Auñamendi Eusko EntziklopediaBernardo Estornés Lasa Funtsa

Zalantzarik gabe, 1975. urtea giltzarria da Espainiaren historian (Díez-Gijón et al., 1998). Hainbat arrazoirengatik da. Lehenik eta behin, trantsizio politikoari esker, erregimen demokratiko bat jarri zen lehen aldiz Espainian, Europako gainerako herrialdeekin bat etorriz, eta estatuaren antolaketa berri bati esker sortu ziren autonomia-erkidegoak. Aurten ere funtsezkoa izan zen, izan ere, atzeraldi ekonomikoko garai bat inauguratu zen Mendebaldeko herrialdeetan, 73. urteko petrolioaren krisiak bultzatuta, eta industria-egokitzapen- eta birmoldaketa-prozesuak eragin zituen indarrean dagoen merkatu-sistema kapitalistan. Aldi berean, aldaketa horiei esker, gizarte-portaera berriei buruz hitz egin dezakegu. Portaera horiek, besteak beste, norbanakoaren azentuazioa, tradizioen haustura eta gizartearen sekularizazioa dira nagusi.

Bilbon, hirurogeita hamarreko hamarkadako koiunturazko krisi ekonomikoa bereziki dramatikoa izan zen, beste egitura-krisi batekin bat egin baitzuen (Reig, zuz., 1997). Ehun urte baino gehiagoan garapen ekonomiko handia ekarri zuen meatze- eta siderurgia-zikloa agortutzat jo behar da. Bilbo handiak harrituta ikusi zuen, eta bereziki jasan zuen bere historiako meatzaritza-, siderurgia- eta ontzi-enpresa enblematikoen itxiera. Azken finean, biztanleriak industria-birmoldaketa jasan zuen, eta agintariek ez zuten ordezkorik berehala.

Ekonomiaren ikuspegitik, hazkunde ekonomikoa teknologia berrien laguntzara eta ekonomiaren tertziariaziora bideratzea erabaki zen. Hala ageri da 31. taulan; izan ere, biztanleria aktiboak zerbitzuen sektorean egindako dedikazioa handitu egin zen 1996an, eta bilbotarren herenak baino gehiagok hartu zuen parte, eta nabarmen jaitsi zen industria-jarduera tradizionalaren dedikazioa. Bilboren kasuan, aldaketa horiek hiria zerbitzuen ekoizpenera iraultzea ekarri dute, eta hori ez zen berria bere historian, baina oraingo honetan kultur zerbitzuen produkzioan oinarritzen da. Hor daude hirian aurrez egindako garbiketa eta munduarentzat enblematikoak diren eraikinak eraikitzea, hala nola Guggenheim eta Euskalduna, Fosterren metroaz ez hitz egiteagatik; izan ere, ikono bihurtu dute Bilbo, eta gure kaleak turista atzerritarrez bete dituzte, bilbotarren harridurarako leku batera edo bestera nola joan galdetzeko. Demografiaren ikuspegitik, bigarren trantsizio demografikoak definitzen du garai hori, eta ezaugarri berriak ditu; atal honetan azalduko ditugu.

Aldaketa ekonomiko horiek eragina dute gertaera demografikoen bilakaeran. 32. taulak azken hogeita bost urteetako emaitzak aurkezten ditu, eta esan behar da Bilboko historian lehen aldia dela antzeko datuak aurkitzen ditugula, hau da, denak negatiboak. 1975etik, ehun mila biztanle inguru galdu ditu. Epealdia zero hazkundearekin hasi zen, orain arte ez berreskuratzeko, eta guztietan okerrena 1981-86 bosturtekoan adierazitakoa izan zen. Hirian bizi den despopulazio hori, funtsean, azken bi zutabeetan ikusten den bezala, hazkunde natural negatiboari zor zaio, biztanleria-exodo kezkagarri batekin batera. 5. grafikoan, 1988tik 1999ra bitarteko urteko migrazio-saldoak ageri dira, eta hamarkada horretan etengabe gora egin duela erakusten du. 1991tik aurrera, biztanleria-galerari ekin zitzaion, eta 1995ean jo zuen goia. Irteera-puntu gorena erregistratu zuen, eta bosturteko horretako zailtasun ekonomikoekin bat zetorrela erakutsi zuen. Nolanahi ere, baikorra izan daiteke etorkizunarekin, migrazio-saldoaren azken datua (1996-2001) positiboa baita, batez ere XXI. mendearen hasieran Bilbon lehen aldiz agertzen den atzerriko immigrazioari esker.

Bi alderdi kontuan hartuta interpretatu behar da Bilbon azken urteotan izandako biztanleria-galera. Alde batetik, 1983an, hiriak orain arte bizi izan duen azken desanexioa gertatu zen. Une horretatik aurrera, Bilbok 1966an txertatutako udalerriak galdu zituen. 33. taulan argi ikusten da eragin hori; izan ere, data horretatik aurrera, hiriak inoiz baino presio handiagoa izango du demografiaren aldetik, eta zortzi mila eta bostehun biztanle gehienez izango ditu km-2ko. Bestalde, hiri-biztanleriaren galera hori egungo gizartean gertatzen ari diren bizimodu-aldaketen arabera ere ulertu behar da. Hain zuzen, hirian bizitzea, oso garestia izateaz gain, ez da desiratuena etxebizitza urrunak eta naturarekin kontaktuan daudenak nahiago dituzten bizilagunentzat, bizitoki lasaiagoetan eta etxebizitza familiabakar edo atxikietan, higiezin bakoitzak espazio gehiago duenean. Hala, azken hamarkadan ikusi da Bilboren inguruko eremuek aurrekaririk gabeko hazkunde demografikoa izan dutela. Hazkunde hori egoitza-eremutzat hartu da (itsasadarraren eskuinaldea, Getxo, eta ezkerraldea itsasertzari jarraituz, Castro Urdialeseraino), eta Bilboko hazkunde demografiko potentziala hartu dute. Horrenbestez, hiri-biztanleriaren galera hori ez da hondamendi demografikotzat hartu behar, baizik eta biztanleen bizimodu berrien adierazpentzat.

Oraindik murgilduta gauden etapa hori hazkunde negatibo erreal zein naturalarekin hasten da, eta horren ondorioz, Bilboko populazioaren egitura guztiz berria da.

4. irudian ageri da eskuragarri dagoen azken biztanleria-piramidea, non ikusten baita oinarriaren murrizketa bortitza, adin-talde zaharrenek adierazten dutenaren oso antzeko luzera duena. Azken batean, piramide horrek bere forma galdu du, erronboidalaren antzeko morfologiaren truke. Bilboko piramidearen alderdi hori bat dator mundu garatu osoan demografikoki gertatzen ari denarekin, eta gizartearen zahartze progresibo eta itzulezina du ezaugarri.

Fenomeno hori argi ikusten da 34. taulan: gazteen taldea erditik gora jaitsi da hogei urtean, eta 65 urtetik gorakoen taldea bikoiztu egin da epe horretan. Fenomeno horren azentuazioa mendearen azken hamarkadatik aurrera (1991) aurki dezakegu. Aurreikuspen guztien arabera, egiturako joera hori areagotu eta jarraitu egingo da, eta gizarte-kezka handia eragingo du horrek; izan ere, etorkizunean pertsona heldu gutxiago egoteak arriskuan jar ditzake gizarte-aurreikuspeneko sistema eta ongizate-egoera, hain zuzen ere, baliabide gehien behar dituen adin-taldea. Jaiotza tasa babesteko politika serio eta irmoekin edo gazte adina duten etorkinen onarpenarekin soilik gera liteke aurreikusitako ebaluazioa.

Oraingoz, ez dirudi etorkin berriak iristea izango denik populazioaren zahartze progresibo horren epe laburreko irtenbidea. 35. taulan ageri dira Bilbora iristeko migrazio-fluxuen geldialdiaren ondorioak. Biztanleria jaioterriaren arabera eratuta dago ia osorik mende hasieran ikusi genuen moduan, eta lehen industrializazioak ekarritako lan-eskaintza handian zuen jatorria.

Bereziki, 1991tik aurrera, hor hauteman ditzakegu migrazio-fluxu negatiboen ondorioak. 36. taulan ikus daitekeenez, Bilbon jaiotako populazioa ia% 50 aldatu gabe dago. Azken hamar urteetako aldaketa arinak, alde batetik edo bestetik, EAEko barruko migrazio-mugimenduen igoera txiki batean asmatu behar dira. Euskal Herrian jaiotako gehiago Bizkaiko hiriburuan bizitzea ahalbidetzen dute. Eta, bestalde, Afrikaren iparraldetik, Saharaz hegoaldeko Afrikatik eta Latinoamerikatik datozen atzerritarren kopuruak ere gora egin du pixka bat Bilbon, nahiz eta haien kopurua ezin den oraindik eragin demografiko handikotzat hartu, Espainiako beste hiri batzuetan erregistratutako zifretatik urrun baitago.

XX. mendearen azken laurdenari "bigarren trantsizio demografikoa" deitu diote adituek. Eredu demografiko oso apaleko tasa-sistema demografikoa da, eta forma soziodemografiko tradizionalak behin betiko hausten ditu, hala nola familia-instituzioa eta ezkontza-instituzioa (Lesthaeghe: 1983; 1994). Euskal Autonomia Erkidegoaren kasuan, eta Bilbo hirirako ere ikusiko dugunez, sistema demografiko hori oso azkar eta intentsitate handiz hartu da Europako kontinentearekiko. Historian lehen aldiz ez gara berandu iritsi prozesu batera. Hala ere, alde handiak daude Europako erdialdean eta iparraldean gertatzen denarekin, euskal kasua berezia izan dadin "hutsegiteei edo gutxienekoei" dagokienez (Arregui eta Larrañaga, 2001: 42-44). Hau da, aldaketa-sintoma eta -adierazle guztiak gertatzen dira, baina ez mendebaldeko gainerako herrialdeetan sortutako ereduarekin guztiz parekatzeko adinako intentsitatearekin. Hurrengo lerroetan azalduko dugu zertaz ari garen.

Bilboko gizartean izandako aldaketaren lehen zantzuak 6. grafikoan eta 37. taulan ageri diren bizi-tasen bilakaeran aurki ditzakegu. Urte horietan jaiotza-tasak izan duen beherakada izugarria erakusten digu grafikoak, bereziki trantsizio politikoaren hurrengo hamarkadan. Zenbakiei dagokienez, jaiotza-kopurua% 50 murriztu da hogeita bost urte horietan. Grafikoan begiratzen badugu, jaiotza-tasaren kurba hilkortasun-kurbaren azpitik dago 1986tik aurrera. Orain arte inoiz gertatu ez den gertaera berri bat da, lehen deskribatu dugun hazkunde natural negatiboaren jatorrian dagoena.

Ezkontza-tasa gordina ez da oso adierazle garbia, eta, oro har, garai guztietan nahiko egonkor mantentzen da epe luzera. Orain begiratzen badugu, bi puntuko jaitsiera esanguratsua ikus daiteke oso epe laburrean. Zalantzarik gabe, beste behin ere, jaiotza-kopuru txikienaren gakoa gizarte postindustrialean eta postmodernoan nagusi den ezkontza-sisteman aurkitzen da.

Ezkontza-sistemako ezkontza-adierazle finagoak 38. taulan jaso dira. Taula horretan argi ikusten da gizonek nahiz emakumeek % 50 murriztu dutela ezkontza-errekurtsoa, pixkanaka baina itzulerarik gabe. Horrek esan nahi du beste erdia ezkongabea dela eta egoera hori ez dela desiragarria ikuspuntu sozialetik. Egoera zibilaren aldaketari buruzko errezelo hori ezkontzaren adinean nabarmen gora egitearekin konbinatzen da. Ezkontzeko adina lau urtetik bostera igotzen da 1996 arte.

Horixe da sistema demografiko honen ezaugarrietako bat: inoiz ezagutu ez den ezkontza-intentsitate txikiena eta lehen aldiz ezkontzeko adina atzeratzea. Egia esan, zifra horiek benetako aldaketa sozialak ezkutatzen dituzte. Kontua da ikertzaileek beti erabili izan ditugun adierazle tradizionalak direla, eta orain ez direla aski errealitatea neurtzeko. Egia da ezkongabetasuna, indibidualismoa gizarte-ezaugarri gisa biziagotzearen adierazlea, ez dela lehen bezala egoera dramatikoa, pertsona askok nahi dutena baizik. Hau aldaketa bat da. Baina aldaketa handia gertatzen ari da ezkontza-instituzio tradizionalaren krisian.

Bistan denez, 39. taulako datuak aurkezten ditugu. Taula horretan ikusten da ezkontzatik kanpoko jaiotzen hazkundea XX. mendearen azken laurdenean finkatu dela. 1975ean, seme-alabak zituen emakume ezkongabea salbuespena besterik ez zen. 2000. urtean kopuru hori %20ra iritsi zen, eta dagoeneko ez du eskandalu sozialik sortzen, tolerantzia nahiko zabala baizik.

Azken batean, laizazio sozialaren prozesuak ezkontza erritua zeremonia zibilera lehenesten du lehenik. Eta pixkanaka bikotea osatzea aukeratzen da, baina ez instituzionalizatzea inola ere. Horri Espainian 1981az geroztik legez dagoen dibortzioaren orokortzea gehitzen badiogu, gure gizarte postmoderno berrian izandako aldaketa sakonen karakterizazio osoa dugu.

Ezkontza-tasa txikiko sistema jarraitu horren ondorioz, behera askeko ugalkortasuna baino ezin da izan. 40. taulan adierazitako zifrek ezin dute inor epel utzi, nahiz eta gure eguneroko errealitatea izan.

Emakume bakoitzeko seme-alaba kopurua (ISF), 1975ean ordezkatze-maila baino handixeagoa zena, hau da, bikote bat = bi seme-alaba, biztanleria mantendu ahal izateko, 1996an seme-alaba baten balioa baino txikiagoa zen. Horrek esan nahi du Bilbon, mende amaieran, munduko ugalkortasun-indize apalena dagoela. Hain balio kezkagarri horren osagarria emakumeen ugalkortasunaren egutegi-aldaketa da. 40. taulan ikus daitekeenez, amatasunaren batez besteko adina hiru urtetan handitu da, emakumeen ugalkortasun handieneko unea 30-35 urteko adin-taldean dagoelako gaur egun, eta hori orain arte ez da guztiz ezagutzen demografiaren historian. Ugalkortasunaren egutegian eta intentsitatean izandako aldaketa hori ezinezkoa izango zen, bestela, gaur egun antisorgailu eraginkorrak baitaude, eta, horiei esker, emakumeek nahi duten unean kokatu baitezakete ikusmoldea.

Une horretan uler dezakegu "bigarren trantsizioko" euskal ereduaren definizioa gutxienekotzat eta absentziatzat. Egia esan, Bilbon gertatzen diren gizarte-aldaketak Europako gainerako gizarteetan bezala daude. Baina orain arte ez da behar bezain argia. Egoera horrek, hobeto esanda, egoera mistoa eta trantsiziokoa dirudi eredu demografikoen artean (Arregi eta Larrañaga: 2001). Hau da, bizi-tasa txikiak sortzen dira, baina oraindik ez dago datu handirik erroldetan elkarrekin bizitzeari buruz; ez dago ugalkortasun-portaera berdinik ezkonduta ez dauden bikoteen aldean; edo ez da ageri dibortzioaren eta bikote baten edo gehiagoren eraketaren gehiegizko eraginik pertsona baten bizitzan.

Beste era batera esanda, "eredu osoa falta da", baina, batez ere, paralelismorik ez duen gertaera da Euskadiko eta Bilboko ugalkortasun txikia, bereziki. Egia da Europako bigarren trantsizio demografikoan ISF balioa jaitsi egin zela laurogeiko hamarkadan, baina une honetan Europako herrialde guztiak ugalkortasun-balio moderatuetan daude ordezkatze-mailaren inguruan.

Ezkontza- eta ugalkortasun-portaera hori, aldaketari aurre egiten diona, azaltzea ez da erraza une honetan, gertaeren berehalakotasunaren eta puntu horri buruzko ikerketarik ezaren aurrean. Badirudi gakoa emakumeen egoeran dagoela. Lan-jardueraren tasa handituz doa, baina ez du hobetzen prekarietatea, soldata txikiak eta lan-ordutegien malgutasunik eza, familiarekin bateragarriak izan daitezkeenak; ez dago amatasunaren alde sendo egiten duen estatu-politikarik, eskualde-politikarik edo toki-politikarik, eta amatasunak ez du emakumearen lanpostua galtzea ekartzen; eta, azkenik, etxebizitzaren prezioak hain ezinezkoak izan dira azken hamarkadan, bikoteek etxebizitza berriak finantzatzeko egin behar duten ahalegin ekonomikoa dela eta.

Bigarren trantsizio demografikoaren sistema demografikoaren ezaugarri nagusia biztanleria negatiboaren hazkunde natural harrigarria da. Jaiotza-tasen intentsitate txikiak ere heriotza-tasa txikiak eragiten ditu adin-talde guztietan.

Horrenbestez, 41. taulan ikus daitekeenez, populazioaren batez besteko bizi-itxaropena inoiz baino handiagoa izan da. 1981etik 1996ra bitartean, adierazle horrek gora egin du zazpi urtean, eta bilbotarren balioa 80 urtetik gorakoa izan da. Adierazle horri dagokionez (populazio baten bizi-baldintzak hobekien laburtzen dituena), aringarririk gabe esan daiteke Bilboko egoera munduko onenetarikoa dela, eta Europako herrialde batzuek baino altuagoa ere bada.

Nabarmendu behar da bilbotarren bizi-itxaropenaren igoera hori ikusgarriagoa izan zela trantsizio politikoaren lehen urteetan, hau da, 1981 eta 1986 bitartean (sei urteko irabazia); mende amaieran, berriz, goranzko joera izaten jarraituko du, baina ez da oso ikusgarria izango. Urte horiek ez datoz bat, hain zuzen, mikroziklo ekonomikoan oparoaldi batekin, eta, beraz, ezinezkoa da pentsatzea hori dela Eoren jokabide altzista horren zuzeneko kausa.

Hala ere, badirudi bat datozela urtebete baino gutxiagoko haurren heriotza-tasa berriro murriztearekin. 42. taulan ikus daitekeenez, hil gutxiko haurren heriotzak nabarmen egin zuen behera 80ko hamarkadan. Heriotza-tasen zatidurak heren bat jaitsi dira (20,51tik 6,86ra). hogeita bost urtean. Ikertzaileen interpretazio-zuzendaritza bi planteamendu osagarriren inguruan dago. Alde batetik, azken urteetan erditzearen hiru faseen inguruan (haurdunaldia, erditzea eta erditze ondokoa) izan diren osasun-arloko aurrerapenak, prebentzio-neurriak, ospitale-bitartekoak (inkubagailuak) eta sendagai berriak. Eta, bestalde, haur guztien bizitzaren aldeko laguntza- eta borroka-kontzientzia soziala sortzen ari da, gero eta ugalkortasun urriagoaren egoera kontuan hartuta. Horrek haur berri bat izaki "eder" bihurtzen du, ez bakarrik gurasoentzat, baita gizarte osoarentzat ere.

Nahiz eta ukaezina den haurren heriotza-tasaren erantzukizuna bizi-itxaropena handitzean, esan behar da gaur egungo eredu demografiko horretan orain arte ezagutzen ez zen esku-hartze faktore berri bat sartu dela, "helduen bizitza luzatzea", hain zuzen. 43. taulan ageri denez, 65 urtetik gorako pertsonen bizi-itxaropena orain arte sistema demografiko bakar batek ere izan ez duen aurrerapen ikusgarriena da. Adin horretatik gorako bilbotarrek, 1975ean, batez beste hamabost bat urte bizi zitezkeen; hogei urte geroago, itxaropen hori ia hogeita hiru urtera igo zen. Zifra horiek are ikusgarriagoak dira emakumeen datuei erreparatuz gero. Egia da beti, une honetan azalpenik ez duten arazo genetikoengatik, emakumeen bizi-itxaropena gizonena baino handiagoa izan dela. Baina azken hogei urteetan, emakumeen bizi-itxaropena hamar urtetik gora igo da, eta gizonek lau urte irabazi dituzte. Egia da, emakumeei dagokienez, joera hori gizonen joerari berdintzea edo berdintzea espero dela, batzuen eta besteen artean gero eta antzekoagoa den bizitza-ereduagatik, nahiz eta oraingoz ez den islatu datu estatistikoetan.

Azkenik, Bilboko azken mende-laurdeneko sistema demografiko horren heriotza-tasaren alderdi nagusiak definitzen amaitzeko, eredu epidemiologiko nagusiaz arituko gara. 44. taulan, biztanle guztien heriotzen ehunekoak ageri dira, heriotza-arrazoien agregatu handien arabera sailkatuta. Egin dezakegun lehen iruzkina da heriotza-tasaren lehen trantsizioko borroka-zaldi handia —etiologia infekziosoko gaixotasunak— desagertu egin dela biztanleriaren heriotzaren erantzule gisa, gaur egun eskura ditugun antibiotiko guztiei esker. Frankismoaren garaian ikusi genuen bezala, endekapenezko gaixotasunak, hala nola bihotz-hodietakoak edo minbizia, osasun arazo nabarmenena ziren orduan eta orain. Hala ere, etapa honetan ikus daiteke ukipen horiek ohikoenak diren arren, laurogeiko eta laurogeita hamarreko hamarkadetan pisua galtzen ari direla heriotzaren kausan. Deigarriena bihotzarekin zerikusia duten gaixotasunen hobekuntza arina baina nabarmena da. 44. taulan jasotako datuen arabera, badirudi hogeigarren mendearen amaieran osasun-gaitz handiak gainditzen ari zirela, hala nola minbizia eta bihotzekoak, duela urte batzuk baino ez baitziren heriotzaren sinonimo automatikoa.

Zalantzarik gabe, Bilboko eredu epidemiologikoaren joera-aldaketa horren giltzarria honako hauek izan behar dira: ikerketa-medikuntzan egindako aurrerapen handiak, hala nola kirurgia, genetika, sendatzeko substantzia eta sendagai berriak, eta gizartea kontzientziatzea lehen kalitateko ospitale- eta laguntza-bitartekoak izateak duen garrantziaz, eta, batez ere, prebentzioaren garrantzia azpimarratzea. Hau da, gaixotasun bat hartzea gero eta arazo saihestezin bat da heriotzarako pasaportea baino. XXI. menderako, erronka soziosanitarioa izango da, batez ere, gero eta zaharragoak diren adindunen bizi-kalitateari eustea eta herritar gehienentzat ehun eta hogei urte bitarteko giza gorputzaren bizi-muga lortzea.