Santiago Liburua eta erromes-bideak.
Erromesaldi garai handia XI. mendearen amaiera izan zen. XII. Compostela Jerusalem eta Erroma bezain ezaguna egin zen. Erromesak Europa osotik joaten ziren, Frantzia zeharkatzen zuten eta Santiagora eramaten zituen "Bide frantsesa" jarraitzen zuten Espainian. Frantziako bide ezberdinek bat egiten zuten Pirinioak pasabide gutxi batzuetatik zeharkatzeko. 1150. urtearen inguruan Santiagoko Liburua idatzi zen, "Guía del peregrino" izeneko dokumentua biltzen zuena, jarraitu beharreko bideei, zeharkatu beharreko eskualdeei, saihestu beharreko arriskuei, bidea zedarritzen zuten monasterio, santutegi eta ospitaleei buruzko argibideak ematen dituena. "Gida" ren egilearen arabera, lau ziren Santiagora zeramatzaten bideak; bide horiek Espainian biltzen ziren, Garesen, bakarra eratzeko. Lehenengoak Somport-eko lepoa zeharkatzen zuen, beste hirurak Izura-Azmen elkartzen ziren Uharte-Garazi edo Orreagako mendateak zeharkatu aurretik (Veilliard, 1963).