Baladak edo erromantzeak, izen biekin eman izan baitira, kantu narratibo laburrak dira, gertaera latzak, gordinak kontatzen dituztenak gehienetan. Euskal baladak, bere ezaugarri eta bereizgarri eta guzti, Europako baladen corpusarekin bat egiten du. Europan orokorrean Erdi Aroan finkatu zen baladaren estiloa eta hala iraun du. Herrialde guztietan corpus handiak bildu dituzte, eta denetan ezberdintasunak badaude ere, oinarria berdintsua dute.
Baladetan gertaerak kontatzen dira, narratiboak dira. Ekintza, gainera, hasi eta amaitu egiten da, eta pasarte bortitzak, trukulentoak izaten dituzte: indarkeriazko heriotzak, borrokak, maitasun ezinekoak... Hasieratik bertatik iragartzen da zerbait gertatu dela eta amaiera ez dela hain ona izango.
Etorri nintzanean Prantzia kortetik,
ama bilatu neban sutean tristerik.
(Frantzie kortekoa)
Haltzak ez du bihotzik ez gaztanberak hezurrik
enian uste erraiten ziela aitunen semek gezurrik.
(Bereterretxeren kantorea)
Baladetan, ipuin eta tradizioko generoetan bezala, ez da informazio zehatzik ematen. Pertsonaiak modu orokorrean edo generikoan izendatzen dira eta beren jokabidearen bitartez baino ez dira ezagutzen. Eszena bakarra izaten dute askotan noizbait bi ere, eta elkarrizketa zuzenen bitartez ematen dira gertaerak, dramatizatuta. Testuetan ezinbestekoa baino ez da esaten, ez dago luzemendutan ibiltzeko tarterik. Gugana heldu direnetan elipsi asko dago, bitarteko gertaerak falta dira, eta laburtu behar horrek trinkotu egiten du tentsioa, indar gehiago emanez kontakizunari.
Baladen ezaugarri bat da kantaldi bakoitzean berritzea, aldaeretan bizitzea. Guretzat interesgarria da ahalik eta aldaerarik gehien ezagutzea balada-gaiak osatzeko. Batzuetan txatalak heldu zaizkigu, edo kantu zatiak elkarrekin nahastuta. Aldaera ugari izanez gero, txatalak bereizi eta kantuak osatzeko aukera dago.
Baladetan lehenari eusteko joera handia dago, bertan gordetzen dira kantariarentzat guztiz galduta dauden gertaerak, ohiturak, esaerak... Alde horretatik informazio interesgarria daukate historia, literatura eta hizkuntzaren aldetik.
Tradiziozko generotzat hartzen den neurrian, baladen egilerik ez da ezagutzen. Ez dakigu izan duten, baina izanda ere, honezkero haren zantzurik ez dago. Herriak bere egin ditu, giza talde baten errepertorioan sartu dira eta kantariek moldatzen dituzte, bertsio ustez original baten ardurarik gabe.
Gure artean baladak kantuz ematen dira, doinuari lotuta. Doinuak, sarritan, narratibo samarrak dira, ez hain melodikoak, eta baliteke testu bera doinu batekin baino gehiagorekin ematea ere. Hala ere, doinuen ugaritasuna ez da hainbestekoa.
Kantuz ematen diren neurrian, bertsoak ditugu gure balada-testuak. Bertso-kate luzeak, bertso pareetan errima dutela. Dena den, errimarena gutxi gorabeherakoa da, antzeko amaiera izatea nahikoa da sarritan, hoskidetasuna.
Errepikapena da baladetan errekurtsorik erabiliena. Errepikapen hauek memoriarako lagungarri dira alde batetik, baina aldi berean dramatikotasuna indartu ere egiten dute. Gure errepertorioan era askotako errepikapenak aurki ditzakegu, bertso-lerroaren barruan, estrofa berean bertso-lerroen artean, estrofak osorik berbaren bat bakarrik aldatuta, lelo bat estrofaren ostean...
Horiekin batera paralelismoak eta kontrasteak egiten dira ugari, antzeko egitura erabiliz elementuren bat gehitu edo zehaztu egiten dela, eta tentsioa gero eta gehiago indartuz.
Baladetako iruditeria nahiko ohikoa da, eta ez da asko aldatzen. Pertsonaiak eta egoerak eredu finkoetan kokatzen dira, zalduna hitzekoa eta ederra da, andrazkoa ederra eta gaztea, aita ez da ia inoiz ageri, ama etxekoandrea da, etxean ez da ezer txarrik gertatzen, etxetik kanpora, ostera, arrisku guztiak txarrak eta kaltegarriak dira.
Iparraldean aspaldi-aspalditik balada okzitano eta frantsesek sarrera eta eragin handia eduki dute bertako errepertorioan, eta horrek ia-ia geure mendera arte iraun du.
Gaur egun ere oraindino azaleratzen dira noizbehinka artean argitara gabeko aldaerak, batzuk XIX. mendekoak, norbanakoen edo liburutegietako ondasunen artean gordeak. Azken aldian Jabier Kalzakortak egin ditu ekarpenik handienak horretan. Hona "Brodatzen ari nintzen" balada ezagunaren orain arte ezagutu gabeko Altzaiko bertsioa, Jabier Kalzakortak Idatz & Mintz aldizkariaren 51. zenbakian argitaratua. Gai horren orain arteko bertsiorik osoena da.
1
Aldixe batez nindiegualarik sala baxian brodatzen,
ma[r]inel bat entzün dizüt itxason gañen k(h)antatzen,
itxason gañen k(h)antatzen eta koplak ejer[r]ik emaiten.
2
Broderia phausa eta juan nintzan amagana,
eia plazer nündianez eitzi ixtan[t] bat galeriala,
k(h)anta bat entzün beitüt hari koblen ikhastera. (bis)
3
-Alhaba, abilua jaun gazte harengana,
eia plazer dianez jin gaur gurekin aihaitara,
gaur gurekin aihaitara eta eni koblen k(h)antatzera. (bis)
4-Jaun gaztia, haur naizüla ni mezia zu[r]egana,
eia plazer düzünez jin gaur gurekin aihaitara,
gaur gurekin aihaitara eta eni koblen khantatzera. (bis)
5
-Anderia, inposible da gaur ene hara jitia,
adia faborable beitü[t] juan behar dit aitzina,
adia faborable beitü[t] juan behar dit aitzina.
6
-Hasteko, zük batüzü etxian hi[r]u anaie,
gaur ni hara jin balin banendi, haiek hil nindiokeie.
Gaur ni hara jin balin banendi, haiek hil nindiokeie.
7
-Hori ere hala düzü: nik badit hi[r]ur anaie,
bena haietarik batere ez da emazte ez gizon-e[r]haile,
bena haietarik batere ez da emazte ez gizon-e[r]haile.
8
Gehiena dizüt Aita Santu, biger[r]ena Er[r]ege,
biger[r]ena Er[r]ege eta tipiena kardinale,
biger[r]ena Er[r]ege eta tipiena kardinale.
9
-Anderia, plazer badüzü ixtan[t] bat jin untzin barne[r]a,
gero biak juanen gira gaur ziekin aihaitara,
gaur ziekin aihaitara eta zuri koblen k[h]antatzera. (bis)
10
Andereaurena fazil heltü da sarthü da untzin barnera,
hain[n]bestereki jaun kapitaña[k] eman deio ürhe-sagar[r]ra,
[eman deio ürhe-sagarra] eta harekin lo-belhar[r]a.
11
-Pharti adi, ma[r]inela, hala ezak untzia,
o[rai] bulhar[r]ian diat desir nian lili[a],
o[rai] bulhar[r]ian diat desir nian lili[a].
12
-Kapitaiña, kapitaiña, pharkamentürekilan!
Andere gaxo hor[r]i, othoi, emozu libertatia!
andere gaxo hor[r]i, othoi, emozu libertatia!
13
-Ma[r]inela, ma[r]inela, hala ezak, untzi[a]!
Hala ezak untzia edo galdü[r]en dük bizia,
hala ezak untzia edo galdü[r]ren dük bizia.
14
-Ma[r]inela, ma[r]inela, eta zer phentsatzen düzü?
Ingoiti ene aita eta ama ene txerkhan dabiltzazü,
ingoiti ene aita eta ama ene txerkhan dabiltzazü.
15
-Zure aita eta ama zure txerkhan ez dabiltza.
Hi[r]u milla lekuatan hebentik hür[r]ün dia,
beste hai[n]beste egin eta gu[r]e etxialako. (bis)
16
Maradika dakiola dendariari e[r]hia!
Zeren hain hertsi egin deion saiaño huni ger[r]ia,
zeren hain hertsi egin deion saiaño huni ger[r]ia!
17
-Mainela, mainela, othoi, phesta ezpata,
eia li[bra] diokedanez saiaño honi ger[r]ia,
eia li[bra] diokedanez saiaño honi ger[r]ia.
18
Ma[r]inela fazil heltü da g[ero] [ph]estatü do ezpata,
hainbesterekin andereaurenak erdi[r]atü dü bihotza,
hainbesterekin andereaurenak erdi[r]atü dü bihotza.
19
-Maradika balekio a[r]utzari besua!
zeren hain zor[r]hotz egin deion ezpata huni moskua,
zeren hain zor[r]hotz egin deion ezpata huni moskua.
20
-Mainela, ma[r]inela, idoki ezak hebenti untzia!
Ez diokek soporta a[r]ima desespe[r]aturik,
ez diokek soporta a[r]ima desespe[r]aturik.