Benetako orkestra herrikoia txistulari batena da, bere danbolina eta atabalarekin. Flauta bakarra behar da dantzako doinuak jotzeko: melodia soil gisa eginak daude, adimento harmoniko edo kontrapuntistikorik gabe. Leku batzuetan lau musikariren orkestra-taldearekin jotzen bada, moldaketa bidez izan da, ez melodiak modu polimelodikoan sortu direlako edo lagunduta etorri direlako. Egokitze-modu berean ikusten da hori, gutxi gorabehera zorionekoa den betegarri batean. Euskal juglareen hirukote edo laukote herrikoiari buruzko behaketa pertsonala egin behar dugu. Esan dugu instrumentuaren sonoritaterik onena haren erdialdean dagoela. Txistuaren eskala mugatuta baizik ez denez, ulertzen da, taldeko musikan, bigarrena erdiko eremuan eta behekoan parte hartu behar dela. Horregatik sonoritate gutxi, multzoan argitasun gutxi, harizko laukote baten ezaugarri den argitasun hori, adibidez. Opakotasun horretatik silboteak gehiago parte hartzen du. Beraz, ezin diogu flauta multzo horri eskatu haize- edo hari-instrumentuen laukote bati eskatuko geniokeenik. Opakotasun hori murriztu egiten da txistulariak 20, 50, 100 eta 200 bitartean biltzen direnean, Bilbon, Donostian, Iruñean, Baionan eta abarretan maiz egiten diren manifestazioetan ikusi den bezala. Orduan, denak hartzen du gorputza, eta sokak behar bezain argi entzuten dira, multzoa belarrira atsegina izan dadin. Orkestra-talde txiki honek, dantzaren akonpainamendurik ez duen kontzertura zuzendua, 1928an sortutako «Txistulari» aldizkarian batez ere agertu zen musika-literatura sortu du. Errepertorio horretatik herri handiagoetan dauden flautista taldeak baliatzen dira. Humboldt silboteaz mintzo da, eta hortik sortzen dira udal bandak. Berlingo Liburutegian dituen paperetan esaten da: «Zati batzuetako musikarako, beste silbo handiago bat erabiltzen dute, Kaperaren tonuan berez dagoena, eta orduan bigarren ahotsarena egiten du». Humboldt-en paper hauetan bi txistuko musika piezak daude. Bi silbo edo gehiagoko multzoak egon behar zuen (silboterik gabe?) s-an. XVIII, beraz, 1779an honelako partidak irakurtzen dira: «Jaso dugu... 90 ordu. belloia, ni eta nire lankidea tañerrera joateagatik; silboak, Corpuseko Oktavarioan kaxekin lagunduta... Joseph Antonio de Lizaso». 1816an, «100 ordu. por los dos tambores y los dos silbos» (Arch. Udal. Bilbokoa). Hondarribian, adibidez, Batzar Nagusiak zirela eta, hainbat danbolintero biltzen ziren. 1784ko urriaren 20an, Francisco de Lizarriturri juglareak honela dio: «V-ko mandatarien aginduzko etxean dagoen hodia. S. quatro juglares gastu...», etab. (Bilaketa Udal. Hondarribikoa). Udalak 1777ko bileran (abuztuaren 30ean) erabaki zuen «bi danbolin etortzea». id. ). Carlos Dembowskiren esanetan (1838-1840), zortzikoa «danbolinarekin dantzatzen da, bi idifano eta bi danborrez osatutako orkestrarekin. Instrumentu hauek bi musikarik baino ez dituzte jotzen. (Kontuan izan ez zela beharrezkoa atabala jartzea erritmoa indartzeko). Kasu handietan... orkestra beste bi musikarirekin indartuko da, bata txilibitua, soinu baxuko flauta, eta bestea danbor beltzagoa jotzen dutenak, eta, nolabait esateko, haiek biek instrumentuen soinu baxuen artean baxuena egiten dute» (hemen dugu gaur egun ezagutzen den talde osoa). Bidaiari ingeles bat, 1700ekoa [Donostiaren deskribapena, Londresen argitaratua 1700ean. Manuel Conde Lópezen itzulpena eta oharrak, Carlos Riberaren marrazkiak, Andrés Lamberteren akuaforteak. Editora Internacional, Donostia, 1943, or. 59-60], Donostiari buruz ari dela, igande eta jaiegunetako dantzetan «3 danbor eta flauta daude». Danbor nagusiak, gainera, borreroaren lanbidea egiten duenak, danbor handiena darama, hau da, haurrentzako danbor baten tamainakoa. Txilibitua esku batekin ukituz jotzen dute, eta bestearekin danborrak astintzen dituzte korro bat osatu arte». Fernando vii.a erregearen eta Amalia Erreginaren iragaitea dela eta, garai hartako kontakizunetan Bilbon 1828an egindako jaiei buruz ari gara: «... ez zen ahaztu festa hau danbolin-tanda ezagun bateko agregatu ohituarekin gozatzea». Hilaren erdialdean XIX. mendean zehar arrakasta handia izan zuten bandak ugaritzen hasi ziren. Hurrengo urtearen hasieran, ordea, moda pasatuta zegoen. Euskal Ikasketen Elkartea sortu zen Oñatiko Kongresua 1918an egin zenean, desagertze-bidean zegoen txistua. Haren babespean hartu zuen txistua berrezartzea, baina nekez lortu zituen instrumentu horiek, eskulangile urriek eta hainbat langilek eginak. Urteak behar izan zituen doako banaketarako stock bat sortzeko. Eusko Ikaskuntzak 1927an berrabiarazi zuenean, urteak zeramatzan artisauak kontratatzen. Horietako bati buruz dio A. de Lizarrak abenduaren 18ko gutunean. 1922tik SEVera: «Mutikoa Pirinioetan bizi da, Mendaur eta Artikutza artean. Duela urte eta erdi Ixkibo baserrian bisitatu genuen. Eta ikusi genuen gizajoak ezin duela ekoizpena handitu, erabiltzen dituen tresna errudimentarioen eta bere jarduera anitzen ondorioz: ikazkintza, karobia, zurgintza, erloju-denda, dentista, egurgilea, nekazaria, artzaina... Zure azken enkargua jakinarazi dizugu. eta esan du laster etorriko dela batzuk ekartzera». Musika-tresna hori, EuskoIkaskuntzak emandakoa, bereizi gabe eman zen lehenik, eta, gero, 1930eko hamarkadan, talde erakundeei eta hura jotzeko artea desagertu zen tokiei bakarrik eman zitzaien. Hala, EuskoIkaskuntzak ez zuen gerra aurretik desagertu. Isidro Ansorenak eta Alejandro Lizasok Donostian 1922an udal banda sortzea bultzatu zuten. 1927an Txistularien Elkartea sortu zen eta bertan bandak ugaltzea bultzatu zuen 1936ko gerra zibila hasi arte. Haren ondoren, eskuizkribua egon zen, baina ez zen desagertu, eta euskal kolonia dagoen munduko leku guztietan agertu zen. Gaur egun, Txistularien Elkartearen lanari esker, banda eta bakarlarientzako errepertorio zabala dago. Javier Hernández Arsuagak zuzendutako talde esperimentalak aukera-sorta zabaldu du, txilibitua eta baxua edo txistua IV gehituz. Musika-tresna hori ganbera-musikarako eta musika modernoerako erabiltzeari buruz ere esperimentatzen du.
Erref.: Donostia, J. A.: Gipuzkoako dantzen, antzinako doinuen eta bertsoen historia. Euskal herriko musika-tresnak, Zarautz, 1956, 56-77. Ikus, gainera: Ansorena, José Luis: Txistuaren ibilbidea, «Cuadernos de Secc. Musika», E. I., 1. zk., 1983; -: Txistua eta txistulariak, 1966; Hernández Arsuaga: Txistuaren problematika, «Cuadernos de Secc. Musika», EI, 1. zk., 1983; Sánchez Equiza, Carlos: «Danborrari»tik «txistulari»ra: musika «kultuaren» eragina txistuko herri-musikan, CEEN, 1988, 52. zk.; Satrústegui, José María: Txistuaren bilakaera aztertzeko datuak, CEEN, 1988, 52. zk.
Erref.: Donostia, J. A.: Gipuzkoako dantzen, antzinako doinuen eta bertsoen historia. Euskal herriko musika-tresnak, Zarautz, 1956, 56-77. Ikus, gainera: Ansorena, José Luis: Txistuaren ibilbidea, «Cuadernos de Secc. Musika», E. I., 1. zk., 1983; -: Txistua eta txistulariak, 1966; Hernández Arsuaga: Txistuaren problematika, «Cuadernos de Secc. Musika», EI, 1. zk., 1983; Sánchez Equiza, Carlos: «Danborrari»tik «txistulari»ra: musika «kultuaren» eragina txistuko herri-musikan, CEEN, 1988, 52. zk.; Satrústegui, José María: Txistuaren bilakaera aztertzeko datuak, CEEN, 1988, 52. zk.