IV - HILARRIAK, LAUDAK ETA ETXEKO INSKRIPZIOAK.
(L. Colasena, "La T.B."). Zuberoa, oro har, askoz ere aberatsagoa da disko-formetan, lauda apainduetan eta etxeko inskripzioetan Lapurdi eta, batez ere, Nafarroa Beherea baino. Hilerri batzuek antzinako hilobi gutxi batzuk baino ez dituzte gordetzen, eta, hala ere, beste bi probintzietan baino askoz txikiagoak eta askoz gutxiago landuak dira. Herri batzuetan jada ez da ia ezer aurkitzen: batzuetan garrantzirik gabeko zati batzuk, zoladuran sartuak edo horma bat eraikitzeko erabiliak, garai batean leku honetan arbasoen disko-formako harresia ezagutu zela adierazten dute. Zühara, Idazue-Mendi, Idauze, Mendikota, Olhaibi edo Garindainen kasua da. Herri batzuek, mendien hondoan ezkutaturik eta isolamendua antzinako ohituren (Larrau, Santa-Engrazia, Lakarri) kontserbazioa bermatzen zutela zirudienak, hiruzpalau disko-etxe baino ez dituzte gorde, interes handirik gabekoak bestalde. Badirudi Zuberoako herri askotan horrelako hilobi-monumentuak gustatzeari utzi diotela aspaldidanik. Ez dut bat bera ere aurkitu XIX. mendekoa, Barkus izan ezik, Nafarroa Beherean eta Lapurdin dauden bitartean. Zalantzarik gabe, salbuespenak daude. Liginaga-Astüe, Mendibile, Mitikile, Zihiga, Larrabile, harri zaharretan aberatsak dira oraindik. Ainharbe guztiz konparagarria da Nafarroa Behereko hilerri interesgarrienekin, nahiz eta aipatu behar den herri hau Nafarroako mugan dagoela. Soulen, beste leku batzuetan bezala, hilerrien sekularizazioa zorigaiztokoa izan da monumentu zaharrentzat. Bildozen eta Sohütan ikusi ahal izan dut. Etxeen fatxada ere askoz ere soilago apainduta dago. Ez dira gehiago aurkitzen ateburu historiatu bikain horiek, Lapurdik eta Nafarroa Behereak eskaintzen dituzten inskripzio oparo horiek. Zeintzuk izan daitezke horrelako urritasunaren arrazoiak? Ezin da onartu zuberotarrak Lapurdiko eta Nafarroa Behereko anaiek baino dohain gutxiago duenik. Ikus daitekeenez, disko-formaren garairik onena, bi probintzientzat, XVII. mendeko lehen urteetatik XVIII. mendeko bigarren erdialdera artekoa dela dirudi. Antzinako hilobia edertzeak, ziurrenik, Lapurdiko eta Nafarroako herrien kultua luzatzen lagundu du, gutxienez hogei mendeko forma tradizional zahar baten bidez. Badirudi berrikuntza artistiko hori falta izan dela Soulen. Inguruko probintzietan bezala, hilerri zahar bateko bazter ahazturen batean, disko-formako antzinakoak daude oraindik. Esan behar dut Soulen -eta Soulen soilik- aurkitu ditudala erliebezko hilarri enigmatiko horiek (Onizegaine, Zunharre, Ligi), oso urrutira doazenak eta, agian, hilarri-hizkera oroitzapena transmititzen ahalegindu den tokiko gertakarien oroigarri direnak. Gaur egun xehetasunak ez dira oso preziagarriak, baina txapeldunak, oso markatuak, motibo nagusiak ezagutzeko aukera ematen du. Nafarroa Beherean (Landibarreko San Martin, Ibarre) funtzio mnemoteknikoa ere eslei dakiekeen eskulturak aurkitu baditut, marrazkiaren eta exekuzioaren ikuspuntutik, tradizio linealean daude, eta nik aipatzen ditudan Zuberoako hilarriak, berriz, fardel biribileko saio bitxia dira.
Ainharben ez ezik, alferrik bilatuko genuke Zuberoako hilerrietan Nafarroa Behereko disko zabaletan zabaltzen den dekorazio aberatsa. Uste dut azken probintzia honek Espainiarekiko harreman estuak sentitu behar zituela, nahiz eta XVII. mendean berriz ere erabat frantsesa izan. Gazteleraren eraginak luzaroan iraun behar izan zuen, oraindik hilobietan eta etxeetan dauden gaztelaniazko inskripzioek erakusten duten bezala; parrokia-erregistro batzuk, XVII. mendeko lehen urteetakoak, gaztelaniaz daude. Lapurdi, bere portuei esker, batez ere Baionarekin zituen harreman etengabeei esker, irekiago zegoen atzerriko eraginetara. Soule-Zuberoak, aldiz, bere haran estuekin, bere mendi garaienekin, bere baso otsuenekin (gaur egun ere, euskal probintzia kontinentaletatik zuhaitzik handiena da), luzaroago eutsi behar izan zien. Ibarresküin, Larrau eskualdea eta Arbaila Txikiren Eskualdea bezalako herrialdeek, mundutik urrun, eragin ezberdinei ihes egin behar izan zieten. Soule-Zuberoaren isolamendu osoa den horrek azaltzen du, beharbada, Erdi Aroko oihartzun bitxi bat gorde egin dela Georges Hérellek hain sakon aztertu zuen Pastoralen antzokian. Hileta- edo etxe-dekorazioaren pobrezia genero bereko arrazoi batek azalduko luke. Zuberotarrek, beren arrazako anaiek bezala, antzinako diskoidal antropomorfoa ezagutu zuten. Baina jatorrizko estadiotik gertuago geratu ziren. Ez zituzten tradizio epigrafiko batzuk hartu. Ondoko probintzian ugariak diren dekorazio konplexu horiek ez zituzten beren diskoetxeetan erreproduzitu. Haien artean askoz gutxiago aurkitzen dira tresna horiek, hildakoaren lanbidea bizidunei gogorarazten dieten askotariko tresna horiek. Badirudi zuberotarrak ez direla hain eskuragarriak izan kontzeptu edo adibide itzulgarrietara apainketa aberatsago batean, dekorazio anitzago batean, gramatika apaingarri berritu batean. Urritasun erlatibo hori azaltzeko iradokitako arrazoiak edozein direla ere, kontua da badagoela. Hiru euskal probintzietatik Soule-Zuberoa da hileta-arkeologiak aberastasun gutxien eskaintzen duena. Hirugarren postuan dator, Lapurditik nahiko urrun, Nafarroa Beheretik are urrunago.