Txistua, flabiol katalanarekin eta silbo edo pito gaztelarrarekin parekatua, aspalditik ezaguna da herrialdean. Agian, Leodegundia erreginari (Asturiasko Ordoño I.aren alaba) eskainitako epitalamioa aipatuko du, X. mendeko bertsoak, eta termino hauek agertzen dira: «laudes dulces fluant tibiali modo», «tibia resonat», «moduκtibiale», «cantu (dulce), tibia (personet)» [José María Lacarra, Textos navarros del Códice de Roda, Estudios de Edad Media de la Corona de Aragón, Zaragoza, 1945; «Versi Domna Leodegundia», Regina, Leodegundia. 271 s. ]. Iztuetak dioenez, lehen txistularien musikan danbolina gailentzen zen txistuaren gainetik. Iruñeko erregistro-bolumenetan (Erdi Aroa), gaitako sonadoreen ondoan, hala nola Diagon, «tamborer», «tamborino» batzuk aipatzen dira, hala nola Bernat d'Oyon, Martín de Artajo de Irunbier, eta Samuel moduko bat, bere izenez israeldarra dirudiena. Udal-kontuek datu nahiko ugariak ematen dizkigute «jules edo juglare» horiei buruz (halaxe deitzen zaie oraintsu arte). Tuterako 1480-81eko dokumentuen arabera, badakigu Juan de Valerok, danbolina, Corpus Christi prozesioan jo zuela 1480ko uztailaren 18an, eta hurrengo urtean prozesio berean bi danbolin egon zirela [Francisco Fuentes, Musika erlijioso eta profanoa Tuteran, Iruñea, «Vianako Printzea», XXII. zenbakia, VII. urtea, 6]. Irailaren erdialdetik XVI (1552-1564) Xemeingo (Bizkaia) parrokiako Corpus prozesioan jotzen zuten danbolinoei egindako ordainketen oharrak ditugu. Corpuseko prozesioetarako urtero zetorren danbolina eta haren zortziduna Pedro Gorosarri zen, Berriatuko danbolinaria [Xemeingo parrokiako fabrikako 1. liburua, 370 foliokoa, 163 f. gehitu baitzitzaion 1669an. 1. orrian honela dio: «Liburu hau Ntra. elizakoa da. Xemeingo andrea gainera, MDXXVI. urtea ekarri zuen Flandes Sancho de Marquynatik bere kontura. eta dha-ko maiordomoa. Yglesia]. Balmasedan, 1549an, Pedro de Figueroa «ministril y tamborino» deitu zuten [Martín de los Heros, íbid. Bilaketa apuntatzea Eskrituren II. liburua]. 1571n, «Bi gizonezkori danbolin-instrumentuak eta arkuzko orratzak kendu zizkieten, bi egunez, eta Gure Jaun Printzearen Jaiotzaz arduratu ziren, 470 miresgarri» [Arch. Udal. Lekeitiokoa]. Beti agertzen da gizona danbolina jotzen. Inoiz edo behin, emakumea. Hala, 1611ko maiatzaren 6ko sorgin-prozesu batean, Hondarribian, Isabel de Aranoren aitorpen bat ageri da, esanez «Inesa de Gaxen, francés, muger de Pedro de Sanza, tabolin bat jotzen zuena» ikusi duela [Arch. Udal. Historia atala. Brujas, B atala, I. bulegoa, I. seriea, 5. liburua, esp.: 2]. Antzina, agian, tresna horiek inportatu egiten ziren. 1650ean, «Pragmatikak» debekatu egin zuen bordezillo erdiko kaskabiloak, flautak eta txifleak inportatzea. Frantziar inportaziokoak ziren. Lehen, 1603an, Espainiako Herbehereekin merkataritzari berrekitean, Nurembergetik ekarritako genero gisa inportatzen ziren: «kaskabiloak, txifloak...» Beharbada, partida horietako batzuk flauta herrikoiari dagozkio. Pierre de Lancreren (Euskal Herrira etorri zen sorgin-epidemiaren aurka) liburuaren arabera, sorgin edo akelarre bilerak ez ziren txistu eta danbor, salterio edo biolin musikarik gabe egiten. Autoreak instrumentu horiek jotzen zituzten jokalari horietako batzuen izenak ematen ditu [Tableau de l'Inconstance des mauvais Anges et démons..., à Paris, chez Nicolas Bron, rue Saint Iacques, M.DC.XIII (lib.) III, or. 211)] Txistularia herri-alaien ezinbesteko oinarria zen. Tristura garaian ere hala zen, haur baten ehorzketa bezala, Laborde kondeak [Itinéraire / Descriptif. l'Espagne / parea M. le Cte. Al. Laborde. Troisième èdition 1834, t. I, or. 275-276], Luis de Marcillac-en antzeko testigantza, Bilbori buruz ari zela, 1807an. Txistua Lekeition erabili zen 1573an, herriaren espiritua suspertzeko, bederatzi hilabeteko izurrite batek izututa, eta horietako bakoitzean hirurogeita hamar lagunetik laurogeira bitartean hiltzen ziren. «Domingo de Liconara, danbolinera, iritsi nintzen, eta, beraz, danbolin-ofizio horrekin gaixotasunaren denbora guztia baliatu nuen hura senti ez zezaten, 8 erreal.» [Arch. Udal. Lekeitiokoa, Cavanillesek aipatua]. Antzina, danbolinteroak talaiaria egiten zuen portuetan, eta marinelei deitzen zien balea bat agerian jartzen zenean, ehizarako txalupak harrapa zitzaten. [Estanislao J. de Labayru, Historia General del Señorío de Vizcaya, 1895. urtea, or. 731]. Jean Laborde, La pêche à la baleine par les harponneurs basques [Berrik. «Gure Herria», Bayonne, 1951, 5. zenb., or. 259], hitzordua jarri dio Cleirac-i Us et coutumes-en (arg. 1671), honela dio: «...ont decouverten la baleine..., lors ils excitents un grand tintamarre, ils battent tambours et tambourins, parcourent le village...». Bilbon, 1742an, kanpotar bat notaz iristen zenean, presaka ibiltzen ziren festa batean, eta denak joaten ziren agurtzera. Enbaxadore gisa, danbolin-jole bat bidaltzen zioten ostatu hartzen zuen etxera, «afektatutako musika horretaz gozatzen egon dadin» [G. Manso de Zúñiga, Bilboko Kartak, ibid., or. 193]. Debako herrian ere (Gipuzkoa), txistuak ongietorria ematen zien hondartza hartan bainatu behar zuten kanpotarrei. Danbolin-jolea, nekaezina, etorri berriak zeuden eraikinaren aurrean zegoen eta zortziko bat jotzen zuen [Francisco de Paula Madrazo, Una envío a Guipúzcoa en el verano de 1848, Madril, 1849, 42. orrialdea]. Aldiz, nota txarreko emakumeak herritik kanporatzeko, herriko patriarkak izan arren, jarrera aldatzen ez zuten arren, danborrak parte hartzen zuen. Emakume horiei ilea eta bekainak rapatzen zizkieten, eta doinu batekoak dira [ezagut dezagun Iztuetako musika-liburuan ageri den melodia hau, 51. izenburupean, Neskatx gizonkoiak erritik amaldera, 51. or. 53, arg. 1926tik], ogi-puska bat eta bi errefau ematen diete kaleratzeko. J. A. de Zamacola, Historia de las Nación Bascas..., arg. 1898an, Bilbon, 435]. Bizkaiko emakumeak, Bilboko ontziak kargatu eta deskargatu ondoren, etxera itzultzen ziren arratsaldez, batzuetan danborraren soinera dantzatuz, eskuak elkarri lotuta. Hiribilduak soldatapeko flauta bat eta danbolina zituen jai eta jolas-egunetan dantzatzeko: bere dantzak bortitzak dira [Diccionario Geografía Histórico de España, por la R. Academia de la Historia, Madril, 1802, t. I, 178. orrialdea]. 1749an, txistua erabili zen Oiartzungo pilota jokoa eraikitzen zutenen esfortzua areagotzeko, ehun eta laurogei pertsona, «danbolinteroek eta danborrek ekarpen handia egin zezaten, beren etengabeko estrepitoarekin sustatu eta bultzatzen baitzituzten, eta, beraz, 80 pisu baino gutxiago kostatu da aparatu eta lan hura, 4.000 lagun inguru sartu baitira hartan» [Oyfarzun, 1749. 321 V. edo]. Gaur egun, txistulari batzuk trebezia handia dute musika-tresna erabiltzeko, eta zailtasun ez txikiak gainditzen dituzte, «birtuosoak» direla frogatzen dutenak. Antzina, hau da, duela ehun eta berrogeita hamar urte edo gehiago, Iztuetaren testigantzaren arabera (1767-1845), haiek ere izan ziren. Aipa ezazu Vicente Ibarguren, Donostiako jokalaria, Madrilen, txistuarekin, biolin-kontzertua [J. Iztuetako I., bid., or. 67]. Beharbada txistulari hori bera, Vicente, Madrilera joan zena, Medinaceliko dukeak eraman zuen eta entzuleak areto aristokratiko batean hunkitu zituen, Ezpata-Dantzaren doinua jotzen. Baltasar de Manteli, Gasteizkoa (1748-1831), halako trebetasuna zuen, bi silbo batera jo zitzakeena, eta, horrela, zailtasun handiko piezak; adibidez, Mozarten Il Flauto Magikoren [La Zarzuela, musika-egunkaria] «Oh cara armonía» gaiari buruzko bariazioak. Madril, 1856, maiatzaren 3a]. Zamacola [1818, eta Bilbo, 1898; p. 447] dio Errege Kaperako musikarien mirespena egin zuten bi txistulari ezagutu dituela, musikan trebeena den taldekoak. 1823an, bidaiari frantses batek dio ezkontza batera zihoan gorteiatze batekin estropezu egin zuela inoiz, txirola eta danborra aurretik eramanez; zintaz eta lakioz apaindutako txahalaren garaipena gidatzen zuen, eta eztei-bilerarako hiltzen zuten [E. B(oucher), Souvenirs du Pays Basque et des Pyrénées 1819 eta 1820an; Paris, 1823, or. 67]. Baztanen (Nafarroa) txistua zegoen lagun hegoaldean. XVIII, alkateak arma-aldizkaria pasatzen zuen herrikideei, hau da, bere kapitainari [1766an Oronozko lekutik D erregidorea zela hasiera eman zion Kontu Liburua. Bernardo de Larrain, Echandia etxearen jabea].