Monarkia eta noblezia

Antso I.a Gartzes

Deioko haitzaren (gaur egun, Monjardin) gailurrean gaztelu-gotorlekua zegoen haitz bizitan eraikita. Eraikin baskoia zen, musulmanen kontrako lehenengo gerretan galdu zena. Zenbait gertakari politiko eta militarren ondoren, Muza familiaren esku gelditu zen gotorlekua, eta Ismaelek, Tuterako errege eta Muzaren biloba zenak, Abd Allahri entregatu zion haren askatasunaren truke.

Gaztelua hesi bat zen; Ega ibaiaren arrotik Ebrora arteko lautadarako sarrera ixten zuen. Ia ezinezkoa zen hara iristea iparraldeko harkaitzezko aldapetatik, baina mendebaldetik, berriz, igo zitekeen. Alde horretatik, gailur zabal eta luzera iristen den aldapa mantsoagoa da, eta, puntu horretan, musulmanek banandu egin zituzten lautadako gotorlekuko hormak aldenik alde egindako zulo sakon batekin. Gotorlekuaren barruan soldadu-taldea zegoen, baita putzu bat ere, erromatarrek eraikitakoa ziurrenik, ura ematen zuena etengabe.

Antso I.a Gartzesen armadak toki hura berreskuratu nahi zuen. Moreten hitzetan, erregea Iratxe monasteriora joan zen aurretik, Montejurra mendiaren oinetara, gotorlekua hartzearen alde otoitz egiteko Ama Birjinari. Mendebaldetik hurbildu ziren gaztelura Antso Gartzesen gizonak, eta hobira jauzi egin zuten.

Tiratzaileek geziekin eraso zituzten kanpora irtetera ausartzen ziren defendatzaileak. Iruñeko armadak gotorlekuko bazter batean inguratu zituen defendatzaileak, eta azkenean, amore eman eta gotorlekua entregatu zuten.

Garaipenaren ostean, Antsok agindua bete eta Iratxeko monasterioari eta bertako monje beneditarrei eman zizkien behin betiko Deioko gaztelua eta San Esteban haraneko herriak. Garaipen horrez geroztik, Antsok "Deioko errege" titulua gehitu zion "Iruñeko errege" tituluari.