Kontzeptua

Artearen Historia (2008ko bertsioa)

K.o. V. mendetik aurrera eta germaniar herrien inbasioarekin hasi zen Europan Erdi Aroa deitzen dugun garaia. Orduan, erromatar inperioa desegin egin zen, eta erresuma andana batek ordeztu zuen. Lehen mendeetan, ezegonkortasun handia eragin zuten europar kontinentean, inbasioari barne borroka ugari jarraitu baitzitzaizkion. Gainera, VIII. mendetik aitzina, arabiar inbasioa ere heldu zen Europara, eta Iberiar penintsula ia osoa azpiratu zuen. Nolanahi ere, aldi horretan, Europan, boterea ez zen izan monarkien eskuetan, baizik eta jaun feudalen eta Elizaren eskuetan. Egia esan, Elizak sustatu zuen kultur sorkuntza, eta, handik aurrera, kultura erlijioaren zerbitzura egon zen.

Erdi Aroan, bada, lehenik ordena monastikoek bultzatu zuten estilo berri bat sortzea. Erromanikoa deitu zuten. Mendebalde kristau osoan zabaldu zen, X. mendetik aurrera. Lehenagoko zenbait herentzia artistiko integraturik, arte erromanikoak ederki erantzun zien une horretako premia materialei eta espiritualei. Halere, XII. mendearen hondarretik aitzina, hiriak hazi egin ziren, monarkiek indarra hartu zuten eta burgesia sortu zen. Horrek guztiak gizartearen pentsamoldea aldarazi zuen. Hortik, arte berri bat etorri zen: gotikoa. Arte hori gizakiagana eta naturara hurbildu zen emeki-emeki, eta erlijioaren monopolio esklusiboa izateari uzten hasi. Izan ere, monarkek, burgesek, nobleek eta Elizak, guztiek bultzatu zuten, batera, artearen gizatiartze prozesua. Horrek hurrengo aro historikoan, Aro Modernoan jo zuen goia: Errenazimentuan.

Euskal Herrian, berri gutxi dugu Erdi Aroaren hasieraz. Badirudi, nahiz eta IX. mendera arte ez dugun testigantza fidagarririk, bisigodoek ez zutela batere kontrolatu lurraldea, eta, beraz, Euskal Herriko jendeak erromatarren garaitik jasotako eran eta moduan jarraitu zuela bere burua gobernatzen. Badakigu landa aldea garatu zela, eta, beraz, jaun feudalen boterea hazi zela; bai eta Elizarena ere, apezpikutzen eta monasterioen bitartez. Arabiar herriaren etorrerak gutxi aldatu zuen egoera. Nafarroa hegoaldean jarri ziren bizitzen, eta, Banu Qasi familiaren bitartez, bi mendez eduki zuten mendean Erribera, harik eta nafar erregeek garaitu zituzten arte.

Beraz, Erdi Aroko lehen garai horretan, Euskal Herria lurraldeak menderatzeko borroka garratzean egon zen sartuta buru-belarri, Europa osoa bezala. Borroka horrek noble ugari, apezpikuak eta erregeak jarri zituen elkarren aurka. Egun Euskal Herriko eremuan sartzen ditugun lurraldeetan, erresuma bakarra eratu zen garai hartan. Iruñeko Erresuma hartu zuen izentzat aurrena, eta Nafarroako Erresuma, gero. Gure geografia ia osoa eduki zuen mendean. Erresuma hura bere eremua handitzen saiatu zen, beste guztiak bezala, baina Gaztelarekin eta Aragoirekin egin zuen topo, eta borroka ugari izan zituen biekin. Hala eta guztiz ere, Nafarroako erregeek nobleekin eta Elizarekin partekatu behar izan zuten lurraldearen kontrola, zeren, egia esan, talde horiek baitzeukaten boterea garai horretan, eta kontrol politikoa, ekonomikoa eta kulturala zerabilten biztanleen gainean.

Euskal Herrian sortu ziren lehen agerpen artistiko garrantzitsuak erromaniko deitzen dugun estilokoak dira. Estiloa arestian aipatu dugun kontrolaren zati gisa sortu zen. Elizak, izan ere, nobleek eta erregeek bezalaxe, Europa mendebaldeko lurralde kristauen batasuna agertuko zuten sinboloak behar zituen. Beraz, aniztasun geografikoaren, ekonomikoaren eta politikoaren aurrean, Elizak artea erabili zuen elementu bateratzaile gisa, bere boterea ahalik eta lurralde gehienetan ezartzeko. Hortik datoz arte erromanikoaren izaera homogeneoa eta osagai didaktikoa. Izan ere, orduko gizartea landan bizi zen, eta nekazaritzan eta abeltzaintzan aritzen zen; biztanle gutxi ziren, eta egoera politikoa beti koloka zegoen: agintariak etengabe aldatzen ziren. Erromanikoa bihurtu zen kultur erreferentzia nagusi, gizarte osoa batu zuen estilo.

Frantziako klunitarren ordenako monje beneditarrek sortu eta hedatu zuten erromanikoa. Mendebaldeko mundu kristauaren kohesioa eta uniformetasuna bermatu behar zituen horrek. Horretarako, monasterio, apezpikutza eta erromes-bide sare zabal bat eratu zuten; gure lurraldearen kasuan, Done Jakue bidearen inguruan. Gero, haren bitartez eta hartatik abiaturik, agerpen artistiko ugari hasi ziren sortzen Euskal Herrian. Agerpenek erlijio premia batzuk konpontzen zituzten, eta, gainera, estilo bati eta printzipio batzuei erantzuten zieten, zeinek helburu zehatz batzuk iristea bilatzen baitzuten, adierazpen artistikoaren bitartez. Garbi esan behar da, bada: erromanikoa da Euskal Herrian egindako lehen arte estiloa. Halere, Euskal Herrian garatu zen erromanikoa bere xumetasunagatik nabarmendu zen. Gogoratu behar da estilo erromanikoa Frantzian jaio zela, eta, mendebal Europa osoan hedatu ondoren, oso berandu heldu zela Iberiar penintsulara.

XII. mendearen hondarretik aitzina, beste kultur korronte bat heldu zen, eta, poliki-poliki, erromanikoa ordeztu zuen. Gotikoa zen. Ordu arte, erromanikoa indar desberdinez hedatu zen Euskal Herrian. Nafarroan handiagoa izan zen indarra, Done Jakue bide nagusia hortik baitzihoan; gainera, nafar erregeek lagundu egin zuten monasterio beneditarrak sortzen, bai eta estiloa zabaltzen ere, eraikin erlijiosoak eta zibilak egiteko erraztasunak emanda. Araba eta Iparraldea ere bide nagusiaren ondoan egoteak erromanikoaren garapena lagundu zuen; Bizkaian eta Gipuzkoan, aldiz, erromanikoaren indarra apalagoa izan zen. Estiloaz bezainbatean, Euskal Herriko zein zona den, Frantziako, Aragoiko eta Gaztelako erromanikoen elementuak eta aztarnak aurkitzen ditugu nahasita. Baina arkitektura nagusitu zitzaien arte plastikoei, eta arte erlijiosoa, arte zibilari. Lurralde guztietan ikusten dugu hori.

Arkitektura izan zen erromanikoan gehien garatu zen diziplina artistikoa. Bera bihurtu zen erromanikoa hedatzeko tresnarik hoberena. Nobleek eta Elizak, bost mendeko ezegonkortasunaren eta gerren ondoren, eraikin bereziak behar zituzten. Haiek biztanleen premia berrietara egokitu behar zuten, baina, gainera, eginkizun militarra eta eginkizun didaktikoa eduki behar zituzten: kristau fedean hezi behar zuten gizartea, baina, orobat, botere zibil eta erlijioso berrien nagusitasuna adierazi behar zuten.

Euskal Herrian, ez ditugu gorde garai erromanikoko eraikin erlijioso asko. Bai garai hartako egoera politiko nahasiagatik beragatik, bai denbora luzea joan delako, eliza anitz galdu dira, edo, bestela, eraldatze-prozesu hain sakonak jasan dituzte, non tenplu askotan, egun, soilik ateetan, leihoetan eta horrelako elementuetan baizik ez baititugu aurkitzen erromanikoaren hondarrak. Izan ere, eraikin haiek gehienak txikiak eta apalak izan ziren, bai formalki, bai materialki, garai hartan Euskal Herriko eskualde gehienek garapen maila ekonomiko eta politiko txikia baitzuten, eta, horregatik, gero beste eraikin batzuez ordeztu zituzten, eraikin berriek hobeki betetzen baitzituzten, formalki eta kontzeptualki, geroko belaunaldiek eduki zituzten premiak.

Arkitektura erromanikoak, estilo horretan garatutako gainerako kulturak eta arteak bezala, arte erromatarraren eraikuntza-tradizioa berreskuratzen du, eta, horri, Europa inbaditu zuten herriengandiko beste elementu batzuk gehitzen dizkio. Hala, elizek ezaugarri hauek eduki ohi dituzte: gurutze latindarrezko oinplanoa, nabe bat edo hiru, gurutzadura markatua, eta abside erdizirkularrak dauzkan burualdea. Eraikuntzan, elementu hauek nagusitzen dira: erdi-puntuko arkua, kapitel historiatuak, kanoi- edo ertz-ganga nabeetan, labe-ganga absideetan eta, azkenik, tronpen gaineko kupulak zinborioan. Garai horretan eraikitako monasterioak eta elizak tamaina txikikoak dira, biztanleria ez baitzen oso ugaria. Gainera, lodiak egiten zituzten hormak, eta estuak, leihoak; ez soilik erromatarren eraikuntza-trebetasun teknikoak galdu zirelako -prestakuntza eskola gehienak jadanik ezkutatuak ziren-, baizik eta premia berriek beste eraikitze-molde batzuk eta beste ezaugarri batzuetako eraikinak eskatzen zituztelako, halaber.

Jadanik aipatu dugun bezala, Nafarroan garatu ziren erromanikoko eraikinik onenak Euskal Herrian. Leireko San Salbatore monasterioko kripta eta absideak eta Aralarko San Mikel elizako eraikuntza-elementu batzuk dira estilo horretan eraikin ziren lehen obrak. XI. mendearen hondarrean izan zen hori. Eraikin horietan, bistakoak dira erromanikoaren hasierako xumetasuna eta are zakartasuna ere: pilare eta kapitel lodiak, eta kanpoko kontrahorma izugarri handiak. Halere, Nafarroako erromanikoak XII. mendean ukan zuen unerik distiratsuena. Nafarroako Erresuma sendotu egin zen, Frantziako eta Aragoiko erresumekiko harreman estuei esker, eta musulmanei zenbait lurralde konkistatu zizkielako. Erresuma hazi egin zen ekonomikoki, eta eliza andana bat eraikitzeari ekin zioten. Haietako batzuk kontserbazio-egoera onean daude oraindik. Iruñeko katedrala izan zen garaiko obra nagusia, baina haren hondar gutxi gelditzen zaigu egun. Izan ere, XII. mendearen hasieran eraiki zuten, Compostelako Done Jakue katedrala eredutzat hartuta -hiru nabe, gurutzadura eta hiru abside-, baina, zorigaitzez, 1390ean hondoratu zen, eta estilo gotikoko katedral berri batez ordeztu zuten.

Iruñea Done Jakue bidean dago, eta, beraz, bide horretantxe aurkitzen ditugu erromanikoko obrarik onenetako batzuk. Garai horretakoak dira: Iratxeko monasterioko lehen eraikina, gero beste eraikin batzuez ordeztua, eta Uxueko Santa Maria elizako absidea, non Jacako katedralaren eredua erabili baitzen -hiru nabe, gurutzadura, hiru abside, eta horma sendo eta bao gutxikoak-, eta hiru absideen hormak soilik gelditzen dira, gainerakoa aro gotikoan bota baitzuten, eta, orain, eliza gotikoak dauzka bereganaturik aipatu hormak. Zangozako Santa Maria la Real elizan, aitzitik, hiru absideez gainera, haren portada nagusia eta portadaren apaingarri guztiak atxiki ziren garai erromanikotik, baina gainerakoa fase askotan eta beste estilo batzuez ordeztu zen.

Esanak esan, ordea, Nafarroak dauzka Euskal Herriko arkitektura erromanikoko adibiderik onenetako batzuk. Lizarran, esate baterako, Ruako San Petri elizan, tenpluaren puska handienak hor dauzka oraindik jatorrizko trazak eta elementuak, nagusiki klaustroa, horren bi alde gordetzen baitira. San Mikel elizan, aldiz, hiri berean, burualdea bakarrik da garai erromanikokoa, elizaren gainerakoa zistertarra baita.

Gaur arte gordetako nafar erromanikoko bitxirik ikusgarrienetako batzuk oinplano zentralizatuko elizak dira. Muruzabal herriko Eunateko Andre Maria eliza eta Torres del Rioko Hilobi Santua eliza dira adibide onak. Tamaina txikia dute; eraikuntza bakuna, ia apaingarririk gabea, eta oinplano oktogonala. Eunateko kasuan, eliza inguratzen duen arkuteria oktogonala da berezia. Torres del Rion, berriz, eraikinaren barneko kalifa-ganga nabarmendu behar da. Gangak, bestalde, gurutzatzen diren baina giltzarrian bat egiten ez duten arkuak ditu, zeinek arkitektura mozarabiarra gogorarazten baitute.

Bai Lizarrako bi elizak, bai oinplano zentralizatuko beste biak, Euskal Herriko erromanikoko azken garaikoak dira. Sasoi horretan hasi zen nabaritzen zistertarren eta haien erreformaren eragina. Tuterako katedrala da Nafarroan presentzia hori hobekien salatzen duen eraikina. Zistertarren arkitekturaren eskemei jarraiki, eraikin horretan hiru nabe egin ziren, erdikoa alboetakoak baino handiagoa eta goragoa, eta gurutzadura eta burualdea bost kaperarekin garatu ziren. Eraikin horrek goiera, zalutasun eta argitasun handiagoak iristen ditu, bai elementu eutsietan, bai euskarrietan. Eraikuntza-tekniken ezagutza handiagoa nabari da hor, batetik, eta ase beharreko premia berri batzuk, bestetik. Argitu behar da aldaketa ekonomikoek eta zetozen aldaketa sozialek sortzen zituztela premia berri horiek.

Araban, landa eliza txikiak dira nagusi batik bat. Horiek, estilo erromanikoari jarraiki, oso modu bakunean berrinterpretatu dute eraikina, eta ez harmoniarik eta proportziorik gabe. Gehienak lurraldeko hegoaldean daude, Done Jakue bidearen ondoko lurretan. Arabako landa erromanikoaren ezaugarriak hobekien ageri dituen elizetako bat San Vicentejo da. Trebiñon dago. Nabe bakar gisa dago egina, bi atalekoa, eta presbiterioa, hirugarren atal motzago batek osatua. Abside erdizirkular bat du. San Vicentejo elizak txit ongi laburbiltzen ditu era bakunean berrinterpretatutako erromanikoaren ezaugarriak. Hona antzeko beste adibide batzuk: Tuestako Andre Maria, Gaubean; Tourseko Andre Maria, Gazeon; Markinezko San Joan, Bernedon; San Joan, Karkamun; Andre Maria, Toberan, eta Jasokundea, Alaizan. Eliza horietan gehienetan, ez dakigu eraikuntza daturik eta zirkunstantziarik, ez eta nolako bilakaera izan duen haien kontserbazioak gero, baina erromaniko herrikoiaren adibide interesgarriak dira.

Hala ere, bi eraikin nabarmendu ziren Araba mailan, beren dimentsioengatik eta lurraldean izan zuten eraginagatik. Estibalizko Andre Maria elizaz eta Armentiako San Prudentzio elizaz ari gara. Bi kasuetan, gurutze latindarrezko oinplano bakarra aurkitzen dugu, eta hiru ataleko nabe bakarra; abside erdizirkular bakarrarekin, Armentian, eta hiru abside erdizirkularrekin, Estibalitzen. Estalkiei dagokienez, Armentian, nabeak kanoi zorrotzeko ganga du, eta absideak, labe-ganga; gurutzadurak, berriz, lau arku toral bikoitz zorrotz ditu, eta, horien gainean, zinborioa altxatzen da, zeina erdian diagonalean gurutzatzen diren arkudun gangaz baitago estalia. Estibalitzen, nabea kanoi zorrotzeko gangaz dago estalia; hiru absideak, esfera-laurdeneko gangaz, eta gurutzadura, azkenik, erdiko giltzarririk gabe diagonalean gurutzatzen diren arkudun gangaz.

Iparraldeari doakionez, frantses lurraldean ere foku erromaniko garrantzitsu bat garatu zen, nagusiki barnealdean, Nafarroa Beherean eta Zuberoan, Done Jakue bideak zeukan eraginagatik. Zuberoako Santa Garaziko eliza da eraikinik antzinakoena eta garrantzitsuena. XI. mendean eraiki zuten. Erromaniko frantseseko elementuak biltzen ditu. Eta eskualdeko arkitektura herrikoiaren ezaugarriak; teilatuaren malda handia, esaterako. Zuberoan, honako hauetan ere badira elementu erromanikoak: Hauzeko elizan (Atharratze) eta San Blas elizan (Maule-Lextarre). Eta Nafarroa Beherean, honako hauetan: Haranbeltzeko San Nikolas elizan eta Apaten, Donazaharren. Lapurdin, Lehuntzeko herrixkak bakarrik gorde du XII. mendean eraikitako elizatxo bat.

Bizkaian eta Gipuzkoan, aldiz, erromanikoaren eragina askoz txikiagoa izan zen. Izan ere, kasurik gehienetan, heldu zaizkigun hondarrak urriak dira eta, gainera, arkitektura-elementu isolatuak, hots, portadak, leihoak, bataiarriak eta antzekoak, zeinak geroagoko eraikinetan berrerabili baitituzte.

Oro har, Bizkaiko eta Gipuzkoako erromanikoak Arabakoaren ezaugarri berak ditu. Bi lurralde horietako elementu bereziena Bizkaian erabilitako abside zuzena izan zen. Honako hauetan erabili zuten: San Pelaio elizan, Bakion; Zumetzagako San Mikel elizan, Mungian, eta Abrisketako San Petri elizan, Arrigorriagan. Eliza bakunak dira, tamaina txikikoak. Nabe bakarra dute, egurrezko egitura batez estalia, eta burualdea, kanoi-ganga batez. Eliza horien elementu berezia, hau da, forma karratuko absidea, ezaugarri nahiko arrunta izan zen kantauri itsasertz osoan, eta ez soilik Bizkaian. Garaiaren azkenean, Elexaldeko Andre Maria eliza eraiki zen, Galdakaon. Eraikuntza-elementu gotiko batzuk ditu -arku zorrotzak, nabearen lehen bi ataletan- ezaugarri erromanikoekin nahasita.

Gipuzkoan, hondar erromanikoak are urriagoak dira. Honako hauek aipa ditzakegu: Aretxabaletako hilerriko eraikuntza-elementu isolatu batzuk, hau da, bi arku geminatu, mainel batekin, Bedarretako San Mikel elizatik datozenak, eta bi leiho erromaniko absidial, bata bestearen gainean ipinita, Bedoñako Santa Eulalia elizan, Arrasaten. Ondoko hauetan ere gordetzen dira hondar erromaniko batzuk, hots, Idiazabalgo San Mikel, Abaltzisketako San Joan Bataiatzailea, Zumarragako Antigua eta Tolosako Andre Maria elizetako ateetan. Gipuzkoako eliza erromaniko gehienak eraikin txiki eta behin behinekoak izango ziren, segur aski, eta horrek esan nahi du baliabide ekonomikoak urriagoak zirela.

XII. mendearen hondarrean, erromanikoaren eta gotikoaren arteko estilo artistiko berri bat hedatu zen Europan. Zistertarrek bultzatu zuten, San Bernardok sustatutako erreformatik abiaturik. Ordena berriak aurre egin zion beneditarrek ezarritakoari. Kultura eta arte aszetikoago eta austeroagoak proposatu zituzten. Apaingarriak kendu zizkieten eraikinei, eta eraikuntza-teknika berriak sartu zituzten: arku zorrotza eta gurutze-ganga, adibidez. Eraikuntza-teknika berri horiek gangen zamatik libratu zituzten hormak, arindu egin zituzten haiek, eta goiera eta argia handitu ziren horrela. Estilo berri hori ere Done Jakue bidetik sartu zen, eta eragin berezia eduki zuen Nafarroan, nahiz eta gero Euskal Herri osora hedatu, kasu askotan erromanikoarekin bat egiten zuela. Fiteroko, Irantzuko eta La Olivako monasterioak izan ziren estilo horretan egindako eraikin nagusiak. Nafarroan daude guztiak.

Arkitektura zibilaz bezainbatean, gordetako eraikinak erlijiozkoak baino urriagoak dira oraindik. Garai horretan, nobleek eta monarkiak ez zeukaten Elizak adinako funtzio didaktikorik egin beharrik, eta, gainera, gatazka militarrek mota horretako ondare arkitektoniko gehiena galtzea ekarri zuten. Lizarran dagoen Nafarroako Erregeen Jauregia da arkitektura zibil erromanikotik gelditzen zaigun adibiderik onena. Eraikin sobrio eta bakun sorta batek osatzen du. Egun, etxearen aurpegia bakarrik jo daiteke erromanikokoa, barneko espazioak eraldatu egin baitzituzten gero. Aurpegi hori arkuteriazko bi oinetan dago antolatua -behean arkupea, goian areto handiko leihateak- non bakoitzak zutoin ordena gainjarri desberdina duen.

Gordetako gainerako eraikin zibiletatik, honako hauek nabarmentzen dira: Biana, Arrada eta

Erromanikoan, diziplina plastikoek bigarren mailako tokia eduki zuten, beti arkitekturaren mendean. Haien eginkizuna pedagogikoa izan zen batik bat. Izan ere, helburu nagusia kristau fedea zabaltzea zen, eta Elizak ordezkatutako erlijio-boterea eta nobleek ordezkatutako botere zibila ziren horretarako bitartekoak. Arrazoi horregatik, kontakizun biblikoetako irudiak egiten ziren gehien bat, eta irudi profanoek -abereak, landareak eta eguneroko bizitzako irudiak- bigarren mailako eginkizuna zeukaten, apaingarri hutsak ziren. Errealitatearen eta naturalismoaren zentzua, eta orobat proportzioarena eta harmoniarena, galdu egin ziren, eta erromanikoak, bereizgarriak sinplifikatu ez ezik, puztu ere egin zituen. Aldaketa horretan, teknika zehatzago baten falta ez ezik, artearen kontzeptuaren eta zentzuaren eraldaketa handi bat ere sumatzen da, bai haren eginkizunari dagokionez, bai haren helburuei dagokienez.

Euskal Herrian, gorde diren diziplina plastikoetako hondar gehienak eskultorikoak dira, eta elizetako portadak eta klaustroak apaintzen dituzte. Kasu honetan ere, Nafarroan aurkitzen ditugu adibiderik onenak. Honako hauetan, zehazki: Iruñeko katedral erromanikoaren klaustroko kapiteletan, Tuterako Azken Judizioko portadan, Lizarrako San Mikel elizako alboko portadan eta Zangozako Santa Maria la Real elizako portada nagusian, non baitago, ezbairik gabe, garaiko eskultura multzorik osoena eta interesgarriena. Gainerako elizetan, bai Nafarroan, bai Euskal Herri osoan, apaingarri geometriko bakun eta soilak dira nagusi.

Zurez egindako eta kolore anitzez margotutako eskultura exentuak dira hurrengo agerpen eskultoriko garrantzitsuena. Ama Birjina eserita haurra belaunen gainean duela eta Kristo gurutziltzatua dira gehien ikusten diren irudiak. Garai horretako eskultura exentuetatik, honako hauek nabarmentzen dira: Araban, Estibalizko Ama Birjina, eta Nafarroan, Torres del Rioko Hilobi Santua elizako Kristoa.

Pintura adibiderik ez zaigu heldu -Elgoibarko (Gipuzkoa) San Llobente baselizan aurkitutako horma-pintura apaingarri hondarrak izan ezik-, baina bitxigintza pieza batzuk, bai, esmaltezko akaberaz eta zilarrez, urrez eta boliz egindako lanak. Aralarko (Nafarroa) frontala, Frantziatik ekarria, da piezarik interesgarrienetako bat, eta Europako obrarik onenetako bat jotzen dute. Iratxeko Ama Birjina (Nafarroa) ere nabarmendu behar da. Zurezkoa da, eta zilarrez estalia. Eta Artaxonako (Nafarroa) Jerusalemgo Ama Birjina. Gainera, Nafarroak baditu arabiarrek boliz egindako bi kutxatila berezi. Fiteroko eta Leireko monasterioetatik datoz. Fiteroko kutxatilan, geometria- eta landare-motiboak dira nagusi, eta Leirekoan, gai horiek berak eta giza irudiak ageri dira nahasita.

Gotikoa XII. mendearen hondarrean garatu zen Europan. Kultur mugimendu horrek erromanikoa ordeztu zuen. Europan sortu zen gizarte mota berriagatik jaio zen gotikoa. Izan ere, Erdi Aroko bigarren etapa horretan, Euskal Herriak, Europa osoak bezala, garapen ekonomiko handia izan zuen, artisautzaren -antolamendu-sistema gremial batekin- eta merkataritzaren berpizkundeari esker. Garapen ekonomiko horrek biztanleriaren hazkunde handia ekarri zuen noski. Hiriak indartzea eta hiribilduak sortzea ere bai. Jakina, hiria eta burgesia, hots, garai horretan indartu zen klase sozial berria, oinarri berri bat bilakatu ziren. Oinarri horretan, eta monarkiak, Elizak eta nobleek aurretiaz jarritakoetan altxatu zen gotikoa. Garai horretan hasi zen beheraka sistema feudala. Hain zuzen ere, sistema feudalaren gainbehera hasi zenean, monarkiek ederki baliatu zuten abagunea, beren boterea handitzeko eta erresuma zabalagoak osatzeko.

Elizak ere erantzun beharra zeukan egoera berriari. Kultur mugimendu berri bat sustatu zuen, erromanikoa ordezteko eta sortzen ari zen gizarte berrira egokitzeko. Gizarte berri hori hiritarra zen batez ere, eta, erromanikoaren proposamen austeroen eta zorrotzen aurrean, bestelako lengoaia bat eskatzen zuen, lengoia hurbilagoa, zuzenagoa, gizatiarragoa eta naturalagoa. Elizak ederki sortu zituen, fedearen eta predikazioaren alorretan, ordena monastiko berriak, ordena irekiagoak eta klase sozial berriei nahiz mentalitate berriei egokituagoak -frantziskotarrak, domingotarrak-, eta, ere berean, estilo humanistagoa bultzatu nahi izan zuen, hots, gotikoa, premia artistiko berriei hein berean erantzuteko. Horregatik, eta nahiz eta gotikoak ere erromanikoaren izaera homogeneoarekin eta didaktikoarekin jarraitu zuen, Elizak bazekien estilo berriak bestelako jarrera bat eduki behar zuela, hau da, gizarteagandik hurbilagoa eta elkarrizketazaleagoa.

Garai horretan, Euskal Herriak aldaketa garrantzitsuak ezagutu zituen, nahiz eta era desberdinetan gertatu. Izan ere, Nafarroako Erresuma gainbehera-prozesu batean sartu zen, eta, azkenean, Gaztelako tropek konkistatu zuten, 1515ean. Araban ere, atzerakada handia gertatu zen, lurraldea gelditu egin zen poliki-poliki. Bizkaia eta Gipuzkoa, aldiz, beren aurrerakada ikusgarriagatik nabarmendu ziren. Itsasertzeko bi lurraldeek gora egin zuten, burdina-mearen ustiaketari, arrantzari eta Gaztelako produktuekin Ipar Europarekin egindako merkataritzari esker. XIV. mendetik aurrerako garapen ekonomikoak biztanleria haztea ekarri zuen, eta, horren ondorioz, hazi egin ziren, halaber, gizarte eta kultur oparotasuna. Hala, Arabak eta Nafarroak Erdi Aroko lehen fasean iritsia zuten aldea berdindu egin zuten itsasaldeko bi lurraldeek, eta, ordutik aurrera, iparraren garapena handiagoa izan zen hegoarena baino.

Arteari dagokionez, gotikoak sekulako arrakasta izan zuen Euskal Herrian eta, batik bat, Bizkaian eta Gipuzkoan, nahiz eta Nafarroan, Araban eta Iparraldean ere obra garrantzitsuak eta interesgarriak egin zituzten estilo horretan. Egia esan, gotikoak XVI. mendera arte iraun zuen Euskal Herrian, errenazimentuak ordeztu gabe, estilo berri hori XIV. mendearen azkenean sortu bazen ere. Beste behin ere, arkitektura izan zen gehien garatu zen diziplina artistikoa, nahiz eta eskultura ere independizatzen eta bere kabuz garatzen hasi zen. Euskal Herriko estilo gotikoak eragin ugari jaso zituen: Gaztelatik, Aragoitik eta Frantziatik aurrena, eta, gero, Erdialdeko Europatik, hau da, Flandriatik eta alemaniar erresumetatik. Azkenik, gorde diren obra ugariek eta haien kontserbazio-egoera onak lagunduko digute euskal gotikoaren ikerketan.

Euskal Herrian garatu zen arkitektura gotikoa bere bakuntasunagatik eta austeritateagatik nabarmendu zen batez ere, eta, bestalde, bere izaera hibridoagatik, ezaugarri erromanikoak atxiki baitzituen hasieran, eta ezaugarri errenazentistak hartu, azkenean. Erromanikoko, gotikoko eta errenazimentuko teknika-, eraikuntza- eta apainketa-elementu horien nahasketa bi arrazoigatik gertatu zen: eraikinek luzaroan irauten zutelako, eta elementuak eta materialak eraikuntza-prozesuko une desberdinetan berrerabiltzen zirelako. Hain zuzen ere, hiztegi gotikoko oinarrizko elementuak -arku zorrotzak, gurutze-gangak, arbotanteak- ez dira beti ageri Euskal Herriko eraikinetan. Aitzitik, beste ezaugarri batzuk -zabaltasuna eta altuera espaziala, edo eraikuntza-elementu apaingarrien pieza eskultoriko falta-errepikatu egiten dira garaian zehar.

Tipologiei dagokienez, Euskal Herrian gehien garatu zen tipologia erlijio-izaerakoa izan zen, eta, egia esan, eraikin gehienak, bai kopuruan, bai garrantziagatik, tipologia horretakoak dira. Esan dugu, jadanik, arkitektura zibil erromanikoko hondar gutxi gelditzen direla. Gotikoan, aldiz, eraikin zibil ugari egin ziren. Egia da gehienak aldatuta heldu direla guganaino. Halere, nahikoa dira garai hartako bizitza zibila nolakoa zen asmatzeko. Gainera, eraikin gehienak Euskal Herriko familia garrantzitsuenen jauregiak eta dorretxeak diren arren, badira eraikin arrunten hondarrak ere, eta geroko euskal baserriaren egitura igartzen hasten uzten digute.

Garatutako forma arkitektoniko nagusien artean, nabarmendu behar da erlijio-arkitekturan oinplano-eredu ugari zabaldu zirela, baina haietako bat erabili zela gehien, hots, hiru nabeko oinplano basilikala. Horrek gurutzadura garatua, presbiterioa eta girola zituen, eta, azken horren gainean, sekzio poligonaleko kaperak irekitzen ziren. Euskarriei dagokienez, pilareak bakunak eta austeroak ziren, sekzio zilindrikokoak gehienetan, fustea horzduna zutela pilarearen perimetroan, gangetatik eta tertzeleteetatik jasotzen zuten bultzadari dagokionez. Garai horren azkenean, pilarea gehiago sinplifikatu zen, nerbiodurak pilarean lotzean; horrek pilare zilindrikoa erabiltzea ekarri zuen, askoz bakunagoa baitzen. Estalkien egituran ere, pilareetako bakuntasun eta austeritate bera kontzentratzen dugu, eta, oro har, gurutze-ganga nagusitzen da, ikuspegi sobrio batetik asmatua; apainketan lizentzia bakarra ametitzen zen, hau da, tirante kopurua handitzea, bultzadak deskonposatzeko, tertzelete gehiago sartuta; garaiaren azkenean bakarrik aberastu ziren tertzeleteak, kopatzeak erabilita elementu apaingarritzat.

Lurralde banaketari gagozkiola, garai gotikoan Nafarroan eraiki ziren eraikin gehien, nahiz eta, Araban edo Iparralde barnealdean bezalaxe, eraikitze-erritmoa dezente moteldu zen, garai erromanikokoarekin alderatuta. Bi arrazoi nagusi ziren moteltze horren gibelean: batetik, lurralde horietako ekonomia ahuldu egin zen, eta, bestetik, baziren jadanik erromanikoan eraikitako eraikin ugari, eta ederki betetzen zituzten premiak. Aldiz, Bizkaian, Gipuzkoan eta Iparraldeko itsasbazterrean, zehazki Lapurdin, sekulako hazkundea gertatu zen eraikinen kopuruan. Garapen ekonomikoari eta hazkunde demografikoari esker, eraikin berriak egin ziren lurralde horietan.

Nafarroan, Orreagako Santa Maria eliza da, dakigula, garai gotikoko lehen eraikina. XIII. mendearen hasieran eraiki zuten; Frantziako Paris eskualdeko lehen estilo gotikoari jarraiki, eta ez une horretan Gaztelako katedral nagusien eraikuntzan eragiten ari zen gotiko erradialari. Elizak bost ataleko hiru nabe ditu, erdikoa besteak baino goragoa. Burualdea pentagonala da, leiho handiz hornitua. Tenpluaren elementu gehienak frantziar arkitekturako kanonikoak dira. Honako hauek nabarmentzen dira: pilare zilindrikoak, triforioa eta Euskal Herrian lehen aldiz erabili zen elementu bat, hots, gurutze-gangen zama kanpoko kontrahormen gainean deskargatzen zuten arbotanteak.

Nafarroan, ordea, Iruñeko katedrala da gotikoaren adibiderik onena. Bi aldi bereizi behar dira haren eraikuntzan: lehenengoan klaustroa eraiki zen, eta bigarrenean, eliza, 1390ean eroritako tenplu erromanikoaren hondakinen gainean; bigarren fase horretan, Barbazana kapera ere eraikin zen klaustroan, non haren izar-gangaren trazatua nabarmentzen den. Elizaren egiturari dagokionez, garai horretako gotiko kanonikoaren egiturari jarraitzen dio. Aipagarriak dira kontrahormen artean eta alboko nabeen goiera berarekin irekitako kaperak, zeharkako nabe batek osatutako gurutzadura, zeina oinplanoan eta altxaeran nabarmentzen den, eta triforiorik eza, eraikinari itxura sobrioa eta bertikala ematen diola. Aipagarria da, baita ere, burualdearen osaketa. Hor, kaperek espazio unitarioa osatzen dute, eta espazio hori bakarrik gangen zatien antolaketan banakatzen da.

Nafarroako gainerakoan, eraikitako eliza gehienak bakunagoak dira. Hor ditugu, esate baterako, Erriberriko San Petri eta Santa Maria, Artaxonako San Saturnino, eta Uxueko Santa Maria. XIII. mendearen azkena eta XIV. mendearen lehen erdia bitartean eraiki ziren. Eliza xumeak dira, nabe bakarrekoak. Antz handiagoa dute landa elizekin, hiri elizekin baino. Bilatortako Jasokunde eliza, Zizur Nagusiko San Andres edo San Martin Unxekoa ere Nafarroako landa gotikoaren adibide onak dira. Geroagokoa eta, beraz, hiru nabez eta eraikuntza-soluzio aurreratuagoez osatua da Bianako Santa Maria eliza.

Araban, garai horretan egindako eraikinak urriak dira, baina eraiki zirenak, zinez esanguratsuak. Gasteizko eta Biasteriko tenplu berriak nabarmentzen dira. Gasteizen, Santa Maria eliza dugu garai hartako eraikinik garrantzitsuena. Egun, Katedral Zaharra deitzen zaio. XIII. mendearen hondarrean hasi zituzten haren lanak, eta XV. mendearen azken aldera, osatu. Tenpluan, oinplano basilikal bat hobetsi zen. Bost ataleko hiru nabe dira, gurutzadura zabala eta burualdea, non girola zentrala -zeinetan hiru kapera poligonal irekitzen diren- lau kapera angeluzuzenekin konbinatzen baita. Tenpluaren elementu gehienak kanonikoak, sobrioak eta bakunak dira. Haietan, triforio estu bat nabarmentzen da, tenpluaren perimetro osoa korritzen duena. Gasteizen, estilo horretako beste eliza batzuk ere eraiki ziren garai hartan: San Bizente, San Mikel Goiaingerua eta San Petri Apostolua. Azken hori nabarmentzen da, sarbide arkupeduna baitu burualdearen ondoan, tenplua harresiari erantsita zegoelako. Beste ezaugarri batzuk: lau absidedun burualdea, trazeriez apaindutako leihate zabalak, eta triforio-zati bakarra, gurutzaduraren hegoaldeko muturrean.

Biasteri izan zen Arabako bigarren gune garrantzitsuena. San Joan Bataiatzailea eta Santa Maria de los Reyes elizak eraiki ziren bertan. Lehena XIII. eta XIV. mendeen bitartean eraiki zen. Garai horretako eraikitze-modu gotikoen eskema klasikoei jarraitu zieten. Hiru nabeak eta gurutze-ganga nabarmentzen dira. Santa Maria de los Reyes elizak, berriz, nahiz eta geroago eraiki zuten, hau da, XV. eta XVI. mendeen bitartean, bere arkitektura-egitura gotikoaren elementu gutxi atxiki ditu, baina garai hartako ongien kontserbatutako portada eskultoriko bat dauka.

Arabako gainerakoan, honako herri hauetan dira estilo gotikoan eraikitako elizak: Lasarten, Kanpezun, Bilarren eta Agurainen. Halere, ugari dira, Nafarroan bezala, landa gotikoan eraiki ziren baselizak eta eliza txikiak. Gotikoko eta erromanikoko elementuak nahasten dira horietan, eta, XVI. mendetik aurrera, errenazimentuari dagozkion elementu apaingarriak.

Iparraldeari gagozkiola, Baionako katedrala da estilo gotikoan egindako eraikin garrantzitsuena. XIII. mendearen hondarrean hasi zuten. Parterik handiena XIV. mendekoa da, eta Frantziako Champagne eskualdeko estilo gotiko erradianteari eta, zehazki, Reimseko eta Bordeleko katedralen proiektuen ereduari jarraituta egin zen. Katedralak XVI. mendera arte luzatu zituen eraikitze-lanak, eta XIX. mendean fatxadako dorreak eraiki zirenean eman ziren amaitutzat. Haren itxura ikusgarria nabarmentzen da. Bera da Euskal Herriko katedralik handiena eta gorena. Aipagarriak dira beste ezaugarri hauek ere: gurutze latindarrezko oinplanoa eta ez basilikala, nahiz eta orain geroago erantsitako alboko kaperek ezkutatu duten, eta klaustroa, hobekien eraikitakoetako eta kontserbatutakoetako bat, bai bere egituragatik, bai bere apaingarriengatik.

Bizkaiari eta Gipuzkoari doakienez, aurreko garaian ez bezala, garai horretan eraikin gehiago eta kalitate hobeagokoak eraiki ziren. Halere, berandu samar, XIV. mendera arte ez baitziren egin lehen eraikin esanguratsuak. Bilbon, Jakue Apostolua eta San Anton elizak dira Bizkaiko gotikoaren erakusgarri onak. Eredu bakun eta austero baten arabera eraiki zituzten, eta Frantziako nahiz Gaztelako estilo gotikoen eraikuntza-elementuak erantsi zizkieten. Hona, jarraian, Jakue Apostolua elizaren ezaugarri nagusiak: hiru ataleko hiru nabe, gurutzadura alienatua, presbiterioa, kapera nagusi poligonala eta girola, zeinak zazpi kapera dituen, pentagonalak gehienak. Eliza hori Iberiar penintsulako ipar aldeko beste eraikin batzuekin kidetzen da horrela: Burgo de Osmarekin, Palentziarekin, Santanderrekin eta Castro Urdialesekin. Gurutze-ganga erabili zuten eraikina estaltzeko, gurutzaduraren erdiko atalean -non tertzelete batzuk eta bost giltzarri erabili ziren- eta burualdean -zazpi giltzarriko izar-ganga ipini zuten- izan ezik. San Anton elizari dagokionez, haren hiru nabeetatik erdikoa nabarmentzen da, beste biak baino zabalagoa eta bi bider goragoa baita; absiderik ere ez da, barruko frontisa horma zuzen batekin itxi baitute; Bizkaiko beste eliza batzuek bezala, San Anton elizak ere triforio bat du.

Halere, Bizkaiko estilo gotikoko eraikinik bitxiena Lekeition dago. Herri horretako Andre Maria elizak XIII. mendeko gaztelar estiloaren traza orokorrei jarraitzen die, baina haiek sinplifikatuta. Hona tenpluaren ezaugarri arkitektoniko nagusiak: hiru ataleko hiru nabe, gurutzadura, hiru kapera burualdean, pinakuludun arbotante-bateria bikoitza, nerbio baten presentzia estalkiaren luzera osoan, hari sendotasuna ematen diola, eta haren atzeko partearen ardatza ipar alderantz desplazatzea dakarrela, eta leihateetako trazeriak, zeinak ingelesen eraginaren pean egin baitziren.

Bizkaiko gainerakoan, Gernikako Santa Maria eta Ondarroako Santa Maria elizak nabarmendu behar dira; azken horretan, batez ere, gurutzadura eta abside falta, eta apainketa arkitektonikoa, trazeriak baititu baotan eta erlaitzetan, eta pinakulu eta gargola adierazkorki apainduak. XV. eta XVI. mendeen bitartean, Bizkaiko gainerako eliza gotiko nagusiak eraiki ziren. Honako hauek dira aipagarrienak: Urduñako Santa Maria, Begoñako Andre Maria, Portugaleteko Santa Maria, Balmasedako San Severino, Galdakaoko Santa Maria eta Ziortzako Kolegiata, Markina-Xemeinen.

Azkenik, Gipuzkoak ere, Bizkaiak baino gutxiago eduki arren, baditu gotikoko eraikin aipagarri batzuk. Guztietan, gotikoa ez da bakarrik garatzen Gaztelako ereduari jarraiki, Bizkaian gertatu zen bezala, baizik eta frantses gotikoaren eragina ere nabari da, hark lehenik Nafarroan eduki zuen eraginaren bitartez, eta gotiko mota austeroago eta bakunago bat hartu zen lurralde horretatik, non erromanikotik hartutako eraikuntza-elementu eta elementu estetiko batzuk ere gordetzen diren.

Getariako Done Salbatore da lurraldeko elizarik bitxiena. XIV. mendean eraiki zuten. Hiru ataleko hiru nabe ditu, erdikoa goragoa, eta atalak, berriz, zutabeak datxezkien pilare zilindrikoz daude bereizita. Tenplua gurutze-gangez dago estalia; bakunak dira alboetakoak, eta izar-gangak, erdiko nabekoak. Horien bultzada dagozkien horma-hortzek jasotzen dute barruan, eta kanpoko kontrahorma batzuetara bidaltzen, arbotanteen bitartez. Daukan planimetria irregularra da, haatik, elizaren elementurik harrigarriena, hormak ez baitira paraleloak, eta ez baitago korrespondentzia simetrikorik eraikinaren luzerako ardatzarekin; gainera, oinen eta burualdearen artean metrobeteko desnibela dago hegoaldeko aterantz. Trazatu irregular hori da eraikinaren alderik originalena, eta, horrekin batera, eraikinaren horma perimetralak korritzen dituen triforioa. Garai horretan, Debako Santa Maria eliza ere hasi ziren eraikitzen Gipuzkoan. Hiru nabeko tenplua da, eta burualde zuzenekoa. Bertan, portada eskultoriko eta polikromatua nabarmentzen da, Biasteriko Santa Maria de los Reyes elizan bezala.

Hondarribiko Jasokundeko eta Sagarrondoko Andre Maria, Oñatiko San Mikel eta Donostiako San Bizente elizak, berriz, hiru gauzagatik nabarmentzen dira, hots, beren itxura militar eta defentsakoagatik, gangei eusten dieten pilare zilindrikoengatik eta, hiru nabe eduki arren, alboetakoak ia erdikoa bezain gora iristen direlako. Gotorleku itxura dauka Zumaiako San Petri elizak ere, nahiz eta kasu honetan lau ataleko nabe bakarra daukagun, abside poligonala, eta estalkia, berriz, nerbio nabarmeneko tertzeletedun gurutze-gangez hornitua. Gotorleku itxurako gotiko bitxi horrek garapen handia eduki zuen Gipuzkoan XV. mendetik aurrera eta XVI. mendean zehar, eta herri hauetako parrokia-elizetan ikus dezakegu: Eibar, Segura, Oiartzun, Elgeta, Alkiza, Ezkio, Asteasu, Zegama eta Berastegi, Herri horietako elizetan, gotiko sobrio, bakun eta elemental bat erabili zen, nahiz eta ez zitzaion falta monumentaltasunik, zeren aurrerapen ekonomikoak eta sozialak aise onartzen baitzuten era horretako eraikina egiteak zekarren gastua. Eraikinei uniformetasun eta erregulartasun handiagoa ematen dizkien eraikuntza-formula horrek jadanik hallenkirche motako eliza iradokitzen digu. Eliza mota horrek izugarrizko transzendentzia izan zuen Euskal Herrian garai errenazentistan, eta "euskal gotiko" gisa ezagutzen dugu.

Arkitektura zibilari dagokionez, italiar eraginpeko hiritar jauregi motako eredua izan zen, frantziar arkitekturaren elementu ugari izan zituen arren, nagusitu zena. Bere bolumenak erregularrak dira eta fatxadaren konposaketan simetria zorrotza izanez ardatz nabarmendunen bitartez banatzen dira; fatxadaren konposaketan, behealdean sendotasun itxura ematen zaio solairurik garrantzitsuenean elementu apaingarririk gehienak biltzen diren bitartean; hortik aurrera, goiko solairuetan arian arian tratamendu apaingarria gutxituz doa teilatura iritsi arte.

Araban zein Nafarroan, aldi honetan zehar egindako arkitektura zibil eklektikoari dagozkion ereduak ugariak dira. Iruñan, estilo mudejarrean egindako Iruñaldeko Mankomunitatearen egoitza aipatu daiteke eta Vitoria- Gasteizi dagokionez estilo errenazentistan Pantaleón Iradierrek egindako Bigarren Hezkuntzako Probintzia-Institutua -egun Eusko Legebiltzarraren egoitza dena- eta ukitu neolandatarra duen Julio Saracibarrek egindako Posta eta Telegrafoen eraikinaz gain, Saracibarrek garai horretan arabar burgesiarentzako egindako ekialdeko elementuak eklektismo historizistarekin elkartzen dituen etxalde ugariak -Hereclio Fournier, Zuloaga Etxea, Jaquecas Etxea, Sofia Etxea- azpimarratu ditzakegu.

Gipuzkoan, Donostia, mugimendu ezberdinak elkartuz bere zabalguneko erakinak eraikitzen hasi zen, nagusiki errenazimendura eta barrokora jo bazuen ere. Eraikin horietan -Gipuzkoako Aldundiaren Jauregia, Kasinoa (egungo Udala), Victoria Eugenia Antzokia, Maria Cristina Hotela, Miramar Jauregia, Amarako Eskolak, Zuloagako Eskolak, Probintzia Institutua (egun Koldo Mitxelena), Arte eta Ofizioen Eskola (egungo Posta etxea) - arkitekto talde jardun zuen -José de Goicoa, Luis Aladren, Adolfo Morales de los Ríos, Francisco Urcola, Juan Rafael Aldai, Benito Olasagasti, edota Charles Mewes eta Selder Wormun kanpotarrek- eta arkitekto guzti horiek formei dagokienez eklektikotasun atsegina egitea lortu zuten, inola ere gainkargatutako apaingarrietan erori gabe, eta etxebizitzarako gainerako eraikuntzekin zabalgunean integratzen jakinda. Hautatutako estilorik garrantzitsuena irakurketa erraz eta soileko errenazimendua izan zen arren, bere orijinaltasunagatik nabarmendu beharrekoa ingeles-landazabaleko etxe baten pintoreskotasunaren antzera Wormunek egindako Miramar Jauregia da.

Eklektikotasunak Bilbon, errenazimendura ere jo zuen arren, bai konposaketan bai dekorazioan ere gainkargatutako irakurketa eginez barrokoa berreskuratzea nahiago izan zuen. Estilo horren adibide bat Bizkaiko Aldundiaren jauregia dugu, Luis Aladrenek eraikin solemne eta galanta egiteko asmoz egina, barroko estiloduna eta dekorazio-xehetasun rococoduna. Hala ere, Bilbon dagoenik estilo barrokoaren adierazgarririk hoberena udaletxean eta Arriaga antzokian ditugu, biak Joaquin Rucobaren lanak; antzokian nabarmentzekoa da irudi zuzen eta bihurgunedunen arteko txandaketa eta bere aurrealdearen apaindurazko narotasuna. Beste gainerako eraikinei dagokienez -Alhondiga, Bidebarrietako Liburutegia, Deustuko Unibertsitatea, Basurtuko Ospitalea, Lezama-Leguizamon jauregia- Manuel Maria Smith, Severino Achucarro, Ricardo Bastida eta Calixto Emiliano Amannen lanek, besteak beste, estilo kopuru askorekin nahasten diren eklektikotasuna adierazten digute, Leonardo Rucabado arkitekto kantabriarraren kasua bezala mendi-arkitekturaren elementu herrikoiak txertatuz. Arkitekto horrek zein beste bere belaunaldiko batzuk ere, estilo horren lekukotasuna Getxoko Areeta, Algorta eta Neguri auzoetan, lurraldearen industrializazioari esker aberastu ziren familia burgesen jauregietan, itxi zuten. Hala ere, Euskal Herrian arkitektura herrikoira itzultzeko modak bere episodio berezia XX. mendearen hasieran etxebizitza familiabakarrera bideratutako eraikinetan batez ere euskal baserriaren tipologiaren berrinterpretazioan bere oinarria duen neoeuskalduna deritzon estilo baten agerpenean izan zuen. Horrela, lapurdiko baserriaren elementurik funtsezkoenen bilketatik abiatuta -teilatu eta aurrealdeetako disimetriak, bano handiak eta egonleku zabalak, helburu apaingarridun aurrealdeetako margodun egur-estrabeek egindako jokoa, etxearen oinaldean harriaren erabilera-, Edmond Durandeau, Henri Godbarge, Jean Longeray eta William Marcel arkitekto frantsesek izan ziren Lapurdiko itsasertzeko turismo-lekuetan estilo hori garatu zuten lehendabizikoak.

Geroztik, gainerako Euskal Herri guztian zehar zabaldu zen, Pedro Guimon, Amann, Smith, Rucabado, Achucarro, Bastida eta beste euskal arkitekto batzuk egindako lanari esker, bai etxebizitza familiabakarrekoen arkitekturan bai aduana-eraikinetan edota trenbidearen geltokiak bezalako tipologiadun eraikuntzetan ere.

Arte plastikoek ere garapen handiagoa izan zuten garai horretan. Kontserbatzen diren adibideak, gainera, ugariagoak dira, eta aldaketa garrantzitsuak nabari dira erabiltzen den teknikan eta erakusten diren gaietan.

Estilo gotikoko eskultura independizatzen hasten da esparru arkitektonikotik, eta modu exentuan egindako obra aipagarriak aurkitzen ditugu. Teknikari eta tematikari dagokienez, erromanikoak laga zituen naturalismoa eta errealismoa berreskuratzen ditu eskultura gotikoak, eta, bestalde, humanismo handiagoa errebindikatzen du itxuratutako motiboetan, garatzen ari den gizarte hiritar berrira zuzenago eta modu hurbilago batean hurreratzeko.

Alabaina, elizetako portadetako eskultura apaingarriak artean bere garrantzia atxiki zuen, eta oso adibide onak dauzkagu Nafarroan, Araban eta Gipuzkoan. Nafarroan, Erriberriko Santa Maria eta Uxueko Santa Maria elizetako portadak nabarmentzen dira, eta Iruñeko katedraleko klaustroko apaingarri eskultorikoak. Araban, Gasteizko Santa Maria katedralak eta San Petri elizak ere portada interesgarriak atxiki dituzte, nahiz eta adibiderik ikusgarriena lurraldeko hegoaldean aurkitzen dugun, Biasterin, zeren Santa Maria de los Reyes elizaren portadako multzo eskultorikoak bere jatorrizko polikromiaren parte handi bat gorde baitu, arkitekturak berak babestu duelako. Gipuzkoan, Debako Santa Maria la Real elizaren sarrera nagusiko multzo eskultorikoak ere baditu polikromia hondar batzuk oraindik, baina gutxiago eta egoera kaskarragoan, agerian egon baita denborarik gehienean, eta inongo elementuk babesten ez zuela. Elizen barruan, berriz, nahiz eta pintura agerpenek protagonismo handiagoa zuten eskultorikoek baino, garai horren azkenean multzo eskultorikodun erretaulak aurkitzen hasten gara: Lekeitioko Santa Marian bat, flandestar eragin garbikoa.

Eskultura exentuari gagozkiola, Nafarroak gordetzen ditu, garai erromanikoan bezala, adibiderik onenak. Kasu horretan ere, naturalismoranzko eta errealismoranzko joera nabari da, Ama Birjinaren gaia aukeratzen da, eta Kristo Gurutziltzatuaren itxurapena baztertzen. Horrek guztiak erakusten du eliza-erakundeek gizartera hurreratzeko gero eta nahi handiagoa zutela. Anitz dira garai horretan egindako Ama Birjinaren irudiak. Honako hauek nabarmenduko ditugu: Orreagako Ama Birjina haurrarekin, Uharteko Andre Maria Zuria, Olaztiko Ama Birjina, Erriberriko Ama Birjina eta Urantziako Ama Birjina.

Garai horretako obrarik adierazgarrienak, ordea, garaiaren azkenean egin ziren, eta tipologia berriei jarraituta. Hala, XIV. mendetik aurrera, lehen hilobiak aurkitzen ditugu. Karlos III.arena eta haren emazte Leonorrena nabarmentzen dira, Iruñeko katedralean; Villaespesa kantzelariarena, Tuterako katedralean, eta Oñatiko kondearen hilobia, Oñatiko San Mikel elizan. Hiru adibideetan, aipagarriak dira sarkofagoetako erliebeak, non pertsonaia batzuk ageri diren hilen alde otoitz egiten.

Bitxigintzak aurreko garaian bezalako garrantzia atxiki zuen, eta, kasu honetan ere, obrarik esanguratsuenak Nafarroan daude. Honako pieza hauek gailentzen dira: Karlos III.ak Uxueko elizari eman zion kaliza -egun Nafarroako Museoan dago- eta erlikiak gordetzeko erlikiontziak; Karlomagnoren Xakea deritzana, tartean, bere diseinu koadrikulatu bereziagatik deitzen baitiote horrela.

Pinturari doakionez, gotikoan zehar agerpen piktorikoen hondarrak aurkitzen ditugu Euskal Herrian. Erdi Aroan, eta baliabide ekonomikoak zeuzkaten guztietan, erlijio-irudiez eta beste apaingarri batzuez apaintzen zituzten elizak. Tamalez, kasurik gehienetan ez dira ongi kontserbatzen, zeren beste apainketa mota batzuez ordeztu baitzituzten gero, edo kendu egin baitzituzten, besterik gabe, beste irizpide estetiko batzuk nagusitu zirelako eta elizetako horma-irudiak kentzea hobesten zelako, batez ere XIX. mendean.

Garai horretako lan piktorikoek funtzio didaktiko bat dute, eskulturaren kasuan bezalaxe. Sinestunari irakastea zen xedea, eta, horregatik, gai gehienek erlijio-gertakariak edo Bibliako pasarteak erakusten dituzte. Kontserbatzen ditugun obrarik zaharrenak XIV. mendekoak dira, eta, nahiz eta oro har europar korronteek -protogotikoa, lineala, italogotikoa, nazioartekoa eta hispanoflandestarra- ezarritako pautak jarraitzen diren, Euskal Herrian estilo horien interpretazio bakuna eta eskematikoa egin zen.

Iruñeko Nafarroako Museoak dauzka obren hondarrik garrantzitsuenak. Aragoiko fokuaren eragina da nagusi horietan. Lehen garai protogotikoan, honako hauek sartzen dira: Artaitzeko San Martin elizako, Artaxonako San Saturnino elizako eta Erriberriko San Petri elizako pinturak. Iruñeko katedralak, eta Ekaiko, Olletako, Arletako, Eriztaingo eta Galipentzuko elizek geroagoko garaietako hondarrak gordetzen dituzte, gotiko linealekoak bereziki. Flandestar eragina beranduagokoa da, eta Lizarrako San Mikel elizan nabari da, eta zenbait taulatan eta erretaulatan, Tuterako nagusian barne.

Araban, dokumentatutako pintura gotikoko lekukotzen artean, bi adibide nabarmenduko ditugu: Alaizako Jasokunde elizan, pintura hondar garrantzitsuak baina denboran sailkatzen gaitzak kontserbatzen dira; bai estiloan, bai garatutako gaietan, elementu eta ezaugarri ugari nahasten dira, eta horrek bigarren mailako eta garai horretako ezaugarriak berandu bereganatu zituen tailer bat salatzen digu. Gazeoko elizan kontserbatutako hondarrak, aldiz, gotiko linealaren fasekoak dira, eta garatutako programa ikonografikorik onenetako bat osatzen dute.