Tradizioko ahozko literatura irudikatzeko irudirik erabiliena mahaiaren inguruan edo sutondoan jendea jarrita elkarrekin kontuak esaten edo kantuan izaten da. Horrez gainera, artazuriketak eta taldeko zereginak jarriko genituzke. Halakoetan ipuin, esaunda edo istorio asko esaten ziren, bizimodua horretara eratuta zegoenean. Horregatik, literatura genero hau nekazaritza eta baserriko bizimoduari lotzen zaio gehien.
Ipuina genero zabalagoa da, baina tradizioko ipuinera lotuz gero, esango dugu belaunaldiz belaunaldi gizartean kontatu ohi diren fikziozko gertaerak biltzen dituen narrazioa dela. Trasmisioa modu kolektiboan egiten da eta ipuinaren egilerik ez dago, esatari bakoitzak bere ekarpena egiten dio. Gertaerak ordena logiko batean kateatzen dira narrazioaren barruan, prosaz esanda, eta horren emaitza ipuina da.
Tradizioko ahozko literatura guztia bezala, ipuina ere bizia da, etengabe aldatzen da, esatariaren eta entzulearen arabera. Kontalariak, narratzaileak, ipuina kontatzean baliabide jakin batzuk erabiltzen ditu, jakinaren gainean edo konturatu gabe. Ipuinetan ezaugarri batzuk betetzen dira normalean estiloari dagokionez.
Sarrera lasai baten ostean, ekintzak gero eta tentsio handiagoa hartzen du, eta amaieran berriro ere lasaitu egiten da.
Errepikapen asko eta asko egiten dira, intriga edo tentsioa handitzeko, mamia garatzeko eta, bide batez, memorian gordetzeko.
Pertsonaiak ez dira indibidualak, estereotipoei erantzuten diete: gurasoak eta seme-alabak, aberatsak eta pobreak, onak eta txarrak... sarritan elkarren kontrakotasunean hartzen dute nortasuna.
Nekez ematen da zehaztasun handirik ez pertsonaiak, ez tokia, ez denbora zehazteko. Kontalariak joera izaten du inguruan gertatu dela esateko, hain herri edo menditan, kasurako, baina berez unibertsalak dira.
Gertaerak kateatzeko modua erraza da, elkarren segidan ematen dira. Egitura sinplea izaten dute, eta hainbat pasarte formulen bidez betetzen dira, hasiera-amaierak kasurako, edo pertsonaiak izendatzeko erak.
Herri ipuinak hiru talde edo multzotan sailkatzen dira, ipuin miresgarriak, batetik, animalia-ipuinak, bestetik, eta ipuin barregarriak, azkenik.
Euskal ipuinen corpusa Europako eta Europaz gainerako tradizioan sartzen da, hau da, inguru horietako tradizioetakoekin bat egiten du neurri handi batean. Leku batetik bestera aldatu egiten dira ipuinak, jakina, baina lotura handia dago elkarren artean, azken finean, ipuinok gizakion eta gizarteen oinarrizko beharrak asetzea dute helburu han eta hemen. Gizakiok gure mugak ditugu eta bizitzan zehar hainbat egoera berdin izaten ditugu, eta horiek dira kontakizunon oinarria eta ardatza.
Aipatu ditugun ipuin moten artean, ipuin miresgarriek osatzen dute multzorik interesgarriena. Izenari dagokionez, cuentos de hadas gaztelaniaz, contes de feés, contes merveilleux frantsesez, fairy tales ingelesez, Märchen alemanez esaten zaie. Euskaraz izen bat baino gehiago eman izan zaie, goian aipatu ipuin miresgarriez gainera: ipuin harrigarriak, amandre-ipuinak eta ixtorio-mixterio gogoratuko ditugu, zabal ibili diren neurrian.
Beste hizkuntzetan bezala, euskal ipuinetan ere hasiera formula jakin bat izaten da. Gaztelaniaz Erase una vez, ingelesez Once upon a time, alemanez Es war einmal ezagunak bezala, euskaraz Bazen behin, Behin, beste askotan bezala eta parekoak ditugu ohikoenak. Horrek adierazten du ez dagoela une edo garai jakin bat, ez dagoela leku zehatzik. Ekintzak noizbait eta nonbait gertatzen dira, eta horrela gertaerak miresgarriak izan daitezke.
Beste horrenbeste gertatzen da pertsonaiekin. Normalean izenik ere ez daukate, eta dutenean izen guztiz arruntak dira. Bestelako deituren bidez izendatzen dira gehienetan: familiako senidetasuna (aita, ama, alaba gaztea, seme zaharra...), gizarte maila (morroia, erregea, soldadua...), lanbidea (okina, errementaria, baserritarra...).
Ipuin miresgarriak aztertu dituzten adituen artean, Vladimir Propp errusiarrak laburbildu zituen halako gehienetan normalean betetzen diren funtzio orokorrak. Haren esanetan, egitura edo morfologia nahiko egonkorra daukate ipuinok. Berak funtzio deitzen dituen sekuentzien zerrenda osotu zuen. Sekuentzia horiek ordena berean betetzen dira ipuinetan, den-denak beti agertzen ez badira ere. Proppen azalpenari jarraituz, ipuin miresgarrietan heroi bat dago, eta heroi hori etxetik ateratzen da, munduz mundu ibiltzera, zoriaren bila. Ibilbide horretan traba edo arazo batzuk izango ditu, banan-banan gainditu beharrekoak, eta horretarako inguruan izango ditu laguntzaileak eta arerioak.
Heroiaren ausardia frogatzeko eragozpen guztiok gainditutakoan, amaierara helduko gara, eta amaiera ona izango da, hori baita ipuin miresgarrien beste ezaugarri nagusietako bat. Azkena adierazteko ere, hasieran legez, formula egin bat erabiltzen da, adibidez, Ongi bizi izan baziren, ongi hil ziren, Halan bazan ez bazan, sar dadila kalabazan, eta urten dadila Derioko plazan.
Batzuetan, kontalaria ipuinean sartzen da hori hala izan zela adierazteko, lekuko gisa. Sinesgarritasuna, indarra eman nahi zaio horrekin ipuineko gertaera miresgarriari. Amaiera hauek jasota daude zenbait ipuinetan: Orduan han nintzen edo Orduan han nintzen eta orain hemen.
Berez, ipuinon miresgarritasunak naturaren legeak urratzea dauka oinarrian. Urratze hori era askotakoa izaten da: animaliek hitz egitea, normalean txikiak diren animaliak erraldoi gisa agertzea, saguen neurriko pertsonak, printzesa edo printzeak paita, uso, pizti edo munstro bihurtzea eta abar.
Narrazio tradizionalen artean, ipuin miresgarriez gainera, elezahar edo esaundak beste multzo batean sartzen dira. Halakoetan azaldutako kontaerak ez dira asmatuak edo fikziozkoak. Benetako gertaerekin lotuta egoten dira, jatorriko gertaerak itxuraldatuta badaude ere denboran zehar egindako ibilbidean. Era askotako edukiak izaten dituzte. Batzuk leienda hagiografikoak dira, beste batzuk historikoak, eta iturri, zubi eta antzekoak agertu edo egiteari buruzkoak ere izaten dira. Leku eta denbora jakin batean kokatzen dira normalean, gainera. Gure mitologiako izaki harrigarrien narrazioak esaunden bitartez heldu zaizkigu: lamia, basajaun, prakagorri, jentil, tartaroren kasuak dira.
Lamina eta Harri-Pikatzailea
Duela aspaldi aspaldi, ba omen zen harri-pikatzaile bat. Harriari joka akitzen zela, eta bertze zerbeit hobeko zuela, nahiko zuen aberats.
Baitzen denbora hetan Lamin hainitz, Lamin hetarik batek entzun eta, hor egiten du Aberats.
Bainan, ase zen hala ere, bera baino gehiagokoak oraino bazituela, eta Enperadore nahiko zukeen. Eta Enperadore egin zuen Laminak.
Udamin batez, iguzkiak kexarazi zuen, eta bere buruarekin egin zuen: Iguzki hobeko zuela. Eta Iguzki egin zuen Laminak.
Bainan, aroa pitta bat goibeldurik, hedoi aintzinean eman zitzaion, eta gaitzitua osoki, hedoi hobe zuela bururatu zitzaion. Eta Hedoi egin zuen Laminak.
Bainan, euri-pesia batzuk gaitzak igortzen zituela lurrera, ohartzen da Hedoia harroka handi bat harrotzen ere ez zuela, eta hedoi baino nahiagoko zukeen harroka. Eta Harroka egin zuen Laminak.
Baina, burdin-mailua eskuan, gizon batek puska puskaren ondotik jauzarazi zion, eta gizon hura behar zuela eman zen oihuka. Eta Harri-pikatzaile egin zuen beraz Laminak, trufaz erraiten ziola:
"Bat duenak bertzea nahi; horra aintzinean bezenbat bahaizela! Gaurgoiti, gauden beraz hola hola: ni Lamin eta hi Harri-pikatzaile".
Eta Lamina bethikotz itzali zitzaion Harri-pikatzaileari.