Lehen atal honetan, ehun urteko ibilbide luzea egingo dugu, eta Bilbok gorabehera eta eraldaketa handiak izango ditu. XIX. mendearen hasieran, hiri hori txikia zen, baina hiri komertzial oparoa. Historialariek, garai hartan San Anton elizaren inguruan eta gaur egun Erriberako merkatuak hartzen duen espazioan zeuden zamalanetarako kaien eta portuko jardueren ondorioz, beren jarduera eta garapena oso ondo definitzen dute.
XIX. mendean zehar, hiriak, Espainiako eta Europako gainerako gizartearen harian, Antzinako Erregimenaren egitura sozioekonomikoa pixkanaka lausotuz joango da hiri-industrialerantz, eta horrek inoiz ezagutu gabeko hazkundea eta garapena eragingo ditu. Baina ez dezagun ezer aurreratu. Trantsizio deitua ez da egun batetik bestera egingo, eta mende bat beharko du lorpen eta zailtasun txikiz, batzuetan odoltsuak, hala nola bi gerra karlistak, gizarte moderno honen instalazioa lortzeko.
Komeni da azpimarratzea Bilboko kasua eredu desberdina dela, bai ekonomiaren bai gizartearen aldetik, Antzinako Erregimenaren hiri-munduarekin alderatuta. Kontuan hartu behar da industriaurreko gizartea landatarra zela berez, haren ekonomia, funtsean, hiri-pisu demografiko nahiz sozioekonomiko oso erlatiboaren aurrean. Esparru horretan, Bilbok ez zuen "landarik" eta, beraz, ez zuen nekazaririk. XVIII. mendean finkatutako aberastasuna eta oparotasuna portukoak ziren, Gaztelako artilea, bakailaoa eta Bizkaiko probintzian sortutako burdina bezalako produktuetan oinarritutako truke komertzialekoak (Gutiérrez: 1994). Labur-labur aipatu dituen jardueraren ezaugarri horiek lagungarriak dira Bilbok produkzioaren eta ekonomiaren estatu-esparruaren barruan zuen berezitasunaren ideia bat izateko; izan ere, estatu horretan hiriak ez ziren asko, ez hiri-biztanleria osoan, eta jarduera nagusia, hiriak izan arren, oinarrizkoa izaten jarraitzen zuen, batez ere nekazaritza.
Atal demografiko honi hasiera emateko, esan behar da Bilbo hiri txikia zela, bai hedapen-muga txikiengatik, bai biztanle-kopuruagatik, baina harrigarria izan daiteke. Hala ere, guztiz egia da Bilbo eta beste hiri batzuk penintsulan konparatzen baditugu, Sevilla eta beste hiri batzuetan ehun mila biztanle inguru bizi baitziren, hau da, Bilbon baino hamar aldiz gehiago egun horietarako (Reher: 1994).
1. taulan argi ikusten da Bilbok mende horretan izan zuen bilakaera; mende hasieran, hamaika mila biztanle besterik ez zituen, eta, azkenik, zortzi aldiz gehiago. Hemen aipa dezakegu, beste behin ere, Bilbok Estatuaren esparruan duen berezitasun izugarria; izan ere, esan daiteke Espainiako ezein hirik ezin izan zuela XIX. mendean hain hazkunde handia eta azkarra garatu, Erregimen Zaharra likidatzeko eta siderurgian oinarritutako industria-gizarte desberdin bati bide emateko izan zuen ahalmenaren erakusgarri nabarmena (Nadal: 1986).
| Iturriak: Biztanleriaren erroldak: Estatistika Institutu Nazionala | ||||
| Parrokiako erregistroa: Bizkaiko Elizaren Artxibo Historikoa | ||||
| Erregistro zibila: Bilboko Erregistro Zibileko Artxiboa | ||||
| Biztanleria, guztira | Krek. Erreala (r) | Krek. Naturala | Migrazio-saldoa | |
|---|---|---|---|---|
| 1800-1860 | 11:00 | |||
| 1870 | 17.923 | 0,76 | 4.408 | 2.- |
| 1860-1870 | 19:417 | 0,8 | 2.411 | 917 |
| 1890 | 55.632 | 5,4 | 4.342 | 31.873 |
| 1870-1890 | 4,12 | 5.849 | 21.825 | |
1. taulako zenbakiei erreparatzen badiegu, ikusiko dugu XIX. mendeko lehen hirurogeita hamar urteetan biztanle-kopurua eta hazkunde-erritmoa oso geldi egon zirela. Hain zuzen, "r" hazkunde-balioak ehuneko 1era iristen ez den balioa ematen du urtean. Balio hori izan zen Erregimen Zaharreko garai osoko joera orokorra, eta horrek esan nahi du biztanleriak berrogeita hamar urte baino gehiago behar dituela biztanle-kopurua bikoizteko. Esan beharra dago, hala ere, XIX. mendearen lehen erdia oso zaila izan zela, garapen ekonomiko arruntari laguntzen ez dioten bi gerra-gertaerengatik. Euskal Herrian oso modu larrian jasan ziren Independentzia Gerrari (1808-1812) eta lehen karlistaldiari (1833-1841) buruz ari gara.
Hala ere, gerra amaitu ondoren, esan dezakegu Bilbora oparotasun handira eraman zuen sistema ekonomiko-produktiboa behin betiko likidatu zela. Europako iparraldearen, Gaztelako erdigunearen eta Bilbon epizentroa zuten kolonia amerikarren arteko trukerako merkataritza-sistema osoa itzulerarik gabeko krisian sartu zen. Gerra arteko aldian, eta argi eta garbi bigarren karlistaldiaren ondoren (1871-77), beste etorkizun bat lantzen hasi zen, hiria tartean zela (González Portilla, zuz.: 1995: 84-91).
Bilbotarren jarduera jarduera-sektoreka aurkezten den 2. taulan ikus daitekeenez, industriaurreko garaian biztanleria, funtsean, hirugarren sektorekoa zen. Mende amaieran, ordea, industria-sektoreak betetzen ditu hiriko biztanle gehienak.
| Iturria: Biztanleen erroldak: Bilboko Udal Artxiboa | ||
| 1825 | 1900 | |
|---|---|---|
| Primarioa | 5,6 € | 4,7 |
| Bigarren mailakoa | 34,1 | 58 |
| Hirugarren sektorea | 60,3 | 37,4 € |
Burdinaren meatze-erauzketan, Ingalaterrara esportatzean eta Barakaldon eta Sestaon lehen labe garaiak jartzean oinarritutako ekonomia berri baten ondorioak direla eta, hiri zabaldu eta moderno bat sortu zen, finantza-kapital eta garapen berri baten bultzatzaile bihurtu zena (González Portilla, zuz., 1995: 95-114). Lan-eskaintza handiak etorkin asko erakarri zituen metropoli-eremu osora, eta horrek azaltzen ditu XIX. mendearen azken hamarkadan 1. taulan ageri ziren hazkunde neurrigabeak. Hiriko zeinu-aldaketa hori hazkunde naturalaren (jaiotzen eta heriotzen arteko saldoa) eta migrazio-saldoaren (etorkinen eta etorkinen arteko aldea) arteko zifretan ikus daiteke. Mendearen lehen erdian hiria erritmo neurritsuan baina, funtsean, hildakoen gaineko jaiotza-kopuru handiagoan hazten bada, azken hamarkadetan argi eta garbi esan dezakegu hazkunde hori hiriaren dinamika demografiko naturala bera baino zortzi aldiz etorkin gehiagoren gainean oinarritu zela.
Puntu honetan interesgarria litzateke hiribilduaren eta demografiaren historia modu berezian markatu zuen gai bati buruzko tartekia egitea. Historian zehar udalerrian egin ziren lurralde-atxikimenduak aipatu nahi ditut. Kontu horrek garrantzi berezia du; izan ere, askotan, urte askoan Bilboko hiribilduari buruzko datuak erabiltzen ditugunean, ahaztu egiten dugu haren lurralde-espazioa handituz joan zela denborarekin, eta, beraz, haren zifrak ez dira beti lurralde-eremu berekoak (González Portilla, zuz., 1995: 321-402).
Bilboko historia modernoko historialariek ondo dakite udal-botereen etengabeko obsesioa biztanle berriei bizilagun izaera emateko murrizketa izugarria izan zela, beren espazioaren barruan eskubide eta betebehar guztiak betetzeko eskubidea ematen baitzuen. Baldintza hori oso murriztailea zen, eta, hain zuzen ere, bere muga jurisdikzionalen etengabeko espazio-arazoari erantzuten zion, eta XVII. mendetik aurrera ezin zen handitu, Abando, Begoña eta Deustuko elizateen berehalako auzotasuna zela eta. Hau da, Bilbo gaur egun Alde Zaharra izenarekin ezagutzen dugunera murriztuta zegoen, eta Itsasadarraren ertzetik San Antongo zubiraino.
| Iturria: Bizkaiko probintziaren aipamen estatistikoa: Estatistika Institutu Nazionala | |
| Populazio dentsitatea | |
|---|---|
| 1857 | 301,1 |
| 1860 | 302,2 |
| 1877 | 550 |
| 1887 | 850,3 |
| 1897 | 1.245,50 |
| 1900 | 1.400,80 |
XIX. mendearen erdialdean, 3. taulan ikus daitekeenez, Espainiako populazio-dentsitate handienetako bat zen. Mendearen azken herenetik aurrera biztanleria izugarri hazi zela kontuan hartuta, bistan da beharrezkoa zela Udalaren jurisdikzio-espazioa handitzea. Lehen zabalkuntza 1870ean egin zen, Abandoko lehen zati bat, Alde Zaharraren parean dagoen ertzari dagokiona, sartu zenean. Hiriaren hazkundeak oso erritmo azkarrean jarraitzen zuenez, zabalkuntza horiek ez ziren nahikoak izan, eta Abandoren behin betiko anexioa 1890ean osatu zen (González Portilla, zuz., 1995: 357-370). Hala ere, 3. taulan ikus daitekeenez, mendearen azken laurdenean hiribilduak bizi zuen pilaketa handia bereziki larria zen; izan ere, 1877tik 1900era bitartean, km-2ko biztanle-dentsitatea hirukoiztu egin zen, espazioa handitu arren, eta hiri-bizitzaren kalitatea okertu egin zen.
Aurreko puntuari dagokionez, zehaztu behar da biztanleria eta, bereziki, bigarren karlistatik aurrera batera iristen ziren etorkinak gehitzearen zati handi bat, Bilbon kokatu ezin zirenez, inguruko elizateetan gertatzen zela batez ere, gaur egun dakigun bezala, bizilekutik lanera joateko behar bezain hurbil baitaude. Horregatik, askotan, Bilboko biztanle-kopuru ofizialetan eta XIX. mendeko hazkunde-balioetan, hiribilduari buruzko datuak ez dira errealitateari dagozkionak, baizik eta inguruabar hori kontuan hartzen da.
Irudi batek esaten ari garena frogatzeko, hitz askok baino gehiago balio du, eta 1. grafikoan ikus dezakegu Bilboko hiriaren hazkundeak 1800tik 1870era izandako bilakaera osoa. Hau da, lehen anexioak gertatu aurretik. Kasu honetan, urteko jaiotza-kopurua hartu dugu, alde batetik, Bilboko lau parrokietatik (San Anton, Santiago, Santos Juanes eta San Nicolás) eta, bestetik, hiru elizateen batura, denboran marrazteko. Zehaztu behar da, biztanleria baten hazkundea hazkunde begetatiboaren bidez neurtzen den garai aurreko-industrialetan, jaiotza-kopuruaren bilakaera hazkunde demografikoaren beste edozein neurriren baliokidea dela.
1. grafikoa: Jaiotza-kopuruaren bilakaera Bilbon eta Abando, Begoña eta Deustuko elizateetan, 1800-1870. Iturria: Parrokiako erregistroa: AHEV
1. grafikoa irakurtzetik bi ondorio interesgarri atera daitezke. Lehenik eta behin, bi kurbak periodo osoan behatzen baditugu, ikusiko dugu elizateen kurba Bilbokoaren ondoan baino ez dela ageri, ia modu zehatzean, 30eko hamarkadatik aurrera. Izan ere, nahiz eta beren ekonomiak osatu, berez ez dira ekonomia bera izango industria-ekoizpeneko sistemarako trantsizioa gertatu arte, hiri-eremu osoa bertan sartuta egongo baita. Eta, bigarrenik, lehenengo karlista amaitzen den unetik aurrera bakarrik, elizateetako jaiotzen bilakaera Bilbokoekin bat egiten hasiko da eta hiribilduarena baino modu oparoagoan handitzen. Zenbakiekin adieraz dezakegu. Berrogeiko hamarkadan, hiru elizateetako jaiotza-kopurua Bilbokoaren% 50 ingurukoa zen. Hala ere, azkenean, elizateetan jaiotako biztanle kopurua hiribildu osoan jaiotakoa bezalakoa zen. Horrek frogatzen du etorkinak, lan egiteko, ezkontzeko eta, beraz, seme-alabak izateko adinean dauden gazteak, batez ere Bilboko muga jurisdikzionaletatik kanpo kokatzen ari zirela. Argi zegoen hiriak aspaldi gainditu zuela bizilagun berriak hartzeko zuen gaitasuna, eta lehenengo anexioekin bakarrik xurgatu zituela hiria erakartzen zuen etorkin berriak.
Bilboko industriaurreko eredu demografikoa interpretatzen hasi baino lehen, komeni da tarteki bat egitea, Bilbon arrazoi batzuengatik edo besteengatik deitoratu behar ditugun iturri demografikoen arazoei buruz. Jakina da XIX. mendean aro estatistikoa sortu zela, eta, beraz, estatu eta herri mailan ahalegin handiak egin ziren bertako biztanleei buruzko ahalik eta informazio gehien biltzeko. Hala ere, 1983ko uholdeek Bidebarrietako Udal Artxiboko sotoetan gordeta zegoen XIX. mendeko dokumentazio gehiena galtzea ekarri digute. Ura eta lokatza betiko eraman ziren 1857, 1860, 1877 eta 1887ko zentsuen jatorrizko familia orriak. Hain zuzen ere, Bilboko aldaketaren eta hazkundearen urte erabakigarrietan, ikuspegi soziodemografikotik aztertzeko hain interesgarria izango litzatekeenean. Hala, gaur egun, Bilboko XIX. mendea "dokumental-basamortu" gisa defini dezakegu, eta abiapuntu bat eta amaiera bat besterik ez dugu. Gernikako Batzar Etxeko Artxiboan gordetako 1825eko Polizia Erroldari buruz ari gara; ondoren, 1900eko Udal Erroldara jauzi egin behar dugu, gaur egun dagoen zaharrena baita. Egun horien erdian datu solteak besterik ez zaizkigu geratzen, bigarren mailako iturriak, askotan datuak argitaratu zituzten estatistikoen lanaren emaitza.
XIX. mendeko fotos-finko edo biztanleria-piramide gutxi batzuen artean, bereziki interesgarria da 1. irudian ageri den 1869koa. Data hori oso adierazgarria da; izan ere, hiri horrek izandako trantsizio-esperientzia guztia islatzen du bere baitan, ez baita industria-aurreko gizartea, baina oraindik ez baita guztiz industria- eta hiri-gizartea. Alegia, garai hartako bilbotarren ezegonkortasunaren eta aldaketaren isla eta sintesia da.
1. irudia: Bilboko biztanleriaren piramidea 1869an. Iturria: Biztanleen errolda: EIN
Biztanleria-piramide bat aztertzen denean, haren forma deskribatu ohi da: oinarri zabala eta ez oso handia gizarte tradizionalei dagokie; oinarri estua dute, eta gizarte garaikideenak goratu egiten dira. Kasu honetan, Bilbokoan, 1869an, jaioberri txikien belaunaldiari dagokion oinarri nahiko zabala ikus dezakegu. Egoera hori ohikoa da ugalkortasunaren moderazioak eta tarteko belaunaldietako gazteek duten ezkontzak. Adin-tarte horietan (20-30), etorkinen eragina ere ikus dezakegu, normalean ezkongabeak eta gazteak izaten baitira. Bilboren kasuan, 15 eta 24 urte bitarteko neskameen presentziaren eragina ikus dezakegu. Gero desagertu egin ziren, eta talde garrantzitsu bat osatzen zuten eremu hurbiletik, burgesia hasiberri eta aberatserako lanean. Azkenik, goiko aldean nabariak dira hilkortasun-erregimen nagusiaren ondorioak, orduan pertsona askori urte gehiegi bizitzea eragozten baitzien.
1869ko piramide horren osagarri gisa, XIX. mende osoko ibilbidea ikus dezakegu 4. taulan, biztanleriaren egiturari dagokionez, hau da, piramideek denboran zehar izan zuten laburpenari dagokionez.
4. taula: Biztanleriaren egitura, adinaren arabera, Bilbon (%)
