezala aurreikusi geroago gertatu ziren kasu eta arazoak. Horregatik, 217 ordenantzen bilduma osatu zuten, eta aurreko koadernoak indargabetu zituzten berriarekin bat ez zetorren guztia. 1469. urtean eta hurrengoetan arau berriak gehitu ziren. Oraindik beste batzuk sortuko ziren Errege-Erregina Katolikoen garaien. Hain zuzen ere, 1482ko urtarrilaren 8an, Basarten bildu ziren hiribilduetako prokuradoreak, Juan de Sepulveda probintziako korrejidorea bertan zela, eta honako honetan kontuan hartuta: "Probintzia honetako Ermandadeko ordezkarien gobernu txarrarengatik eta gehiegikeriengatik, justizia oso kaltetua zegoela, auzi-jartzaile kopurua handiagotua eta gaizkileak harroago", arau berriak adostu zituzten eta horretarako zituen eskumenak erabilita aipatutako korregidoreak betetzeko agindua eman zuen. Arau berri horiek 1482ko martxoaren 17an Errege-Erregina Katolikoek berretsi zituzten. Geroago, beste arau batzuk egin ziren, 1529an Joana andrea erreginak eta Karlos V.a erregeak berretsi zituztenak. Arau horiei guztiei batasuna emateko, probintziak, 1526tik aurrera, beste bolumen bat sortzeko eskaera egin zuen: 1581ean lortu zuen eta 1583an bukatu zen konpilazio-lana. Hurrengo 107 urteetan indarrean egon ziren.
Amaitzeko, 1375ean sortutako erakunde bati buruz arituko gara: Ermandadeko alkateez, alegia. 1375eko lehen arauek Ermandadeko 7 alkate Gipuzkoako lurralde osoan sortzeko agindu zuten. 1397ko Gonzalo Mororen arauek erakunde hau berretsi zuten. San Joan Bataiatzailearen eguna, hau da, ekainaren 24a aukeratzen zituzten. Bere jurisdikzioa ermandadearen bost arloei zegokien. Gipuzkoako Foruen XIII. Tituluko IV. Kapituluak bost kasu hauek aipatzen ditu: bidean edo handik kanpo ebastea edo lapurtzea; indarraren erabilera, etxeen, laboreen, mahastien, sagastien edo beste fruta-arbolen erreketa; fruta-arbolen, edo burdinolen hauspo-handien indusketak edo mozketak; zauritzeko edo hiltzeko azpikeria, hilketa eta zauriketa, gauza horiek probintziako mendietan edo eremuetan, hiribilduetatik kanpo eta leku bereko pertsonen artean eta gauez. Ermandadearen bost kasu horiei seigarren bat gehitu zitzaien, elizetako lapurreta, alegia. Azken hau 1758ko Foruen Gehigarrian sartu zen. Ermandadeko 7 alkateek probintzia osoa zuten jurisdikzioa.
Prozedura oso laburra zen, eta, epaia emateko, Ermandade instruktoreko alkaterik hurbilenarekin biltzen zen; haien epaiak bat ez bazetozen, hirugarren batengana jo behar zuten, eta nahikoa zen bi ados jartzea epaia emateko. Ez zegoen bere epaien aurka errekurtsoa jartzeko aukerarik, erregearengana jotzea ez bazen. Ermandadeko alkateen jurisdikzioa ez zen delitu arruntetara hedatzen. Lehen aipatutako bost kasuetara mugatzen zen. Kasu horiek, pilatuta eta jakinarazita Ermandadeko alkate guztien ardura ziren. Ermandadeko alkateen neurrigabeko aginteak abusu nabarmenak eragin zituen. Gehiegikeria horiek konpontzeko 1470eko ordenantza batek Batzarrek, bidegabekeria egiten zuten alkate horien gainean, botere eta jurisdikzioa izan zezatela agindu zuen. 1611n, Zumaiako Batzarrek alkate horiek kentzea erabaki zuten. Erregeari eskatu zitzaion dekretu horren berrespena. Erabaki hori geroagoko batzarrek ere hartu zuten, eta, gainera, erabaki hori azkartzeko enkargua eman zioten Gortearen aurreko agenteari. Errenteriako Batzarrek, 1684an, hiribilduek Ermandadeko alkateak mantendu edo ken zitzaketela erabaki zuten, egokien iruditzen zitzaionaren arabera. Azkenik, 1688ko abenduaren 13ko Errege Aginduaren bidez, baimena eman zitzaien alkate arruntei ermandadearen bost kasuen ardura hartzeko. 1800ean Azkoitiako Batzarrak epailetza mota hori berrezartzen saiatu ziren; baina saio horrek porrot egin zuen.