Kontzeptua

Euskal Ahozko Literatura

Gure hizkuntza berandu etorri da literaturaren esparrura inguruko hizkuntzen aldean. Hori dela eta, ez dakigu aurretik zer zegoen edo zer egiten zen. Hala ere, ikerleek balio handikotzat jotzen dute gure ahozko literatura, inoren lotsarik izateko beldurrik gabe. Mitxelenak dioenez, gure ahozko literatura ugaria eta era askotakoa da, ez dago zalantzarik ezta beste herri batzuetakoekin konparatu gabe ere.

Lehenengo lekukotasunak XVI-XVII. mendeetakoak ditugu. Ordurako ahoz tradizionalizatuta zeuden pasarteak jaso zituzten kronikagileek idatziz, baina kontatzen dituzten gertaerak mende bat edo bi lehenagokoak dira.

Testuok ez zaizkigu osorik heldu, erakusgarri ona dira hala eta guztiz ere.

Garibayk Compendio Historial de las Crónicas (1571) lanean, Beotibarko guduaz (1321) kantu hau dakar:

Mila urte igarota
Ura bere bidean,
Gipuzkoarrok sartu dira
Gazteluko etxean,
Nafarrokin batu dira
Beotibarren pelean.

Bertsolaritza gizonezkoen kontua izan da oraintsura arte gure artean, baina bat-bateko bertsogintzako lehenengo saio ezaguna emakume baten ahotik datorkigu, eresien generoan, Milia Lasturkoren heriotzean ahizpak hildakoari kantatua. Hari Sancha Ortiz andreak erantzun ei zion bat-bateko beste kantu batez.

Hamabosgarren mendeko beste kanta batzuk ezagunak ditugu, hala nola Pedro Abendañokoren erostak (1443), Mondragoeri su ematea (1448), Olasoren kanta eta Martin Bañez Artazubiaren heriotzako eresia, Isasti historialariak dakarren Sandailiaren kanta, Salinasko kondearena, Juan Lazkanokoren kanta, Nafarroako kondestablearen kanta, Diego Lopez Harokoarena, Perutxorena eta beste. Luis Mitxelenak batu zituen denak Textos arcaicos vascos liburuan.

XIX. mendekoak ditugu gure tradizioko kantuen lehenengo bilketa ezagunak. Zuberoatik datoz lehenengo biltzaileak: Augustin Xaho; Francisque Michelek Le Pays Basque, sa population, sa langue, ses moeurs, sa litterature et sa musique liburua 1857an agertu zuenean, hango kanta gehienak Arxu zuberotarrak emandakoak zituen; eta Jean Dominique Julien Sallaberry, 1870an Chants populaires du Pays Basque argitaratu zuena.

Lehenengo ipuin-biltzaileak gure artean kanpokoak izan ziren. Jean François Cerquandek Bulletin de la Société des Sciences, Lettres et Arts de Pau aldizkarian, "Legendes et récits populaires du pays basque" titulupean, 1874-1885 bitartean, 117 kontakizun argitara zituen. Euskal Herrian bizi zen Wentworth Webster (1828-1907) ingelesak ere hainbat ipuin eta istorio bildu zituen Saran, Lapurdin. Istorio hauetariko batzuk, ingelesera itzulirik Londresen argitaratu zituen. Julien Vinsonek 1883an liburu bat argitaratu zuen frantsesez: Le folk-lore du pays basque. Antoine Abaddiaren eraginez ere bildu ziren herri-kontakizunak.

Bertako biltzaileak ere badira XIX. mendean zehar, batez ere herri-literatura genero batzuetan oso goiztiarrak. Mende hasieran bertan Juan Antonio Mogel nabarmendu zen errefrau biltzen, herri-ipuin eta kantaren batekin. Gerotxoago Juan Ignacio Iztuetak, folkloreko zenbait alderdi jorratu zituen, dantzei buruz gehien bat.

XX. mendean azalduko dira Iparraldean, Jean Barbier lehenengo, eta Mayi Ariztia eta Piarres Lafitte geroago. Eta beste biltzaile nekagaitz batzuk ere baditugu, lan zabalaren egileak, gerora ondare erraldoia eskura utzi digutenak. Emankorrenetarikoa, Resurrección Mª Azkue (1864-1951) dugu. Haren Cancionero Popular Vasco eta Euskalerriaren Yakintza altxor ikaragarriak ditugu gaur egun ere.

Erreferentziako biltzailea dugu Jose Migel Barandiaran (1889-1991) ere, ipuin eta elezaharrak Obras Completas bildumako ale batean berrargitaratu ziren denak batera.

Aita Donostiaren lana eta Jorge Riezu haren jarraitzailearena balio handikoa dugu, kantu arloan batez ere. Izan ere, Riezuk atondu zituen Obras Completas del Padre Donostia hamabi aletan.

Manuel Lekuona (1894-1987), biltzaile eta ikertzaile handia dugu. Literatura Oral Vasca obra izan zen herri literaturaren esparruko ikerketa urratu zuena. Horrez gainera, Kardaberaz Bazkunaren bitartez, zaletasuna zabaldu zuen eta berak ikasleei esanda ikasleok egindako bilketak asko ugaritu dute gure corpusa. Hari zor zaio, neurri handi batean, gure artean ahozko literaturari duintasuna ematea eta ikertzaileen gaitzat hartzea.

Zutabe horien ondoren, eta Espainiako gerrate zibilaren ondoren batez ere, beste batzuk etorri dira arlo honetara. Besteak beste, Jesus M. Leizaola, Angel Irigarai, Antonio Zavala, Jose Maria Satrustegi, Juan Mari Lekuona, Euskal Herriko Unibertsitateko Letra Fakultateko "Maria Goyri" Mintegia Gasteizen, Labayru Ikastegiko "Mikel Zarate" Literatur Mintegia Bilbon, Jon Juaristi, Jean Haritchelhar, Jon Kortazar, Patri Urkizu eta beste.

Denen artean aparteko aipamena merezi du Antonio Zavalak (1928-2009). Auspoa bildumaren sortzaile eta zuzendaria zenak, hirurehun liburutik gora utzi ditu, batez ere bertsolaritzari buruz. Herri literaturako beste azpi genero batzuk ere landu ditu, baladen corpusik handienaren egilea dugu kasurako, Euskal erromantzeak / Romancero vasco izenburupean. Horrez gainera, hitzaldien bidez, ahozko literaturaren azterketarako iturri derrigorrezkoa dugu.

Bestalde, herri-literaturari dagokion material asko aldizkako agerkari eta egunkarietan sakabanaturik dugu, batez ere aspalditxokoetan, biltzaile eta berri-emaile anonimoen bitartez gehienetan. Batzuk aipatzeko: Gure Herria, Eusko Folklore, Euskalerriaren alde, Euzkade, Fontes Linguae Vasconum.