Ducérék honako hau dio: Baionan, antzinako hirian sartzen ziren erreginagai eta erreginei arreta egitera zetozen ume-aldrak, dotore jantzita, dantzatuz joaten zirela. Abel Joauan-ek 1565eko uztailaren 3tik 10era, Carlos IX erregea, Donibane Garazin zegoela, euskal eraz emakumeak, ilea erabat moztuta ezkongabe ziren bitartean, dantzatzen ikustearen zale zela adierazten digu. Emakumeetariko bakoitzak galbahe eraz egindakoa zen txintxarri-soinua sortzen zuen danbolin bat zeraman, Canadelle eta Bendel izeneko dantzak dantzatuz, euren esanahia zen den ez dakigun arren. Dantzarako zaletasuna hain handi bihurtu zen eze herria ez zen aretoetan eta dantzaketetan dantzan egiteaz asebetetzen eta kaleetan ere egiten zuen. 1589ko urtean, jendaurrean biolina jotzeko eta dantzan egiteko Baionako hiriko Udaletxeak lekaime batek Erregea erail eta bere heriotza aintzat hartuz ezarritako debeku oso berezia aurki dezakegu, Agian, euskal larrearen auzotasunagatik izan daiteke dantzarekin baionatarrek duten gozamen ikaragarri hori.
Egia esateko ez zen guztien atseginekoa, eta jada Lancreko sailburuak dantzari dagokionez egiten duen deskribapen hain da ezohikoa ze, osorik argitaratzen dugu:
"No son solamente juegos y bailes, son incestos y otros crímenes y delitos, de los que podemos decir, en efecto, que nos han venido de esa mala y perniciosa vecindad con España, de la que los vascos y los de Laburdi son vecinos. Tampoco tienen un baile noble como los de la parte anterior de Francia; todos los bailes son más llamativos y los que más agitan el cuerpo, los que más lo desfiguran; todos los más indecentes nos han venido de allí. Todos los pírricos, los moriscos, los saltos mortales, los bailes con cuerdas, la Cascata a lo alto de escaleras, el volar con alas postizas, los Peponettes, el baile sobre las dos picas, el Escarpolette, las Rodades, las fuerzas de Hércules sobre la mujer echada sin tocar el suelo con la espalda, las canarias de pies y manos, todas esas bufonerías nos han llegado de España. Y recién ahora nos ofrece aún nuevos inventos: la Chacona y la Zarabanda. Es el baile más lascivo y más descarado que se pueda ver y de los que las cortesanas españolas, habiéndose dedicado después a la comedia, los han puesto tan en boga en nuestros teatros, que ahora nuestras jovencitas, hacen profesión de bailar perfectamente. Por otra parte es el baile más violento, más apasionado, y cuyos gestos, aunque mudos, parecen más pedir en silencio lo que el hombre lascivo prefiere de la mujer más que cualquier otra cosa, ya que el hombre y la mujer vuelven a pasar varias veces en determinados pasos, medidos, uno junto al otro y se diría que cada miembro y parte del cuerpo busca y toma medida para unirse y asociarse uno al otro en tiempo y lugar. Sólo el Bergamasque viene de Italia, que es curioso y va acompañado por gestos deshonestos pero muy poco en relación con el otro".
Eta geroago, honako hau gehitzen du:
"Además, bailan también al son de tamboriles pequeños y de flautas, y a veces con ese largo instrumento que depositan en el suelo, después lo extienden hasta casi cerca de la cintura, lo golpean con pequeño bastón, algunas veces con un violín".
Dantzak jasan duen errepresioa funtsean Ipar Euskal Herrian eman izan da, XVIII. mende hasieran; Pierre de Lancre, Legebiltzarreko sailburua izan zen errepresio horren arduradun nagusia. XVII. mende amaieran euskal herria deskribatzen duen Mme. Aulnoy bidaiaria ez dago Legebiltzarreko Sailburua bezain eskandalizatuta; hara berton emakumeak bere adierazpenean dioena:
"Estas damas bailaron a mi ruego, habiendo enviado el barón de Castelnau que se fuese en busca de las flautas y de los tamboriles. Para haceros comprender de qué se trata, hay que deciros que un joven toca al mismo tiempo una especie de pífano y el tamboril, que es un instrumento de madera en triángulo y muy largo, casi como una trompeta marina, armada con una sola cuerda, que se golpea con un bastón pequeño, lo que produce un sonido de tambor bastante agradable. Los hombres, que habían venido acompañados de mujeres, invitaron cada uno a la que había traído y el baile empezó en ronda, sujetándose la gente de la mano; después se hicieron entregar cañas bastante largas, uniéndose entonces solamente de dos en dos con pañuelos, alejándose unos de otros. Sus ritmos tenían mucho de alegre y muy especial, y el sonido agrio de las flautas mezclado con el del tamboril, que es bastante guerrero, inspira cierto fuego que no podían moderar; me parecía que era así como se debió bailar el Pírrico del que hablan los antiguos, ya que estos señores y damas daban tantas vueltas, saltos y cabriolas, sus cañas se echaban al aire y se volvían a tomar tan acertadamente que es imposible describir su agilidad y su flexibilidad".
Baionar Pamparruque izenekoa dantza ofiziala zen, agintarientzako, pertsona ospetsuetarako eta jaialdi izugarrietarako bakarrik zena.
Dantzaren errepresioa Pirinioen alde honetan ez zen hain bortitza izan baina luzaroago iraun zuen; eliza, oroar, herriaren dibertsio horren aurka sutsu azaldu zen Trentoko Kontzilioak eta Logroñoko Inkisizioak ezarri zituzten ohituren gogortasunagatik. Halere, eta P. Larramendi bezalako gizon argien laguntzarekin, herria nagusitu zen eta kale eta enparantzetan dantzan egiteaz gain, europar modek areto-dantzak ezarri zituzten, maila pribatuan zein udaletxeetan. Baionako burgesiak XVII. mendetik ezagutzen ditu.
1726an Hondarribiak bere hirigunean eta Guadalupeko Gure Amaren baselizan ere otoi orduaz geroztik dantzaketak baimentzeagatik agirika handia jasotzen du; Iruñako Gotzainak honako hau agintzen du: "en toda la provincia, sus villas y ciudades y lugares, se eviten por las justicias con graves penas, los bailes y tamboriles después de las oraciones". Gipuzkoako agintariek, 1733ko azaroaren 28an kexua jartzen dute zeren "se va renovando la costumbre de permitirse danzas y tamboriles después de las Ave Marías en contravención de las órdenes del rey y mandato del señor obispo". Frantziak bere enbajadoreak XVIII. mende hasieratik bidaltzen ditu; 1732an, P. Calatayuden misioak zirela eta Bilbotik " maestro de danza extranjero" jaurti egiten da...."bailes, danzas y minuetes extranjeros, graves inconvenientes y ofensas de la Divina Majestad" sartu izanagatik. Urte horretan beste maisu bat ere klavikordio eta dantza irakasbideak "graves perjuicios e inconvenientes que se han experimentado y otros motivos con la introducción de naturales extranjeros en dar lecciones de bailes de aquellos países y de varios instrumentos" ez ematera derrigortua da.
Kasu bat dugu, Etxanoko dantzaketari dagokiona, XVIII. mende erdi ingurukoa, herrian erabat sustraitutako integrismo jakin bat ilustratzen digulako oso bitxia dena: Larrea etxeko jaunak toki bereko Karmeliten komentuaren aurka kereila jartzen du, fraide horiek Karmen egunez jaunaren etxearen eta komentuaren artean dagoen enparantzan dantzatze ospatzeko baimena ematea onartzen dutelako. Urte batzuetan, ez zen dantzatzerik izan baina, jauna kanpoan izango zena gogoan hartuz, danbolinak plazan, berriz, entzun ziren. 1750eko agindu batek priora, elizgizonek, etab.-ek, eliza-agintaritzak ezarritakoa bete zezatela, hau da, dantzaketa ez zezatela baimendu, agintzen du. Baina fraideek ez hartutzat jotzen dute, eta dantzaketa Karmen egunean bakarrik ezeze Santa Teresa egunean ere ospatuko da, baina ez agirika eta ohartarazpenik izan gabe.
Juan Laglancé bidaiari parmestarrak, 1778an bi hilabete inguru Bilbon izandakoa, herriak dantza guztiekiko agerrarazten duen ikaragarrizko zaletasuna goraipatzen du:
"La gente es muy alegre y tiene la villa pagado tamboril, que todos los domingos y días de fiesta acude al Arenal donde van las mozas a bailar, pero entre sí, cuando yo lo he presenciado, por no permitir el Sr. Corregidor bailar con hombres; lo que fuera de la villa no se observa este rigor, y sucede muy a menudo en el verano, en que tienen romerías a todos los santuarios y ermitas de los alrededores de la villa que acude mucha gente de ambos sexos y allí meriendan, bailan, se divierten y vuelven de noche cantando por cuadrillas, a pie las más y pocas a caballo, porque carruajes no pueden transitar por aquellos montes y veredas".
Beste bisitari batek, 1776an erlazio bat argitaratu zuen asturiastar bat, Labayruri informazio-iturri bezala balio dio:
"El Arenal, único paseo intra muros, se hallaba muy bien dispuesto..., era el lugar en que en días festivos tocaban los tamborileros de la villa y se bailaban las danzas vizcaínas por damas de medio pelo, criadas y otras que sirven de cargueras".
Delmasen 1756ko gau-jai baten deskribapenaren arabera, probetxuzko pertsonek XVIII.an gau-jaiak antolatzen zituzten hiriko komertzio-burgesiaren goi mailakoenak, merkataritza eta leinurik garrantzitsuenetako emakumeak eta hiribilduko sendirik ospetsuenetako emakumerik ederrenak bertaratuz.
Larramendi, bere Gipuzkoako Koreografia ederrean XVIII. mende erdiko Gipuzkoa deskribatzen du, zalapartatsua eta dantzaria den herri baten defendatzaile dugu, elizaren irainak jasotzeko gertu izanez : "ya me parece que oigo tronar desde los púlpitos a misioneros y otros predicadores celosos y disparar centellas y rayos contra las karrika-dantzas, eskudantzas y otros nombres que tienen los bailes comunes en Guipúzcoa".
Defentsari jarraituz, Gipuzkoan zein egoeretan dantzan egiten den jakinaraztera ematen digu:
"No se hacen en iglesias (los bailes) ni lugares sagrados. No se hacen de noche, y cesan al tocar las Avemarías. Se hacen los días de fiesta: no por la mañana, que el pueblo asiste a la iglesia a misa mayor, procesión y sermón, cuando le hay; no tampoco por la tarde, hasta que acabadas las vísperas cantadas y otras devociones, sale el pueblo de las iglesias, y así nunca las danzas embarazan ni estorban los oficios divinos. No se hacen en Cuaresma ni los primeros 15 días de Pascua, hasta que se cumple con la iglesia y comunión pascual. Se hacen, pues, en la plaza pública y en las calles".
Dantzak euskal jostaketa herrikoi handia ziren, eztegu, erromeria, zezen eta beste jai batzuekin batera. Toki itxietan ere dantzan egiten da:
"Las que se hacen en casas, en salas, en zaguanes, a la luz corta y mala de un candil, de una o dos velas de sebo, que de lejos apenas alumbran -hablo de nuestras eskudantzas a la guitarra o violín, pues entonces está prohibido el tamboril ténganse por sospechosas y dignas de prohibirse. De las otras danzas, que en saraos y salones grandes bien iluminados se hacen de noche, y hasta muy tarde, no quiero decir nada, porque aunque se hacen también en algunos lugares de Guipúzcoa, pero no son propias de este país y han venido de fuera, y no tienen los defensivos de nuestras danzas".
Beste idazle ospetsu batek, Gorosabelek, behin eta berrirako debekuen alferrikakotasunaren aurrean ere dantzaketen alde egiten du:
"La experiencia ha demostrado que cuando se han prohibido los bailes públicos de plaza, se ha ido a bailar a los zaguanes de casas con panderetas, etc. Y vistos los desórdenes que resultaban de esto, se ha tenido que alzar la prohibición impuesta a aquéllos, pues la juventud necesita sus diversiones regulares".
Dantza herrikoirik ugariena Gorosabelek idazten duenean -XIX. mende erdian- zortzikoa da.
Baionan dantzak, erregimen zaharraren pean, ugariak eta era askotakoak dira. Une garrantzitsu guztietan izaten dira. Baionan Borgoñako dukearen jaiotza ospatzeko Baionako gotzaitegian, 1749an bat izan zen eta beste bat bakea izenpetu zenean. Piiseko Amari eskainitako jaian, 1773an ere; 1783an, Udaletxean, Dupré Andrea, intendentearen emaztea zenaren omenez. Batzuetan aratusteak hautatzen ziren dantzan egiteko eta horrela gertatu zen 1742an, Martin Jaunak eta beste batzuk alkateari eta zinegotziei, "considerando que durante este carnaval no se ofrece ninguna diversión que pueda resarcir a las personas de buen gusto de esta ciudad, por la ausencia de espectáculo" adieraztera emanez dantzaketa bat ospatzeko baimen-eskea aurkeztu zietenean.
Dantzek ikuskizunetarako aretoan, ekintzotarako berebizikoa zena, ospatzen ziren; zinegotziak bertan, antzokian bezala, polizia bezala jarduteko eskubidea zuten, eskubide hori hainbatetan eztabaidatu zitzaiela. Hiriko ofizial batek batzar horietan zehar euretariko bati zuzendutako irainak hain sakoneko eragina izan zuen udaletxean ze, Udalak ofizialarengandik zuriketa eskatu zuen. Dantza-aretoko orkestra garai hartan ez zegoen egun eratuta dauden bezala, musika tresna guztiak zituela, aretoko toki desberdinetan biko, hiruko edo lauko taldeetan, aldi berean kontradantza desberdinak jo izatearen helburua lortzeko banatutako biolinez baino. Hiriko Udalak eskainitako galak ziren gauetan eta berezitasunez Luis XVaren semea zen Delfin-en jaiotzaren ohorez antolatutako jaialdiez geroztik, Udaletxeko areto nagusiak, berariazkotasunez dekoratua izan zena, bere musikariak aretoko lau ertzetan jarri zituen.
Euskal Herriaren hegoaldean, zaleek hain dira iritzi berekoak eze, 1790ean oztopoak oztopo dantza publiko itxiak agertzen dira; jai egunetan, igandeetan, aratuste egunetan, etab., auzo guztietan dantzak sortzen dira. Aratuste-dantzak XVIII. mende amaieran hedatzen hasten dira, ohiko aurkaritzak izan arren. Udaletxea izango da jendetza asko bilduko duen dantzagunea; horrela, 1792an, aratuste egunez dantzaldi bat ematen da, Bilbon, azoka nagusian, korrejidore jaunen begirada arretatsuaren pean. 1797an behaketa poliziaren esku izango da; alkatea dantzaldia ospatzearen aurka azaldu ostean, korrejidoreak bere onarpena ematen die beti ere "tener guardia en la puerta que no permita la entrada a persona alguna de uno u otro sexo que no sea conocida..., y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas, para excusar la confusión que siendo de más ocasiona" baldintzapean.
Eragozpen horiek guztiak izan arren areagotze bideak gora dagi: Bilboko Coliseoaren inaugurazioa (1799) poz handiko jai-giro baterako aukera da eta dantzaketa, jakina, elementurik garrantzitsuena izango da. Azkenean, 1800eko urtean, bilbotarrek Coliseo ederrean aratuste guztietan dantzaketak egiteko baimena lortzen dute. 1852an Bilbotar Sozietateak bere aretoak dantzaketa dotoreei zabaltzen dizkie eta Bilbon tamaina murriztuko solasaldi eta dantzaldiak agertzen dira. Gasteizek, hiribildu bareagoa, bere dantzaketak ere Udaletxean antolatzen ditu, herritarren parte hartzea urriagoa den arren: 1850ean, ongintzarako diru-bilketa egiteko antolatutako dantzaketara bertaratutakoak ez dira 300era iristen. Euskal Herriko etxeetan mazurkak, rigodoiak eta redowak, ezkutuko dantzaketan, ama arretatsuak ikuskatuta. Donostian, Plaza Berria, geroago Konstituzio Plaza, igandeetako dantzaketa alaien eszenatokia da, gaur arte iraun izan duena. Herrietan dantzaketak, arratsaldez, alkatearen agintepean eta makila eskuan duela dantzaldia hasteko agindua eman ondoren, dantzatzen dira. Baztanen, agoteak jostaketatik kanporatuta daude, beste dantzari guztiekin nahastuta uztaipetik igarotzean uztaiak itxi egiten zaizkiela. Alkatea, bere aurretik danbolinteroak dituela, enparantzara heltzen denean txistulariak jotako minue batez izaten da. Orotara, dantzaketa, ezkongabe ziren neska eta mutilentzako izaten zen. Beste batzuetan ordena honako hau zen: lehendabizi gizon ezkonduak, gero mutilak eta neskak eta, azkenean, ezkondutako emakumeak. Oro har ezkondutako emakumeen parte hartzea jaialdiaren azkenean egiten zen eta kanpotarrak eta auzoak bakoitza bere etxe edota baserrietara itzultzen zirenean. Karrikadantzaren azkenean, eskuetatik helduz, adin eta orotariko baldintzadun gizon eta emakumeek parte hartzen zuten. Ingurutxo edo txuntun batzuetan, dantzaketarik egin nahi izaten ez zuen emakumeak beso gainean oihal gorridun mantila bat zeraman eta bestela, horrelakorik ezean bere beste lagun bati gordetzeko ematen zion.
Dantzaketaren aurkako mesfidantzak XX. mendera arte iraun du; urrunago joan gabe, Donostiak bere belle époque zalapartaria oraindik bizi zuela, Bidanian dantzaketa lotua izenekoa -zaletu egoskorrek baltzea izendatua- debekatuta zegoen, 1924an, isunaren zigorpean. Herri batzuetan elizako atea zeharkatzea ere debekatu egin zitzaion txistulariaren gerizpea, oraindik ere ia gure artean dagoela esan daiteke.
IEZ