Auñamendi Eusko EntziklopediaBernardo Estornés Lasa Funtsa

Hauteskundeak ikertzea egokia da Seiurtekoan jazotako gatazka politikoa ulertzeko. Hauteskundeetan argi geratu zen alderdi politikoen artean desadostasunak zirela nagusi.

1868ko iraultzaren ostean sortutako egoera politikoaren ondorioz, Gorte Konstituziogiletarako hauteskundeak deitu behar izan ziren. Iraultzaileen programa zehaztugabea zen hainbat auziren inguruan. Hori dela eta, ezinbestekoa zen hauteskundeak deitzea herrialdea antolatzeko modua zehazte aldera. Euskal Herrian eman ziren emaitzei so, karlismoaren garaipena erabatekoa izan zela esan daiteke. Emaitza hori eman zedin, lagungarri izan zen errepublikazale eta liberalen arteko zatiketa, haietako hautesleen pasibotasuna eragin zuena. Hautatuen artean eskarmentu handiko karlista asko ageri ziren, probintziako politikan nahiz politika nazionalean esperientzia zutenak. Horiez gain, neokatolizismo espainiarraren ordezkari gailen bat ageri zen:Antonio Aparisi Guijarro. Jose Miguel Arrieta-Mascaruaren heriotza goiztiarrak eserleku bat utzi zuen betetzeke. 1870eko urtarrileko hauteskunde partzialetan bete zuen leku hura Antonio Juan Vildosola karlistak, neokatolizismoaren hurbileko prentsa-hedabideekin lotura estua zuenak.

Gobernua eratzeko epea amaitu zenez, ezinbestekoa zen Ganbera bertan behera uztea eta ostera ere hauteskundeak deitzea, kasu horretan Ohiko Gorteetarako. Kasu hartan, moderatuek erabiltzen zuten izen bakarreko barruti-sistemaren arabera egin ziren hauteskundeak. Berriz ere, agerian geratu zen karlisten nagusitasuna. Donostia, Baztan eta Tuterako barrutiak izan ziren salbuespenak. Hautetsien artean eskarmentu handiko karlistak ikus zitezkeen, neokatolizismoaren ordezkari batzuekin batera. Orduko hartan ere eserleku zenbait hutsik geratu ziren. Candido Nocedal Balmasedako barrutian eta Praviakoan (Asturias) izan zen hautetsia, eta bigarrenaren aldeko hautua egin zuen. Modu horretan, Bizkaiko barrutian eserleku bat geratu zen hutsik, Lorenzo Arrieta-Mascaroak bete zuena, urte bereko uztailean egindako hauteskunde partzialean garaipena eskuratu zuenak.

Aurreko hauteskundeen ondorioz sortutako kabineteek oso iraupen urria izan zuten, iraunkorrena hiru hilabete baino zertxobait gehiago baino ez zelarik izan agintean. 1871ko abenduaren amaiera aldera, Sagastak Kabinetea osatzeko agindua jaso zuen. Dena den, parlamentu harekin gehiengo egonkorra lortzea ezinezkoa zela uste zuen, hala, erregeak beste hauteskunde batzuk dei zitzala lortu zuen, 1872ko apirilean ospatu zirenak. Urtebete lehenago jazotako emaitzak errepikatu ziren ia, hala, diputatu gehienek eserlekua mantendu zuten. Hala eta guztiz ere, hautetsi karlistek ezin izan zuten beren egitekoa normaltasunez bete Ganberan, izan ere, 1872ko apirileko altxamendua hasi zenean, monarkak atzerakuntza dekretatu zuen.

Ministro Kontseiluko presidentetza Manuel Ruiz Zorrillaren eskuetan geratu zen. Horren ondorioz, Amadeo I erregeari berriro hauteskundeak dei zitzala eskatu behar izan zuen, ganberan Alderdi Erradikalaren programa garatzea ahalbidetuko zion gehiengoa lortu nahi bazuen. Hauteskunde haietan karlistak ez ziren aurkeztu, izan ere, bide militarra hautatu zuten behin-betikoz, bide parlamentarioa alde batera utzita. Egoera hura zela medio, liberal eta errepublikazaleen artean lehiatu ziren hauteskundeak, garaipena lehenengoen aldean geratu zelarik. Hautatuen artean euskal liberalismoko gizon handi zenbait ikus daitezke, bizitza publikoan esperientzia handia zutenak, esate baterako, Fermin Lasala edo Juan Bautista Acilona. Horiez gain, negozio-gizonak ere ikus daitezke zerrendan, besteak beste, Ignacio Ibarzabal edoFederico Solaegui. Balmasedako barrutian hautetsia izan zenLuis Vidartek Alcoceberren (Castellon) ere lortu zuen eserlekua. Bigarrena ordezkatzea hautatu zuen hark eta, horrenbestez, 1872ko azaroan egindako hauteskunde partzialean Bizkaian hutsik geratu zen eserlekua Julian Villavaso liberalak eskuratu zuen. Durangoko diputatu hautetsi Manuel Solerrek ere eserlekua utzi zuen hainbat ezadostasun zirela medio. Martin Zabalak hartu zuen haren lekua 1873ko urtarrilean.

Errepublika iritsi zelarik, derrigorrezkoa zen berriz ere hauteskundeak deitzea, herrialdearen antolakuntza erabakiko zuten Gorte Konstituziogile berriak izendatzeko. Errepublikako botere exekutiboak hauteskundeak deitu zituen maiatzerako. Soilik errepublikanoak eta hautagai liberal gutxi batzuk aurkeztu ziren hauteskundeetara. Beraz, boto-emaileak oso gutxi izan ziren. Euskal Herrian liberalek emaitza onak erdietsi zituzten bost barrutitan eta errepublikanoek hamar barrutitan ukan zituzten emaitza onak. Balmaseda eta Baztango barrutietan, eta herrialdeko beste zenbait udalerritan ez ziren hauteskundeak gauzatu, gerra zela-eta. Liberalen artean hautetsiak izan zirenak aldez aurretik Parlamentuan eserlekuak ukan zituzten gizonak izan ziren, Galo Aristizabal donostiarra salbuetsita. Hautatutako errepublikanoak beren probintzietan alderdiko buru zirenak izan ziren, hots, Pedro Martinez de la Hidalga arabarra, Cosme Echevarrieta bizkaitarra, Justo M.ª Zavala gipuzkoarra eta Francisco Huder eta Serafin Olave nafarrak.

Alfontso XII.aren Errestaurazioarekin batera berriz ere hauteskundeak deitu ziren, karlistek hartu gabeko hirietan soilik egin zirenak. Hauteskunde horietara soilik egoera berriaren aldeko hautagaiak aurkeztu ziren, hau da, liberal moderatuak.

Argi dago emaitzak ministerioko hautagaien aldekoak izan zirela, ia boto guztiak jaso baitzituzten. Hautatutako pertsonek esperientzia zuten probintziako bizitza politikoan, baina, gehienak, parlamentuan eskarmenturik gabeak ziren. Haietako asko parlamentari-belaunaldi berri batekoak ziren, Alfontsoren erregetzako lehen hamarkadatan eserlekua mantendu zutenak.