Erdi Aroa izenez ezagutzen den garaia iritsi arte, Euskal Herriaren kasuan X. mendean K.o. hasten dena, aurreko garaietan -Prehistorian eta Antzin Aroan- kontserbatutako aztarnak bai kulturalak bai artistikoak gutxi daude Euskal Herriko lurraldetan. Egiaztatuta badago ere Prehistoriaz gero izan zirela bizigune garrantzitsuak gure lurraldean, eta berez aztarna ugari daude haitzuloetako pinturak edo arte higigarriko piezak osatzen dituzten diziplinetan, beste arlo batzuetan, arkitekturan adibidez, egiaztatutako gertaerak baino arrastoak soilik aurkitzen ditugu, eta horregatik, Euskal Herriko artearen historiaren abiapuntua eta hasierako bilakaera xehetasunez zehaztea oso zaila gertatzen zaigu. Nolanahi ere, argi eta garbi hiru fase bereizten dira -Prehistoria, erromatarren kolonizazioa eta kristautasuna- eta horien arabera ikertuko ditugu kontserbatutako arrastoak eta arrasto horien eragina Euskal Herriko artearen historiaren ibilbidean.
Prehistoria deritzogu gizakiaren historiako lehen aldiari, gizadia sortu zenean hasi eta lehen dokumentu idatziak agertu zirenean amaitu zenari. Garai horren zehar, gizakiaren bizimoduan pixkanaka hainbat aldaketa eman ziren, eta horrela, gizakiak nomada izateari utzi zion eta sedentarioa egin zen, ehiza egiteari eta fruituak biltzeari utzi eta nekazaritzari eta abeltzaintzari egiteari ekin zion, eta haitzuloetan bizitzeari utzi eta lehenengo eraikuntza arkitektonikoak altxatzen hasi zen. Prozesu honetan, behin behar oinarrizkoenak eta nagusiak beteta, gizakiak beste motatako sorkuntzak asmatzen hasi zen, behar materialekin baino gero eta garatuagoa zegoen pentsamenduarekin harremanetan zeudenak. Sorkuntza berri hauen artean adierazpen artistikoak nabarmendu ziren, eta batzuetan soilik helburu dekoratiboa bete bazuten ere, bestetan betekizun konplexuagoa betetzen hasi ziren, bat eginez gizakiaren pentsamendu garatuarekin. Horregatik, nabarmendu beharreko lehen adierazpen artistiko garrantzitsu hauek egun guretzako oraindik misteriotsuak dira, ez baitira dekorazio hutsera mugatzen baizik eta transmititu, komunikatzen baitute antolatzen hasia den pentsamendu garatu berria. Hala ere, bilakaera hau mantsoa izan zen eta lau etapetan banatutako garapen geldo baten ondorioa izan zen: Paleolitoa, Mesolitoa, Neolitoa eta Metalen Aroa.
Euskal Herrian, Europa mendebaldeko lurralde gehienetan bezala, garai luze honi buruzko berri gutxi ditugu. Aztarnategi antzinakoenak Goi Paleolitikoak (K.a. 30.000-10.000) dira; fase honetan, klima hotza izan zen nagusi, gizakia ehizatik elikatu zen eta haitzuloetan babeslekua bilatu zuen. Mesolitoan (K.a. 10.000-3.500), Euskal Herriko lurraldetan bizi izan zen gizakia haitzuloak husten hasi zen eguraldia epeldu egin baitzen, eta elikatzeko orduan ehizaz gainera basa-fruituen bilketa eta arrantza bezalako aktibitateak gehitu zizkion. Baina benetako aldaketa Neolitoan (K.a. 3.500-2.500) gertatu zen, etapa honetan nekazaritza eta abeltzaintza Euskal Herriko lurraldetan garatzen hasi baitzen, eta horrela gizakia sedentarioa egiteaz gain, eta behar zituen espazio arkitektonikoak eraikitzeaz batera, bai espazioen bai gizakien arteko harremanen antolamendua planteatzen hasi zen. Azkenik, Metalen Aroan, aldi historikoaren aldaketaren aurreko azken milurtekora arte iraun zuen garaian, metalak eta metalen aleazioak -kobrea, brontzea eta burdina, hurrenez hurren- erabiltzearekin batera, lehendabiziko populazio eta kultura konplexuen bilakaera iragartzen duten lehen adierazpen artistikoen ondareak aurkitzen dira, era berean geroago Antzin Aroan garatuko diren zibilizazio konplexuagoen azalpena antzematen duten aldaketa historikoak iragarriz.
Hala ere, Prehistorian gizadiaren lehenengo adierazpen artistikoak lehenagokoak dira. Behar nagusiak aseta zituelarik, gizakia gainerako animalietatik bereizten hasi zen berezko kultura garatzen hasi zelako, eta hasiera bertatik, kulturaren bilakaera horretan adierazpen artistikoek funtsezko garrantzia izan zuten. Hain zuzen ere, Goi Paleolitotik aurrera, gizakiari laneko tresnak apaintzea eta haitzuloak margotzea bururatu zitzaionetik aurrera, esan daiteke izaki horiek hominido izateari utzi eta gizaki bihurtu zirela. Horregatik, adierazpen artistikoak gizakiaren ezaugarrietatik berezienetakoa eta funtsezkoenetakoa dela esan dezakegu, hizkuntza edota elkarbizitzeko eta antolatzeko gaitasuna gizarte moduan gizakien ezaugarriak ere diren heinean.
Garai hartako sorkuntza artistikoetatik lan antzinakoenak tresna apainduak, aurrena harriaren gainean eta geroago egurrean eta hezurrean eginak, eta haitzuloetako pinturak dira. Geroago, Neolitora igarota, zeramika bezalako euskarriak agertu ziren batetik, eta bestetik, berriz, bestelako adierazpen forma berriak eraikin megalitikoak bezala, harrizko bloke handiez eginiko lehen eraikinak. Aurrerago, Metalen Aroarekin batera, lehenengo herrixkak sortu ziren. Honelako adierazpen artistikoak Euskal Herriko lurraldean ere sortu eta garatu ziren, baina bizitzeko aurrerapenekin gertatu zen bezala, gure lurraldera berandu heldu ziren eta Europako barrualdetik iritsi zitzaizkigun, eremu hartako iparretik eta sortaldetik. Gainera, garai horretatik aurrera lurralde batetik bestera garapenean desberdintasunak sumatzen hasi ziren; hala, Paleolitoko eta Mesolitikoko artea, nagusiki, gure lurraldeko iparraldean garatu zen neurrian, Neolitikoa eta Metalen Aroko artea, berriz, gehiago nabarmendu zen Euskal Herriko hegoaldean.
Prehistorian gizakiak garatu zituen lehen adierazpen artistikoak pinturarekin eta eskulturarekin izan zuten zer ikusia. Klima hotzagatik eta beharrezko aurrerapen teknikoak ezagutzen ez zirelako, Prehistoriaren lehen aldi honetan arkitektura ez zen garatu, eta ondorioz, sentsibilitate artistikoa azaleratzeko oinarrizko beharrak asetzeko behar zituzten lanabesak, hala nola, ehizarakoak, jatekoak edo su egitekoak, dekoratuz eta bizitzeko zituen haitzuloetako hormak margotuz baliatu zen. Beraz, ehiza eta haitzuloa elementuei atxikirik aitzinatu zen artea. Horregatik, adierazpen forma hori zergatik garatu zen azaltzeko garaian, hots, orduko esanahia ulertzeko ahaleginean, teoria hedatuenak dio lehenbiziko adierazpen artistiko haiek izaera magiko erlijiosoa zutela eta ehizarekin -bizitzeko baliabide nagusiari- eta gizakiaren ugalketarekin bereziki harremana zuzena zutela.
Euskal Herriaren historiaren lehen fase honetatik iritsi zaizkigun aztarna gehienak Goi Paleolitoko azken fasekoak dira, eta kantitatez urriak badira ere, garaiko Europako testuinguruan adierazgarriak eta garrantzitsuak dira. Guztietatik zaharrenak Bizkaiko Karrantza herriko
Etxeko erabilerako lanabesetan eta haitzuloetan egiten zituzten erliebeen kasuan, bereziki haitzuloetako sarreretan, dudarik gabe zailtasun teknikoaren ondorioz, labar pinturan baino eskematismoa gehiago baliatu zuten, baina errealismoz guztiz biluzi gabe eta naturalismorako joera argia erakutsiz. Haitzuloetan grabatutako figuren adibide onenak Urdazubiko Alkerdiko (Nafarroa) eta Isturitzeko (Nafarroa Behera) haitzuloetan aurkitzen ditugu; bertan, haitzuloen hormetan baxuerliebeez gainera, hezurrean egindako higigaiak ere aurkitu zituzten, hala nola bastoiak, hagaxkak eta eskulturak. Bestalde, Oiartzunen (Gipuzkoa), La Torre haitzuloan aurkitu zuten hezur batek, zazpi animalien figura grabatu dauzkana, garai honetako horrelako adierazpen artistikoen adibide esanguratsua eta ederra da.
Metalen Aroan aldaketa handiak gertatu ziren, lehengai horien aurkikuntzak eta aplikatzen hasteak aurrerapen handiak ekarri zituelako gizakiaren bizitzako esparru guztietan, bereziki merkataritza eta lehenbiziko populazioen sorrera nabarmenduz. Metalen kanpoko merkataritzaren lekuko ditugu Gipuzkoako Eskoriatzako Axtrokin aurkitutako urrezko ontziak, eta Pagobakoitzeko kanpai-formako basoa, baita Gipuzkoan aurkituta ere, eta aurreko kasuan bezala, honetan ere dudarik gabe kanpoko merkataritzaren lekuko.
Herrixkei dagokionez, Euskal Herriko lurraldeko hegoaldeko eremuan bakarrik aurkitu dira aztarnak, eta ongien kontserbatu direnak Nafarroako Cortesko Alto de la Cruzeko bizilekua eta Arabako Biasteriko La Hoyakoa dira. Batean nahiz bestean, aurkitu diren aztarnak -harresiak, etxeak, sarkofagoak- azpiegitura urbanoa finkatua erakusten dute eta Europa iparraldetik zetozen herri berrien kutsua ageri dute. La Hoyan bereziki nabarmentzekoak dira etxeak, oinplano laukizuzenarekin, apur bat trapezoidalak, eta egurrezko egiturarekin eginak. Cortesen, aldiz, etxeak buztin eta lastozko adobez eginak ziren, eta auzo txikietan antolatuta zeuden, horrela adieraziz bertako herritarrak talde izaera finkatuta zutela. Bukatzeko aipatu, garai honetan Euskal Herriko lurraldeko iparraldean eraikin megalitikoekin jarraitzea, hegoaldean, aldiz, bien bitartean, lehenbiziko populazioak garatzen ziren bitartean, egitate honek zera planteatzen digula, batetik lurraldearen dibertsitatea, baina bestetik ere garatzeko erritmo desberdinak egon zirela.
Idatzizko lehen dokumentuen eta lehen zibilizazio garrantzitsuen agerpena, aro historiko eta artistikoaren aldaketa ekartzen digu, eta horrela, Prehistoriatik Antzinako Historia arora pasatzen gara. Idatzizko lehen dokumentuak Ekialdeko Ertaineko antzinako zibilizazioetan -hots, Mesopotamian eta Pertsian-, Afrikan -Egipton- eta Mediterraneoan agertu baitziren. Aro berri hau, Antzinako Historia bezala ezagutzen duguna, garai honetako inperio garrantzizkoena desagertzearekin batera amaitu zen, hau da, Erromako Inperioa, zein aurrez lortutako aurrerapen guztiak sintetizatzea ez ezik, Erromako Inperioak Europa osora hedatzea ere lortu baitzuen.
Artearen ikuspegitik, Erromak greziarrek garatutako estiloa eta formak bereganatu zituen, baina pragmatismoa eta monumentaltasun handiagoa erantsiz. Gainerakoa, hala Greziak, nola Erromak, beren kulturaren eta arte lanen bidez, artearen geroko bilakaera historikoan sekulako garrantzia izan zuten balioak eta elementuak transmititu zituen, adibidez, proportzioaren eta armoniaren sena, errealismoaren eta naturalismoaren kontzeptua eta, batez ere, existentziaren beste interpretazio desberdin bat, erreferentzi nagusia gizakia zuena, eta garaiko Europako kultura eta artea duda izpirik gabe irauli zuena.
Euskal Herrian Antzin Aroa erromatarrak iritsi zirenean hasi zen. Erromatarrak K.a. III. mendean iritsi ziren Iberiar penintsulara nahiz laborantzako nahiz meatzaritzako lehengaien bila; hain zuzen, erromatarren bizigune haietakoak dira Euskal Herriko biztanleez ditugun idatzizko lehen erreferentziak. Berez, gure lurraldean bizi ziren tribuak izendatzeko baliatzen ditugun izenak (autrigoiak, karistiarrak, barduliarrak, beroiak, baskoiak, tarbelliak, etab.) erromatarrek utzi zizkiguten izendatuak eta idatziz, eta egun oraindik horrela erabiltzen ditugu.
Erromatarrentzat Hispania garrantzi handiko lurraldea izan bazen ere, oraindik ez dago garbi Euskal Herriak garai hartan zein eginkizuna bete zuen. Aztarnek eta agiriek adierazten dutenez, erromatarrak eremu jakin batzuetan finkatu ziren, eta nolabaiteko kolonizazio prozesu bat abian jarri bazuten ere, ezin zehatz daiteke zenbaterainoko eragina izan zuten. Bistakoa dena da, hori bai, are nabarmenago agertu zela euskal lurraldean Prehistoriatik zetorren ikuspegi bikoitza; horrela, Inperio Erromatarra berak ager vasconum izendatu zuen Mediterraneo aldeko isurialdeari, erromatarrek eragin handiena izan zuten lurraldeari, eta saltus vasconum Atlantiko aldeko isurialdeari, Erromatik zabaldutako antolaketa moldeek eragin gutxien izan zuten lurraldeari.
Kontuak horrela, orduko adierazpen artistiko gehienak Araban eta Nafarroan aurkitzen baditugu ere, Irunen, Hondarribian eta Oiartzunen (Gipuzkoa) aurkitutako aztarnak, Oiasso toponimoari dagozkionak, Bidasoa ibaiaren inguruan ere nukleo garrantzizko bat bazela erakusten digute. Euskal Herriko lurraldetan garai honetan garatu ziren diziplina artistikoei dagokionez, bereiziko ditugu, alde batetik, arkitektura -iritsi zaizkigun eta mantentzen diren azpiegituren bidez azalduko duguna- eta, bestetik, arte plastikoak, arrasto eskultorikoak nabarmenduz, eta bereziki, mosaikoak. Azkenik, Euskal Herriko artearen historiaren lehen zati hau amaitzeko, kristautasuna Euskal Herrira heltzearekin harremana duten sorkuntza artistikoak aztertuko ditugu.
Idatzizko berrien arabera erromatarrek Euskal Herrian hainbat hiri eta hiribildu sortu bazituzten ere, aztarnei dagokionez ez dago haiek egindako arkitekturaren edo hirigintzaren berri askorik. Indusketa arkeologokoen bidez zenbait etxeen eta tenpluen oinplanoak agertu dira, baita galtzada erromatarren arrastoak ere, baina azken hauek bigarren mailakoak dira. Heldu zaizkigun lekukotasun gehienak erromatarrek berek sortutako herrietakoak dira, hala nola, Pompaelo (Iruña, Nafarroa), Andelos (Mendigorria, Nafarroa), Iruña (Araba) eta Oiassokoak (Irun, Gipuzkoa) dira, eta landa inguruetako hiribilduetakoak, adibidez, Arellano eta Ledeakoak (Nafarroa).
Garai honetatik ongien gorde diren aztarnak ingeniaritza obrenak dira, izan ere, erromatarrek ingeniaritza lan handiak egin behar izan zituzten beharrezko azpiegiturak osatzeko, eta horrela, lurralde hau konkistatu eta ustiatu ahal izateko. Azpimarratzeko dira, Nafarroan Lodosako akueduktua, Andelosen aurkitutako urtegia, ur biltegia, akueduktua eta termak, eta Aezkoako Urkuluko dorrea, kare harrian eginiko ebakidura zirkularreko eraikina eta forma tronkokotikoa duena, eta egun oraindik ez dakiguna zer funtzio bete zuen. Araban, Mantibleko zubiaren arrastoez gainera, azpimarratzekoak dira Iruñan aurkitutako eraikin elementuak eta apaindurak, aztarnek erakusten dutenez, oinplano ortogonaleko herria baitzen eta hesi batez inguratuta baitzegoen. Bai egun, bai etorkizun hurbil batean baita ere, aurkitzen ari diren aztarna garrantzitsuenak Iruñakoak -bertan aurkikuntza oso interesgarriak egin dira adierazpen ikonografiko kristauaren inguruan- eta Oiassokoak dira, Txingudi badiaren inguruetan zubi, galtzada eta itsas portuetako azpiegituren garrantzi handiko lekukoak aurkitu baitira.
Erromatarren garaiko arrasto eskultorikoak ez dira esanguratsuak. Berez, harrizko eta brontzeko zatiak besterik ez daude gordeta Euskal Herriko museotan, nabarmenduz kapitel dekoratu batzuk eta aldare botibo inskripziodunak; adibide onenak Iruñan eta Oiasson aurkitu dira. Hala ere, erromatarren presentziaren garaian elementu eskultoriko garrantzitsuena estela funerarioa da, lan hauetan apaindura urritasuna da agerian geratzen den ezaugarria, batez ere, Erromako Inperioan nagusia zen estiloarekin eta gustuarekin konparatzen badugu. Estela hauek aurrez funtzio funerarioa betetzen zuten eraikin megalitikoen ordezkoa bilakatu ziren, eta bere erabilera erromatarren nagusigoak iraun zuen denbora guztian luzatu zen, bai eta geroko aldietan ere. Aipatu dugun bezala, bai apaindurak bai inskripzioak xumeak eta laburrak dira, eta azaltzen diren figura gehienak gizakiak edota animaliak izateaz gain, zaldiak bezala, baita erromatarren eta zelten tradizio figuratiboko sinboloak ere -gurutzeak, zirkuluak- azaltzen dira.
Zenbait historialarien interpretazioaren arabera, bai estelak bai eraikin megalitikoak, orduko Euskal Herrian bertan eta bertatik eginiko berezko artearen adierazgarriak izango lirateke. Ildo horretan, esan beharra dugu estelak ez direla bakarrik euskal lurreko sorkuntza, baizik eta, garai hartan, Inperio osora zabaldu zirela. Hala ere, eraikin megalitikoen kasuan bezala, deigarria da, denboran hain luze baliatu izana, artisautzaren apaingarrietan izan zuten eragina -zurezko edo larruzko lanetan ikusten diren sinbolo askok esteletako zeinu grabatuetan dute jatorria- eta erakusten duten lana xumea.
Baina garai hartako adierazpen artistiko nagusia mosaikoa da. Bai tenpluetako bai etxeetako zoruak eta paretak apaintzeko erabilia, bereziki Nafarroako hegoaldean, mosaikoen adibide ugari heldu zaizkigu, eta gainera erakusgarri ongi kontserbatuak dira, ondorioz, eta bistan denez, Euskal Herriko hegoaldean landako herribilduen sarea garrantzizkoa izango zen. Garrantziaren arabera, Tuteran, Villafrankan, Ledean eta Alesbesen bildutako mosaikoak dira nabarmenenak, eta gehienak ere, garaiko beste aztarnak bezala, gaur egun Iruñeko Nafarroako Museoan daude. Errepresentazioen arloan, eszena mitologikoak hartzen dute gaina oro har, eta Inperioaren amaiera aldeko estilokoak direnez gero, errealismo nahiz zehaztasun handiz eginak dira, hala ere, eguneroko bizimoduko eszenak, begetalak eta irudi geometrikoak ere diseinuetan ageri dira.
K.o. V. mendean Erromako Inperioaren gainbehera etorri zen, eta Europako Ekialdetik heldu ziren herrialde desberdinak hartu zuten Europa. Hispanian, herri inbaditzaileen artean, bisigodoen herria izan zen garrantzizkoena, berriz, Ipar Euskal Herria frankoen esku gelditu zen. Honela, historian eta artearen historian deritzogun Erdi Aroa izeneko aldia hasten da, hurrengo atalean aztertuko duguna, eta lehen arte kristaua kronologikoki lehen aldi honetan sartzen badugu ere, estiloaren aldetik Erromako Inperioak eta erromanizazio prozesuak sortutako adierazpen artistikoekin elkartu behar dugu, beraiekin baitago harremanetan.
Erromako Inperioaren desagerpena baino mende bat lehenago, hasita zegoen Euskal Herrira kristautasunaren eragina zabaltzen. Erlijio horrek gure lurretan izan zuen zabalkundearen berri askorik ez baditugu ere, dauden datu apurren arabera berehala hartu zuela indarra eta erromatartze prozesuarekin batera zabaldu zela ematen du; hala, mediterraneo aldeko isurialdean edo ager vasconum izeneko eremuan IV. mendetik aurrera egin zituen erroak, eta isurialde atlantikoan edo saltus vasconum izeneko esparruan, berriz, IX. mendekoak dira lehen berriak. Datu horrek ere bi alderdi horien arteko zatiketa zein garbia zen erakusten digu.
Aztarna arkeologiko eta artistiko gutxi aurkitu dira V. mendetik X. mendera bitarteko garai honetan. Erromako Inperioaren gainbeherarekin, haren azpiegiturak eta erakundeak desagertzearekin batera, klasiko deritzon artea ere desagertu zen. Ondorioz, garai hartako artearen erakusgarri nagusiak Trebiñoko (Araba) konderriko zenbait herrietan harkaitzean zulatutako basilikak dira. Multzo nagusiak Laño, San Julian, Peña de Santiago, Santorkaria, Montico de Charratu eta Harkaitzeko Andre Mari haitzuloetan aurkitu dira. Haitzulo hauetan, beste areto batzuez gainera etxebizitzak bezala, harkaitzean zulatutako basilikak bereizten dira, oinplano basilikalaz eraikiak, absidea eta absidea aurrekin, eta alboan ganberak dituztela. Detaile konstruktiboen artean deigarrienetakoa gangak dira, kanoi gangak baitira, inposta jarraitu batzuetatik abiatzen diren arku fajoiez osatutak, Lañon dagoen bezala, eta Santorkarian ere, azken hau beheratua badago ere.
Horrez gainera, garai honetako beste elementu eskultoriko batzuk ere baditugu, Idiazabalgo eta Ormaiztegiko bataiarriak kasu, biak Gipuzkoan, edota Astigarribiako San Andres elizako sarkofagoak, baita Gipuzkoan ere. Beste eliza batzuetan, hala nola Arrigorriagan Abrisketako San Pedrorenean (Bizkaia) edota Zalduondon Astreako San Julianenean (Araba), garai honetako elementu dekoratiboak eta konstruktiboak aurkitu dira, esate baterako, gaur egun desagertuak dauden antzinako eraikinetako leihoak, eta geroagoko eraikinetan berriro erabiliak izan direnak.
Adibide guzti hauetan, nabarmentzekoa da jadanik ez dela estilo klasikoak adierazteko ohikoa zuen modurik eta baliorik ageri. Erromako Inperioaren krisiarekin eta Europako Ekialdetik herri berrien etorrerarekin, artea erabat aldatu zen, bai trebetasun ezagatik, bai beharrak eta helburuak ere aldatu baitziren -egoera politikoa, ekonomikoa eta sozialarekin gertatu zen bezala-, eta ondorioz, adibidez, errealismoa eta naturalismoa bigarren mailan geratu ziren, edota proportzioa eta armonia bezalako gaiak garrantzi gabe gelditu ziren. Modu horretan, Erdi Aroa izenez ezagutzen dugun beste aldi bat hasi zen.