Kontzeptua

Txistua

Euskal flautaren gaur egungo izena txistua, txirola da. Hauek dira korronteak. Ez dezagun ahaztu hitz horrek txistua eta txistua ere esan nahi duela. Txistua bota = listua; txistueta = gorgeo; txistuki = txilibituak egiteko adarra; txistua-belarra = oloa basatia; txiru-liru = txorien kantuaren buru arina eta onomatopeia; eta abar. P. Donostiak flaiola (flabiol) hitza aipatzen du herri-kanta batean, hizkera arruntean ezagutzen ez dena, eta ez da agertzen Azkue eta P hiztegietan. Lhande. Ez da harritzekoa txistulari hitza, gaur egun danbolinteroa iraintzeko erabiltzen dena, ez erabiltzea antzinatasun handiko dokumentuetan. XVI, XVII, XVIII eta XIX. Erabiltzen den apelatiboa beti da jularra, juglarea, danbolina, danbolina... Iztuetak txilibitua hitza erabiltzen du txisturako, eta danboleibolek danbolinjolea, danbolina. Burgosen txirola deitzen zaio erraldoiei laguntzen dien pitariari. [E. Olmeda, Cancionero popular de Burgos, 1903, or. 157].

Euskal txirula denotatzeko, duela gutxi "euskal itxura epela" aurkitzen dugu. Espainiako Hiztegi Historikoa-k dakarte (p. 326), Iztueta (1842:2) eta idazle modernoren bat. Uste dugu akats bat dagoela izen horretan, eta "euskal" adjektibo latindarrari herri batena balitz bezala aplikatzen zaiola, bere zentzua "arina, hutsa" denean. A Oihenartek, Notitia utriusque Vasconiae (1638, 34-35) lanean, euskal txirulaz hitz egiten du, eta honela dio:

"Tibiarum quúum iis proprium signisse are videtur vox Vafcae tibiae (ab-enim quod indigenae in directo Vafco dicunt formaturLatinum Vafcus, ut alias dicemus). Occurrit autem haec vox apud Iul. Solinum cap. 5 Seruium in lib. XI Aeneidos et Auctorem veteris Glossarij Latino-Graeci, qui eam meletikon aulon vertit, ideo forte, quod non tam arte quam assidua exercitatione eius tyrocinium constet: (etsi non qui ibi meliko scribendûcenfeant) tria enim tantummodo habet foramina, quibus quolibet sonitus aut moduli diftincte et concinne reddût qui artem callent. Cur auten Seruius eamdem plagiaulon vocet non aliam poffum redere en quam quod non riente nec tranforfo, vt caeterae tibiae, seb obliquo staret in manu tibis personantis, idque etiamnum compromiso con los tamernus veve tibiae, quero Vigapud Vascones, Vopiscum notis et in Plinian, exercit ad cap. 5. Solini, neque ego authoritati tanti viri repugnare ausim."

Nahiz eta Silio Italikok bascus hitza erabiltzen duen Euskal Herriko biztanle edo naturala adierazteko, hitz horrek esan nahi du: "hutsa, hutsik (hutsune-noranzkoa), pisatzen ez duena, arina". Forcellinik honela dio: "Vascus, Vascus est vacuus, inanis, levis" (Totius Latinitatis Lexicon, 1875). Aztergai dugun gaiari dagokionez, hauxe dio:

"Euskaldun epela, Salmasium audimus in notis ad Vopisc bada. Carin 19 est ea, quae meletetikos aulos in Gloss. Philo dicitur; h. e. tibiae quoddam genus curvum et obliquum soni levioris et acutioris quaecipue tibicines inflandi artem ediscere et meditari consuque: a vasco sono queem debat. Solin, 5 m. insula arundinum ferax quae adaptodatissimae sintetizatu in omnen sonum tibiarum, seu praecentorio facias, quarum locus est ad pulvinaria praecinendi vascas quae foraminum numeris praecentorias antecedunt; h. e. flauti a traverso, storte. Zerb. sartu ad illud Birg. II Aen. 737: Bacchi autem ideo, quepa Veteres ludi theatrales non hozgarria, nisi in honorem Liberi Patris. Hanc tibiam Graeci plagiaulon vocant, Latini vascam tibiam et est Dionysia cum maxime: ea Satyri utuntur. B. Plagiaulus Oharra. His placet subdere Glossariorum beteranoak. Glossa apud Mai., lok. cit., t. 7, or. 585. Bascum, inanem vel nugatorium. Et 8, or. 623. Vascus, inanis. Or. 621. Vascus, nugax, nugatorius, nugigerulus, gerroneus, vaniloquus. In Gloss, S. Ira. scribitur ucavum, vel wascum." (252-253 orrialdeak)

Solino aipatzen dugu. Hona hemen haren testua:

"Nam illinc excidunt ad facies hominum uel deorum. Thermitanis locis insula est arundinum ferax, que accomodatissimae χin omnem sonum tibiarum siue Precentoria facias, quarum locus est ad Pulvinaria praecinendi, siue Vascas, quae foraminum numeris Praecentorias, seu Puelorias latuorias quibus".

Orri berean, Camercioren iruzkina:

"Euskaldunak. Sipontinus: Fortasi handiak handizkari, uel foraminum multitudine, sic nuncupans. Aduertendum Tibias interdum "ari ab usu", ut prekarioak, a sono, quem edunt, ut puellarias, nonnumque a forma, ut Vastas, saepe e materia ex qua fiunt, ut Gingrias, atque miluinas, aliquando a patria, ut Lydias, frequenter ab officio, ut. rihoria.

A. Ernout eta A. Meillet, ahots epelean, irakurtzen da:

"1.O, flauta; 2.O, epela, os de la jambe et la jambe neo-même".

Euskaraz bada zerbait gogoratzen duena, belhain = genou eta balkhain = txülüla, tibia (flûte du genou) [ Dictionnaire étymologique / de / Langue Latine / Histoire des mots par..., 1939, eta P. Lhande, Dictionnaire vasco-français, Paris, 1926]. Lekukotasun horiek adierazten dute, gorago esan dugun moduan, euskal izen epela ez zaiola aplikatu behar Euskal Herriko flauta popularrari berea balitz bezala. Hori horrela ulertzea Oihenart-en irakurketa okerra izan zen, eta, ziur aski, espezie hori gehien errepikatu dutenek jarraituko dute.

Gaur egun instrumentua adierazten duen euskal termino herrikoia txistua da, flauta eta txistu, escupir esan nahi duena. Silbar-ari dagozkion hitz guztiak hartan oinarritzen dira. txistuki = txilibituak egiteko adarra; xulubita, txulubita = txilibitua, flauta; xilibitu = txistua, soinu akutuko flauta; xistu = listua, txistua; xistu-belhar = haurrek flautinaren antzeko soinua ateratzeko erabiltzen duten zurtoin altuko belarra; txibitua; ziztu bizian txistu gisatua; zizbo edo ziztu bizian txistu moduko bat; Euskalkiak: uxtü egin = silbar; uxtü, hustü = silbo; silbar; xuxtu = txistua, silbar. Iparraldean txirola, txürüla, txulula hitza erabiltzen da musika-tresna adierazteko, eta beti zutik dirau txi, txu = tchi, tchu erradikalak. Hitz hori S-an agertzen da. Pouvreau: txirola = txirola = flustea, fluteau. Nahiz eta zati euskaldunean txirola hitza Bizkaiko Eguberrietako bertsoetan agertzen den (1826), txirula edo txistua deituz. Erradikal hori xirularru = azaleko txirula hitzaren soinu-adierazle gisa ere agertzen da, musette, gaita (galiziarra? ); xirulika = roulade, trino, ahots-apaingarria; txiru-liru = txorien kantuaren buru arina eta onomatopeia; xuxurla = murmulua; xirulikan, xirulikatuz = birak ematen dituen makila bat botatzea (burrunbaren ondorioz). Hala ere, sustrai horretatik ez datozen beste hitz batzuk ere badaude, eta esan nahi dute, adibidez, karamilloa = ziburrun (gazteek landareekin egiten duten silboa); kopetxa = silbo. Albo batera jotzen den flautari zeiar-xirola deitzen zaio. Sustrai hori (txiru) ere onomatopeian sartzen da, herri-abestietan jartzen baita txorien kantuari buruz: txiruliruli... Erro horretatik eratorriak dira musikari herrikoia adierazten dutenak: txistularia, xirolaria, txulubitaria, txilibitularia, txilibistaria, txilibistaria, etab., euskalkien edo herri bakoitzaren arabera. Beste izen bat ere erabiltzen da juglarea izendatzeko: danbolindaria, danbolinaria esan nahi duena.