1789tik aurrera gizadiaren historian Aro Garaikidea deritzogun eta egun arte iristen den aro berri bat hasten da. Aro honen hasiera historia-gertaera garrantzitsu eta sinbologia betez jantzitakoaz bideratzen da: Frantziar Iraultza. Hirugarren estamentuaren matxinada -burgesiak, eskulangileek eta nekazariek eratutakoa- Antzinako Erregimenaren oinarrien aurkako zuzeneko eraso garbia izan zen. Baina horrekin, gizartearen antolaketa bakarrik ez ezik, baita Elizak, nobleziak eta monarkiak zeukaten boterearen monopolioa ere zalantzan jartzen ziren. Izatez, aldaketaren hasiera frantziar Iraultzaren eztanda baino arinagokoa izan zen; aldez aurretik, burgesiak industria Iraultzaren bitartez ekonomia-aldaketa hasia zeukan eta, beraz, iraultza politikoa antzaldaketa askoz sakonago baten emaitza izan zen. Aro Modernotik Aro Garaikidera arteko aldaketa, ostera, ez zen baketsua izan; lehenengoz eta behin absolutisten -Antzinako Erregimenaren aldezleak- eta liberalen -burgesia- arteko aurkakotasuna, eta, geroztik, liberalen euren arteko aurkakotasun garbiak, XIX. mendean zehar Europa guztia astindu zuten istilu eta guda ugari sortarazi zituen.
XX. mendeko lehen erdian zehar, munduak mugimendu iraultzaileak, mundu-gudak eta ekonomia-krisialdiak jarraian izan zituen aldi aztoratua bizi izan zuen; izatez, langileen mugimenduak botereaz jabetzeko euren lehendabiziko ahaleginak egiten zituzten bitartean, europar estatu batzuetan erdi mailakoek sistema parlamentarioek bertan behera utzi eta faxismoaren alde ekiten zioten. Mugimendu, iraultza eta boterearen aldaketa horien guztien atzean ekonomia-egoera nabarmen zegoen; mundu mailako ekonomia kapitalista lehen mundu gudan (1914-1919) amaitu zuen norgehiagoka zurrunbilo baten sartu zen; gai honek, hogeita hamar urte beranduago, bigarren mundu gudan (1939-1945) izan zuen bere jarraipena. Istilu bi horien artean dagoen tartean, kapitalismoak bere historia guztiko ekonomia-krisialdirik txarrena bizi izan zuen, Nueva Yorkeko burtsaren krisialdiak 1929an eragindakoa alegia.
Bigarren mundu guda amaitutakoan, mundua, maila politikoa eta gizarte zibila ekonomia-norgehiagokak eta krisialdia saihesteko mekanismoak -artean giza-ongizatearen Estatua- sortzen ahalegindu zireneko aldi berri baten sartu zen. Hala ere krisialdiak ezin eragotzi izan ziren, mundua guda otzaren eztandaren ondoren bi bloketan zatituta gelditu baitzen. Garai honen beste ezaugarri bereizgarrienetariko bat deskolonizazio-prozesua izan zen; europar kontinenteak bere koloniak galdu egin zituen eta, beraz afrikar eta asiar kontinentean herri berriak sortu ziren, estatu-kopurua bikoiztea ekarriz. Aro hau beste krisialdi berri batez bukatu zen, 1973an izandako petrolioaren krisialdia izenekoaz alegia.
Laurogeigarreneko hamarkadatik aurrera, guda hotza amaitu zenean, ekonomia kapitalista berriro ere aro liberal baten -neoliberalismoa- aurkitzen den eta herri aberats eta txiroen arteko desberdintasunak areagotu besterik egin ez diren hirugarren aro baten sartuak gara. Bestalde, zientzia- eta teknologia-iraultzak etengabeak dira, eta beraz, gizartea harrigarrizko abiadan antzaldatu eta aldatzen doa, aurrerabide horiek guztiak, oraingoz behintzat, gizarterik garatuenei berezitasunez eragiten dien arren. Batzuk aro hau globalizazioaren aro bezala izendatu dute, antzina banatzen gintuzten tarte eta aldeak ikaragarri gutxitzen baitaude, nahiz eta, berriro ere, horrelakorik biztanleriaren zati bati bakarrik gertatzen zaion.
Gertakizun horiek guztiak, gainera, ikaragarri azkar gertatu dira. XIX. mendearen erdi ingurutik, politika-, ekonomia- eta zientzia-iraultzen baturaren eraginez bizitzak eraldaketarako gaitasun zorabiagarria lortzea ekarri du. Elementu berri honek gizartearen arlo guztietan eragin izan du eta, beraz, kulturan ere eta, zehatzago esate aldera, artean. Horregatik, beste garai batzuetan izandako estilo-homogeneitatea desagertu egin da, eta etengabeko aldaketa-prozesuan den gizarte baten beharrizanei erantzute ahalegina egin duten ugari, ondoz ondoko eta, sarri askotan, aldibereko arte-mugimenduak sortu dira. Beraz, artistek ordura arte erabilitako lengoaiak bertan behera utzi beharraz eta egin beharraz jabetu izatera iritsi ziren, euretariko bakoitzaren berezitasuna adierazi zezaten forma berriak sortzearen alde ekinaz zeren, azkenik, euren sormenerako gaitasuna askatua izan baitzen.
Hortik eratortzen dira XIX eta XX. mendeetan eman eta XXI. mendean jarraipena izango duten arte-estilo eta mugimenduen bat-bateko etorrera; izatez, neoklasikotasuna, erromantikotasuna, eklektikotasuna, modernismoa, modernitatea, abangoardia, postmodernitatea edo aniztasuna hitzak, ez dira askatasuna lortu duenetik artistaren berezitasunaren baina baita gizartearenaren arabera ere aldatuz doan artea izendatzeko ahaleginak baino, jada bere hastapenetan bezala, artea gizartearen konplize eta, beraz, gizakiaren beraren adierazteko bide delako.
Estilo neoklasikoa Euskal Herriko artearentzako oso garrantzitsua izan zen, aldi horretan gure lurraldean denboraren joanean europarraren estiloaren parekoa garatu baitzen eta ez beste batzuetan bezala hamarkadako atzerapenez. Hala ere, Aro Garaikidearen lehendabiziko aldi hau ez zen batere erraza izan; absolutisten eta liberalen arteko aurkakotasunak XIX. mendearen lehen erdian zehar lurraldea astindu zuten gatazka eta guda ugari sortaraztea ekarri zuen. Zio horrek eraginda, Euskal Herrian hiru ondorengo gudak, hurrenez hurren, bizi izan ziren: Konbentzio-guda, Askatasun-guda eta lehen guda karlista. Baina gatazka ez zen politikoa bakarrik izan, ekonomia, gizartea eta kultura bezalako beste eremu batzuetara zabaldu baitzen. Liberalismoak, izatez, Antzinako Erregimenarekin identifikatu zen barrokoa izendatzen dugun aurreko aldiaren xehetasunen aldera, Ilustrazio bezala ezagutu zen ideario batetik abiatuta izatasunari aurre egiteko era berri bat proposatu zuen.
Ilustrazioak bizitza errealitatearen eremutik ulertu zuen eta ez sentimenduarenetik eta, arte-dastamenari dagokionez barrokoaren adierazkortasun emozionala eta forma gainkargatuak bertan behera utzi zituen, soiltasuna, marra zuzenak eta, batez ere, dekoraziorik eza nabarmentzen ziren urriagoa zen artearen kontzeptu berri baten alde jardunaz. Horretarako, tradizio klasikoa eta jakintza-arlo guztietan antzinate klasikoaren ereduak berreskuratu ziren; hori dela eta ilustrazioaren arte-estiloari neoklasizismoa deritzogu. Edonola ere, arte-dastapenean aldaketa horren bultzatzailerik garrantzitsuena izan zen arren, gainerako botereak -monarkia, noblezia eta Eliza- ere estiloa aldi berrietara egokitzearen zeinu bezala onartu zuten. Izatez, Euskal Herrian burgesia eta noblezia izan ziren Euskal Herriko kultura mailako enpresa garrantzitsuena izan eta arte-dastaketaren aldaketa babestu zuen Real Sociedad Bascongada de los Amigos del Pais 1763an sortuz Ilustrazioaren izpiritua bultzatzeari ekin ziotenak.
Neoklasizismoak Euskal Herrian arrakasta handia izan zuen. Guda eta istiluak izan arren, Euskal Herrian arte-agerpen interesgarriak garatu ahal izan ziren, batez ere, arkitektura mailan, barrokoaren aurkako bere erreakzioan beste gainerako jakintza-arloei aurreratu zitzaien neurrian zeregin garrantzitsua betez. Izatez, arkitekturak ikuspegi estetikotik bakarrik ez ezik, baita etikotik ere, geometria-forma funtsezkoetan oinarritutako marra zuzenen nagusitasunaren estetika soil baten berreskuratzearen aldeko Ilustrazioaren oinarrizko ideia oso ondo laburbiltzen zuen. Horrela, margolaritza eta zizelkaritza tradizio grekolatindarreko ereduak berreskuratzera mugatu ziren bitartean eta, izatez, Euskal Herrian neoklasikotasuna arte-agerraldi horietan errotu ez zen heinean, arkitekturari dagokion jakintza-arloan euskal arkitektoek, soiltasunaren eta xumetasunaren bitartez garai jakin bakoitzean arte-estiloa berrinterpretatu eta garatzen ohituta zeuden bezala egonda hainbat aukera aurkitu zituzten. Denboran zeharreko bere luzapenaz, neoklasikotasuna Euskal Herrian XVIII. mende guztian zehar luzatu zen, eta estiloa XIX. mende guztian zehar luzatu bazen ere, bere gailurra XIX. mendeko lehen erdian nagusitu zen.
Bizi izandako aurkako inguruabar historikoak izan arren, Euskal Herrian eraikitako lanen kalitatea nabarmena izateaz gain gure lurraldeak eztabaida teorikoan lanetariko batzuk eta garaiko arkitektorik interesgarrienetako batzuen ekarpena eginez parte hartu zuen. Zentzu horretan, arkitektura neoklasikoa ez zen berandu eta zehar-bidez gure lurraldera iritsi zen estilo bat izan, arte-zaletasunean XIX. mendeko bilakaera historikori gehiago egokitzen zitzaion eklektikotasunaren estilo berria gailendu zitzaion arte hasieratik eskuratu eta aldeztu zena baino.
Arkitektura neoklasikoa geometrismo gordina sustatzera zetorren apaingarrien garbiketa eta egitura-argitasunagatik bereziki nabarmendu zen. Arkitekto neoklasikoentzako eraikina bolumen gabi, konpaktu eta hierarkizatutakoetatik, eta geometria soil eta simetrikotik definitzen zen. Horretara, barrokoaren gehiegikeriek ez bezala, arkitekto neoklasikoentzako marrak eta ingeradek ez zuten ez eten ez moztu beharrik, kanpo-bolumenak barrualdea argi erakutsi behar zuen, eta hutsuneak -ate eta leihoak- hormetan, ate-alborik gabe zabaldu behar ziren.
Tipologiei dagokienez, barrokoaren garaian zehar eta politika, ekonomia eta kultura bezalako beste eremu batzuetan ere arinago gertatu zen bezala, neoklasikotasunean tipologia zibilak erlijio mailakoak baino garrantzi handiagoa hartu zuen eta adibide ugariago eta garrantzitsuagoek horrela adierazten dute. Ildo horretan, neoklasikotasunean elizak ere eraiki eta, batez ere hilerriak bezalako tipologia eredu berri interesgarriak garatu ziren arren, botere zibilarekin paraleloan sortu eta bilakatutako estilo bat izan zen.
Erlijio-arkitekturan garatu ziren forma nagusien artean, planimetriari dagokionez, laukizuzen baten txertatutako gerkar gurutzedun oinplanoa, horretara harmailadia eta aurreko atariaren alboko espazio guztiaren elementu bateratzailea osatzen duen erdiguneko ardatza, eraikinaren solemnitatea nabarmentzeko helburuz, bultzatuz; barrualdean erdiguneko kupula, espazioa esanahi bakarrez hornitzeko elementu nagusi bezala, eta kanpoaldean, estalkien konbinazioak.
Erlijio-arkitekturan, eraikitako eraikinen kopurua eremu zibilean direnen besteko ugaria ez den arren, eredu interesgarriak aurkitzen dira. Aldia Euskal Herriari dagokionez Nafarroako lurraldean hasten da Iruñako katedralaren aurrealdearen eraikuntzarekin; Ventura Rodriguez arkitekto madrildarrak, San Fernandoko Arte Ederren Akademiako Zuzendariak, eraikitakoa, lan hori barrokoaren eta neoklasikotasunaren arteko iraganaldikoa da, eta antzinako erromatar jauretxeetan iradokituta dago.
Aipatutako aldi horretan Nafarroako lurraldean egindako beste gainerako eraikinen artean Santos Angel de Ochandategui arkitekto nafarrak egindako lana nabarmendu beharra dago; berari zor diogu Garesko Santiago eta Mendañako San Juan Bautista eliza-dorreen eraikuntza, Iruñako San Lorenzo elizako San Fermin kapera, Alloko Jasokundearen eliza eta oinplano zentralizatuagatik -lauki baten oinarrian egindako gerkar gurutzea- eta erabilitako geometria zorroztasunagatik bere lanik garrantzitsuena Mañeruko San Pedro eliza.
Araban izan zen garaiko euskal arkitektorik garrantzitsuena den Justo Antonio de Olaguibel arabarra aurkitzen dugu. Bere lanik ezagunenak esparru zibilean egin zituen arren, erlijio-arkitekturan ere Ariñez, Berantevilla, Alegria eta Antoñanako eliza-dorreak, Elciegoko San Andresen sakristia berria, Gamarrako Jasokundearen eta Aberasturiko San Esteban elizen eta Arriagako parrokia-elizaren elizpeak, eta Vitoria-Gasteizko Magdalena lekaimetxearen aurrealdeko antolaketa erabat nabarmentzen den madrildar lekaimetxeen aurrealde barrokoak soiltasunetik berrinterpretatzen dituen eraikina bezalako egitasmo aipagarriak gauzatu izan zituen.
Gipuzkoan, lehenengoz eta behin aurreko aldietan egindako elizen osagarri diren elementu formalen eraikuntza da aipatu behar dena. Ateak eta dorreak izan ziren elementurik eginenak, eta euren artean Manuel Martín de la Carrerak egindako Oñatiko San Miguel elizako kanpandorrea eta Azpeitian Soreasuko San Sebastian elizako Ventura Rodriguezek diseinatu baina gauzatu gabeko portada ere berezitasunez azpimarratzekoak dira; bertan barrokoaren aztarna bezala arkuek eta zutabeek sortzen duten argi eta itzalen jokoa nabarmendu beharra dago, planteamendu neoklasikoa frontoiaren marren gardentasunean nabaritzen den bitartean.
Hala ere, eredurik garrantzitsuena Silvestre Perez aragoar arkitektoari dagokio. Mutrikuko Jasokundearen eliza aipatutako tipologia horretan, bai bere soiltasun formalarengatik bai bere bolumenen artikulazio modernoarengatik ere, interesgarrienetariko bat da. Tokiko hiri-egituraren erreferentzia sinboliko bezala diseinatuta, lehenengoz eta behin mailadia eta soiltasun muturreko portiko doriko hexastilodunez osatutako bere aurrealdea nabarmentzen da. Lau zutabe doriko exentudun laukidunetik abiatuta diseinatutako oinplanoari dagokionez, erdiguneko espazioa nabarmentzen da, toral motako lau arkutatik barrualdeari espazioaren esanahi bakarra ematen dion ganga esferiko bat sortuz. Kanpoan, horman zuzenean ebakitako kofadura termalak, estalkien jokoa eta bolumenen antolaketak, soiltasuna adierazten dute.
Bizkaiari dagokionez, oinplano berridun eraikin gehiago aurkitzen ditugun lurraldea dugu. Garrantzitsuenak diren biak Larrabetzuko eta Bermeoko Santa Maria elizak ditugu. Lehendabizikoak, Ventura Rodriguezek egindako jatorrizko diseinu batetik abiatuz egindakoa, laukizuzen baten txertatutako gurutze batez zentralizatutako oinplanodun eredua sartu zuen. Baina lurraldeko egitasmorik garrantzitsuena Silvestre Perezek diseinatutakoa izan zen; Bermeoko Santa Maria elizan laukizuzen baten txertatutako gerkar gurutzea eta erdiguneko kupula handi batez estalitako espazioa aipatu behar dira. Garai horretako beste eliza batzuk Aldeakueba, Murueta eta Nabarnizen aurkitzen ditugu.
Hala ere, Bizkia Euskal Herriko hilerrien eredurik hoberenetariko batzuk zaintzearren nabarmentzen da. Horma-hilobietan hobiratzen den ateburututako eta zutabetutako elizpeko hilobi-sistema bat bezala asmatua, erdigunea baratzerako gordetzen zen bitartean, mota horietako hilerriak erromatar hirien ereduari jarraitzen dio. Garai horretan neoklasikotasunaren eraikuntza- eta dekorazio-elementuekin eraiki ziren hilerriak ugariak izan ziren arren, Bizkaian zaintzen ditugun ereduak Elorrio, Aulesti, Abadiño, Dima eta Markina-Xemeingo udalerrietakoak besterik ez dira; Jose María Lascurain arkitekto arabarrak garaiaren azkenean egindako azken udalerri horretako hilerrian eklektikotasunera hurbiltzen gaituen gerkar eta egiptoar tradizio historikoaren irudiak txertatu zituen.
Eremu politikoa, ekonomikoa, soziala eta kultura arlokoetan bezala, neoklasikotasunean tipologia zibilak erlijio arlokoak baino garrantzi gehiago lortu zuen eta adibide ugariagoak eta garrantzitsuenak horrela adierazten dute. Gainera, eremu zibila ospitaleak, museoak, antzerkiak edo kaiak bezalako tipologia berriekin aberastu eta hedatu zen, industria Iraultzarekin, ekonomia garapenarekin eta demografia hazkundearekin batera sortuz zihoan geroago eta handiagoa zen eskaria asetzeko beharrizana bakarrik erakutsi ez ezik aginte zibilari lotutako eraikuntza berezi batzuen inguruko eskabidea ere asebetez.
Arkitektura zibilaren eraikuntza neoklasikoak xehetasun formalei dagokienez, moldura, mentsula eta karelak bezalako apaindura osagarriak ere baztertzeari ekin zion; nabarmentzen zenaren artean, aipamen konposatzaile bakarra izatera iritsi ziren horman zuzenean hustutako kofadura etzanen marrak eta ondo landutako harlandu handien bitartezko egituraren itxura bolumetriko eta trinkoa eta tamaina nabarmentzen ziren.
Nafarroan, Ventura Rodriguezek lan zibil baten bitartez ere estilo neoklasikoa sartu zuen, Noaingo ubidea. Beste gainerako eraikinei dagokienez, Iruñean antzoki Nagusia -egungo Gayarre antzokia- eta Nafarroako Aldundiaren jauregia aipatu behar dira; lehendabizikoan, Pedro María de Ugartemendia eta Jose de Nagusia gipuzkoarren lana, bere estilo soila eta kanpo bolumenak barne antolaketa antzematen duen xehetasuna nabarmentzen dira, bigarrenean, Jose de Nagusiak egindakoa, zaletasun erromantikoa adierazten duten errenazimendu-xehetasunak nabarmentzen diren bitartean. Hala ere, Nafarroan garai horretan zehar gauzatutako egitasmorik handizaleena Tafallako Enparantza Nagusia, Martin de Saracibar arabarrak, garaiaren amaieran egindakoa, eta laukizuzeneko irudiz egindakoa izan zen, bere beheko solairuan diren aterpeak eta laukizuzen itxurako hutsune xumedun goiko solairu biak nabarmentzen direlarik.
Baina Araban dira berririk gehienak aurkitzen ditugun tokia, Justo Antonio de Olaguibelen lanean hain zuzen. Arkitekto arabar hori, Ventura Rodriguezekin batera, Euskal Herrian, antzinate klasikoa ezagutu bakarrik ez ezik Vitoria-Gasteiz bezalako hiri baten beharrizanei erantzunez inguruan integratzen zekiena erakutsiz lan xume, zorrotz eta oinarrizko baten bitartez neoklasizismoa sartzearen arduradun nagusia izan zen. Bere bi lan garrantzitsuenak, tipologia horretan, Plaza Berria eta Arkupetxoen etxeak izan ziren, Armentian Diaz Espada gotzainaren jauregian ere egin zituen arren, bere xehetasun aipagarrienetako bat bere aurrealde nagusia izanez. Plaza Berria udalak udaletxe berria egin eta beratatik hiriaren hegoalderanzko zabalgune berria bultzatzearekiko helburu bikoitzez egindakoa izan zen; enparantzaren laukidun diseinua aurrealde uniformedun enparantza barrokoen laukidunek zuten lau solairudun, bi arkupean eta beste bi arpupegainean, diseinuari jarraitu zioten. Aldiz, Arkupetxoen etxeetan helburua hirigune zaharraren eta enparantza berriaren arteko malda atontzea zen; irudi xumezko lengoaiaz eta bere izena hartzen duen arkuteriadun igarobide arkupetuen gainean eraikitakoa dela, eraikin horrek dakarkigun berria biltegi bezala erabili izan zen lurraren presioa arintzea ekarri zuten ganga-itxurako espazioetan aurkitzen da.
Gipuzkoan, neoklasizismoaren lengoaia berritzailearen etorrera ezohiko arkitekto baten eskutik etorri zen: Pedro Maria de Ugartemendia. Bere egitasmorik interesgarriena eta berritzaileena Donostiarako diseinatutako hiri-egituraketa izan zen arren, azkenean egin ez zena, hiri berbereko Konstituzioaren Enparantzan arkitektura neoklasikoarekiko bere kontzepzioa era soil eta xumean ikusi dezakegu. Enparantzaren hegaletariko baten eraiki zen Udaletxeari dagokionez Silvestre Perezen lana izan zen, eta bertan aurrealdea nabarmentzen da. Gainerako Lurraldeari dagokionez, Jose de Eleuterio de Escoriazak egindako Tolosako Euskal Herria Enparantza eta Ordizia eta Orendaingo Udaletxeak, lehenena Alexo de Mirandak egindakoa eta bigarrena Justo Antonio Olaguibelek egindakoa eta eredu barrokoa soiltasunez berrinterpretatuta eraikitakoak izanez.
Bizkaiari dagokionez, aroaren hasieratik puntu erdiko arkudun arkupedun eredu barrokoa errepikatzen den Otxandio, Ondarroa eta Balmasedako udalak eta Urduñako eraikin handi baina zurrun eta gogorra den Aduanen etxea eta Gabriel Benito Orbegozoren Atxuriko Ospitale xume, soil eta funtzionalaren eraikuntza bezalako lan garrantzitsuak egin ziren, ospitaleari dagokionez bata bestearengandik banandutako pabilioien eredu britainiarra hartuz ospitale-tipologia berria sartuz. Hala ere, estilo horretako lurraldean egindako asmo handieneko lana Antonio Echeverriak egindako Gernikako Batzar Etxea da; akropoli bat bezala antolatutako eraikuntza-multzo desberdin horretan, erromatarren panteoiaren sarrera bezalako aurrealdearen diseinuari jarraituz egindako Zin-tokia nabarmentzen da. Arkitekto berarena da ere eredu toskanarreko puntu erdiko arkudun arkupeengatik nabarmentzen den Bilboko Plaza Berria.
Euskal Herrian aldi horretan zehar jardun zuten euskal arkitektoen kopuru ugariaren aurrean erabat urria da eskultore eta margolariei buruz dugun albiste-sorta eta kopurua ere. Horretan guztian, zalantza izpiririk gabe, eragin handia izan zuen Elizak bizi zuen egoera larriarekin batera erlijio-ikonografia iradokitzerakoan eredu klasikoen egokitasun -greko-erromatar mitologian oinarrituta- urriak, eliza-agintariek elizetan beste garai batzuetakoak ziren artelan kopuru handiak elizetan gorde izanak eta baita eliza berrien izaera soil, urri eta apaindurarik gabekoak -espazioen argitasun eta zabaltasuna bultzatuz- bezalako beste inguruabar motak batzuek ere.
Inguruabar horietan, berriro ere erretaulen pieza eskultorikoen eta diseinu berrien taxutzean zizelkaritzarena izan zen nabarmendu zen jakintza arlo bakarra. Estilistikoki, eredurik hoberenak Gipuzkoan zaintzen dira, Diego de Villanuevak egindako Donostiako Andra Maria basilikako erretaula nagusia, Errenteriako Jasokundearen Gure Ama parrokia-elizako erretaula nagusiaren egilea ere izan zen Ventura Rodriguezek diseinatutako Donostiako basilikako albo-erretaulak, eta Silvestre Perezek egindako Tolosako Andra Mariaren erretaula nagusia nabarmenduz. Erretaula horien eta beste batzuetan lanean izan ziren euskal eskultoreen artean Francisco de Azurmendi eta Miguel Antonio Jauregui aipatu ditzakegu. Lanotan diseinuen apaindura eta eskultura-atalen adierazpena ere ahalik eta gutxienera arte murrizten dira.
Margolaritza arloa, askoz hobea izan gabe, etorkizun itxaropentsuago bat agertzen hasi zen. Lurralde-erakundeek, udal agintariek eta geroago eta nabarmenagoa zen burgesia, XIX. mendean argazkiak eskatzen hasi ziren, horretara gizaldiaren bigarren erdian berezitasunez garatu zen eskari berri bati hasiera emanez. Edozein kasutan ere, aldi honetako zaindutako lanik gehienek Gortean euren zerbitzuak eskaintzen zituzten margolarienak dira; euren artean Antonio Carnicero, Vicente Lopez eta Luis Paret. Gure lurraldean lanari ekin ziona dakigun margolari bakarra, Gasteiz - Vitoriara hainbat ikustaldi egin zituen Juan Angel Sáenz izan zen.
XIX. mendearen bigarren erditik aurrera burgesiaren botereratzearekin, politika-, ekonomia-, gizarte- eta kultura-egoerak eraldaketa sakon eta berri bat jasan zuen. Estatua artearen bultzatzaile nagusi bihurtu zen eta, horrekin, neoklasikotasuna ordezkatu zuen arte-zaletasun mota berri bat zabaldu zen. Azken baten, burgesiak arte estilo zurrun, idor eta lar serioegitzat zeukan arte estiloarekin ez zegoen batere eroso, eta ondorioz, lortu izan ziren lorpen guztien garaipen eta askatasun nahia ondorengoetaratu zezan sentiberatasun berri baten aldeko apustua egitea nahiago izan zuen. Arte zaletasun berri horrek, erromantizismo izena eskuratu zuen aldezten zituen ondorengo balio guztien ohoretan: sentiberatasuna, grina, norbanakotasuna eta askatasunari maitasuna arrazoiaren eta arauen gainetik. Beraz, erromantizismoa arte estilo bat baino bizitzarenganako sentiberatasun berria zen, ilustrazioari ezberdina eta aurrez aurrekoa zitzaion jarrera.
Ostera, ez zen arte agerraldi ezberdinetan balio erromantikoen ezarpena erraza izan. Izatez, margogintzan eta zizelkaritzan artista-aldra baten bitartez eta lan ezberdinetan sentiberatasun hori garatu zen bitartean, arkitekturaren jakintza arloan ez zen erromantiko bezala izendatu dezakegun estilorik izan. Arkitektura mailan, sentiberatasun erromantikoa iraganeko arte estiloen berreskurapenean gauzatu zen, berezitasunez Erdi Arokoan -neoklasikotasuna landu zuen ohitura klasikoarengandik urrun- eta horrela sortu ziren historikotasun bezala izendatuko ditugunak, eta neorromanikoa izendatuko dugun erromanikoa, mudejarra, edo neomudejarra bezalako beste aldi historiko batzuen berreskurapena.
Artearen esparruan, erromatizismoaren eragina, berantiarra eta azaletik besterik ez bazen ere Euskal Herrira iritsi zen. Sentiberatasun berri honen adibiderik hoberenak arte plastikoetan aurkitzen ditugu, arkitekturaren esparruan historikotasunak ere arrakasta handia izan zuen arren. Egia esan, euskal lurraldeak bere osotasunean eta, berezitasunez, itsasertzeko lurraldeek, garai horretan industria Iraultzak hasitako lehendabiziko aldiaren erasoagatik bakarrik ez ezik turismoaren garapena nabarmendu zen beste egikari batzuengatik ere, aldi honetan zehar euren hiririk garrantzitsuenen hazkunde ikaragarria ezagutu zuten. Ondorioz, Donostia, Baiona, Biarritz edo Bilbao bezalako hiriek euren harresiak suntsitu egiten dituzte eta euren beharrizan berriek asetzera letorkeen artea eskatuz hasi ziren.
Horregatik, XIX. mendearen bigarren erdian zehar hedatu zen garai horri eklektismoa deritzogu, sentiberatasun nagusia erromantikoa izan zen arren aldi horretan zehar sortu eta konbinatu ziren estiloak ugariak izanagatik ez zelako euretatik bakar bat ere nagusitu. Izatez, arkitekturan, historikotasunaz gain, modernismoak ere bere urratsa utzi zuen Euskal Herrian. Hala ere, gauzarik interesgarriena, arte garaikidea irauli zuten estilo eta itxura berriak -burdinaren arkitektura, margogintzan inpresionismoak- ere gure lurraldera heltzen hasiak ziren, XX. mende harrigarri baten berri adieraztera ematen ziguten bitartean.
Estilo eklektikoa ondoen zehazten duen arkitektura-elementua apaindura da, eta ondorioz arkitekto eklektikorik gehienek euren eraikuntzetan estiloak hautatu baino apainketa hautatzen zuten. Elementu apaingarririk gehienak demografia hazkundeak eta ekonomia garapenak eragindako beharrizanak atontzeko helburuz zatituta eta testuingurutik aterata erabili ziren baina baita, gainera, arkitektura eta morala, estetika eta etika neoklasikotasunean bezala aldi paralelotasunez gertatu zirelako, eta eraikuntzak, bere aurrealde nagusiaren bitartez, sinbolikoak izan behar zuela uste zen, hau da, botere zibilaren zerbitzutan izan beharrean egonez.
Zio hori dela eta, Euskal Herriko eklektikotasunean erabilitako arkitektura-formarik garrantzitsuenak garaian garaiko modaren menpe zeuden, baina baita eraikuntzak zeukan zereginaren menpean ere. Horrela, erlijio-tipologiarentzako historikotasun erabilienek erromanikoa eta gotikoa berreskuratzen zutenak ziren heinean, arkitektura zibilean Euskal Herrian eskatuenak ziren estiloak Errenazimentua eta barrokoa izan ziren. Erromanikotik eta gotikotik gehien erabilitako eredua luzera-aldean hiru edo bost gangadun gurutze latindardun oinplanoa izan zen, gurutzadura handikoa, domorik gabeko ertzdun gangak eta kaperez garatutako girola; kanpo itxurari dagokionez, eliza garrantzitsuez jarduten zenetan estilo gotikoan eraikitzen ziren, erromanikoa eliza txikiagoak zirenetarako erabiliz.
Tipologia horretan Euskal Herrian gauzatu zen egitasmorik garrantzitsuena Vitoria - Gasteizko Katedral Berria izan zen. Julian de Apraiz eta Javier Luquek garai gotikoko frantziar katedralen ereduari jarraituz, katedral berria gurutze latindardun oinplanoz, zazpi kapera absidedun girola eta kriptaz diseinatua izan zen. Araban aipagarriak diren beste eredu biak ere geografia jatorri ezberdinetako gotikoa aldarrikatzen dute, eta Fausto Iñiguez de Betolaza eta Cristobal Lecumberriren gotiko ingelesa darabilen Las Salesas monasterioa eta gotiko alemaniarrera garamatzaten Iñiguez de Betolazaren Familia Sakratuaren kapera da.
Gipuzkoari dagokionez, bi egitasmorik garrantzitsuenak hiriburuan egin ziren eta hirigunearen zabalgunean eraikitzen ziren auzo berriekin zerikusia izan zuten. Manuel Echaveren Artzai Onaren katedralak, gotiko alemanaren ereduetan iradokiak, latindar gurutze oinplanoa, hiru nabe, gurutzadura nabarmena eta elizaren oinarrian eraikitako dorre ikaragarri bat ditu. Urumea ibaiaren beste ertzean, Gros auzoan, José de Goicoak San Inazioren eliza egin zuen, hauxe ere neogotikoa, nahiz eta kasu honetan behintzat frantziarraren eraginpekoa izan.
Bizkaian, biztanleriaren gehikuntza askoz ere garrantzitsuagoa izan zenez, tipologia horretan eraikitako hainbat eraikin aurki ditzakegu. Estilo gotikoari jarraituz, Bilbon Luis de Landechok egindako San Francisco de Asis eta Jose Maria Basterraren Sagrado Corazón de Jesus elizek azpimarratu beharra dago. Erromanikoan, erregionalismoarekin konbinatuz, Pedro Guimonen Getxoko Algorta auzoko Hirutasun Deunaren eta Basterrraren Galdakaoko Zuazoko Santa Barbararen eliza aipatu beharra dago. Hala ere, garaiko eraikuntzarik garrantzitsuena tipologiaren kontzeptu erromanikoa eta aipu neoerromanikodun eta neogotikodun klaustrora sartzeko kapera komuna duen Enrique Epalzak egindako Derioko hilerria dugu.
Arkitektura zibilari dagokionez, italiar eraginpeko hiritar jauregi motako eredua izan zen, frantziar arkitekturaren elementu ugari izan zituen arren, nagusitu zena. Bere bolumenak erregularrak dira eta fatxadaren konposaketan simetria zorrotza izanez ardatz nabarmendunen bitartez banatzen dira; fatxadaren konposaketan, behealdean sendotasun itxura ematen zaio solairurik garrantzitsuenean elementu apaingarririk gehienak biltzen diren bitartean; hortik aurrera, goiko solairuetan arian arian tratamendu apaingarria gutxituz doa teilatura iritsi arte.
Araban zein Nafarroan, aldi honetan zehar egindako arkitektura zibil eklektikoari dagozkion ereduak ugariak dira. Iruñan, estilo mudejarrean egindako Iruñaldeko Mankomunitatearen egoitza aipatu daiteke eta Vitoria- Gasteizi dagokionez estilo errenazentistan Pantaleón Iradierrek egindako Bigarren Hezkuntzako Probintzia-Institutua -egun Eusko Legebiltzarraren egoitza dena- eta ukitu neolandatarra duen Julio Saracibarrek egindako Posta eta Telegrafoen eraikinaz gain, Saracibarrek garai horretan arabar burgesiarentzako egindako ekialdeko elementuak eklektismo historizistarekin elkartzen dituen etxalde ugariak -Hereclio Fournier, Zuloaga Etxea, Jaquecas Etxea, Sofia Etxea- azpimarratu ditzakegu.
Gipuzkoan, Donostia, mugimendu ezberdinak elkartuz bere zabalguneko erakinak eraikitzen hasi zen, nagusiki errenazimendura eta barrokora jo bazuen ere. Eraikin horietan -Gipuzkoako Aldundiaren Jauregia, Kasinoa (egungo Udala), Victoria Eugenia Antzokia, Maria Cristina Hotela, Miramar Jauregia, Amarako Eskolak, Zuloagako Eskolak, Probintzia Institutua (egun Koldo Mitxelena), Arte eta Ofizioen Eskola (egungo Posta etxea) - arkitekto talde jardun zuen -José de Goicoa, Luis Aladren, Adolfo Morales de los Ríos, Francisco Urcola, Juan Rafael Aldai, Benito Olasagasti, edota Charles Mewes eta Selder Wormun kanpotarrek- eta arkitekto guzti horiek formei dagokienez eklektikotasun atsegina egitea lortu zuten, inola ere gainkargatutako apaingarrietan erori gabe, eta etxebizitzarako gainerako eraikuntzekin zabalgunean integratzen jakinda. Hautatutako estilorik garrantzitsuena irakurketa erraz eta soileko errenazimendua izan zen arren, bere orijinaltasunagatik nabarmendu beharrekoa ingeles-landazabaleko etxe baten pintoreskotasunaren antzera Wormunek egindako Miramar Jauregia da.
Eklektikotasunak Bilbon, errenazimendura ere jo zuen arren, bai konposaketan bai dekorazioan ere gainkargatutako irakurketa eginez barrokoa berreskuratzea nahiago izan zuen. Estilo horren adibide bat Bizkaiko Aldundiaren jauregia dugu, Luis Aladrenek eraikin solemne eta galanta egiteko asmoz egina, barroko estiloduna eta dekorazio-xehetasun rococoduna. Hala ere, Bilbon dagoenik estilo barrokoaren adierazgarririk hoberena udaletxean eta Arriaga antzokian ditugu, biak Joaquin Rucobaren lanak; antzokian nabarmentzekoa da irudi zuzen eta bihurgunedunen arteko txandaketa eta bere aurrealdearen apaindurazko narotasuna. Beste gainerako eraikinei dagokienez -Alhondiga, Bidebarrietako Liburutegia, Deustuko Unibertsitatea, Basurtuko Ospitalea, Lezama-Leguizamon jauregia- Manuel Maria Smith, Severino Achucarro, Ricardo Bastida eta Calixto Emiliano Amannen lanek, besteak beste, estilo kopuru askorekin nahasten diren eklektikotasuna adierazten digute, Leonardo Rucabado arkitekto kantabriarraren kasua bezala mendi-arkitekturaren elementu herrikoiak txertatuz. Arkitekto horrek zein beste bere belaunaldiko batzuk ere, estilo horren lekukotasuna Getxoko Areeta, Algorta eta Neguri auzoetan, lurraldearen industrializazioari esker aberastu ziren familia burgesen jauregietan, itxi zuten. Hala ere, Euskal Herrian arkitektura herrikoira itzultzeko modak bere episodio berezia XX. mendearen hasieran etxebizitza familiabakarrera bideratutako eraikinetan batez ere euskal baserriaren tipologiaren berrinterpretazioan bere oinarria duen neoeuskalduna deritzon estilo baten agerpenean izan zuen. Horrela, lapurdiko baserriaren elementurik funtsezkoenen bilketatik abiatuta -teilatu eta aurrealdeetako disimetriak, bano handiak eta egonleku zabalak, helburu apaingarridun aurrealdeetako margodun egur-estrabeek egindako jokoa, etxearen oinaldean harriaren erabilera-, Edmond Durandeau, Henri Godbarge, Jean Longeray eta William Marcel arkitekto frantsesek izan ziren Lapurdiko itsasertzeko turismo-lekuetan estilo hori garatu zuten lehendabizikoak.
Geroztik, gainerako Euskal Herri guztian zehar zabaldu zen, Pedro Guimon, Amann, Smith, Rucabado, Achucarro, Bastida eta beste euskal arkitekto batzuk egindako lanari esker, bai etxebizitza familiabakarrekoen arkitekturan bai aduana-eraikinetan edota trenbidearen geltokiak bezalako tipologiadun eraikuntzetan ere.
Aldi honetako protagonistarik nagusiena estilo eklektikodun arkitektura zen arren, XIX. mende bukaeran europar burgesiak modernismoa deritzogun estilo berri baten aldeko apustua egin zuen. Modernismoak eklektikotasuna gainditzea aldarrikatzen zuen, inspirazioa landare-irudietan eta organikoetan aurkituz, linea kurboen nagusitasuna bitarte zela. Euskal Herrian estilo askoz berritzaileagoa zen horrek azal-azaletik besterik ez zuen eraikuntzetako aurrealdeetan eraginik izan eta, batez ere, arte aplikatuen eremuan, burdinez eta beirateetako lanak azpimarratuz. Hala ere, modernismoak Euskal Herriko arkitekturari dekorazio mailan hizkuntzaren erabilera soilagoa ekarri zion eta materialen erabilera trebeago bat ere, adreilu eta zeramika azpimarratuz. Eraginei dagokienez, Donostian frantziar oihartzuneko modernismo mota garatu bitartean, Bilbon modernismo katalanaren urratsa nagusitu zen, Rucabado, Smith, Amann eta Teodoro Anasagastiren lanetan vienarren Sezesioak izandako eragina ere oso garrantzitsua izan zen.
Lanei dagokienez, Iruñan Ogasun Ordezkaritza nabarmendu behar da, Vitoria - Gasteizen Julio Saracibarren General Alava kaleko etxebizitza eta Fausto Iñiguez de Betolazak egindako Erbina Etxea, Bilbon aldiz Campos Elíseos antzokia eta Jean Batiste Darroguyk egindako Montero Etxea, eta Donostian, erabat modernistatzat aintzat hartu dezakegun lanik ez dugula, hiriaren bigarren zabalgunean kokatutako etxebizitza-eraikuntzen xehetasunetan elementu modernistaren batzuk -aurrealdeak, atariak, ikuslekuak- aipa ditzakegu. Amaitzeko, bere berezitasunagatik Mario Camiñak egindako Gorlizko Erietxea azpimarratu behar da, porlanean Euskal Herrian egindako lehendabiziko eraikina izanik eta vienar modernismoaren estiloari jarraitzen dion arren bere xehetasun apaingarrietan bere ildo konposatzaile soil eta bakunetan arrazionaltasuna iragartzen digu.
Burdina eta porlana bezalako material berrien erabilera, arkitekturaren esparruan benetako iraultza baten ataria izan zen; izatez, material berri horien erabilerak eraikitzeko modua antzaldatu eta baldintzatu bakarrik ezeze, estetika ere aldatu egin zuen, formen diseinuan soiltasunaren eta marra zuzenen aldeko apustua egitea ekarriz. Hala ere, euskal industriagintzak bere ekonomia garapena burdinan oinarritu zuen arren, garai horretakoak diren burdinez edota beste material eraberritzaile batzuetan egindako eraikin gutxi zaintzen ditugu.
Adibiderik esanguratsuena Antonio Palaciok egindako Portugaleteko zubi transbordatzailea da, munduko lehen zubi zintzilikatua. Gipuzkoan, Alexander Lavalley ingeniari frantziarrak egindako Ormaiztegiko zubia aipatzekoa da eta Leteourneur eta Eiffel ingeniari bulego frantziarraren Donostiako Iparraldeko tren geltokia. Oinarrietan porlana erabili izanagatik eta burdinazko teilatuarengatik garai honetako beste eraikin aipagarrietariko bat Javier Aguirreren Vitoria - Gasteizko azoka izan zen. Porlanean, Gorlizko Erietxeaz gain, Federico Ugaldek Bilbon egin zuen La Ceres irin-ola ere aipatu beharra dago.
Arte plastikoetan ere eklektismoa nagusitu zen, eta horrela, erromantikotasuna, historikotasuna eta kostunbrismoa izan ziren bai margogintzan bai zizelkaritzan landu ziren estilorik garrantzitsuenak. Edozelan ere, teknikoki eta formalki klasizismorik zorrotzenari ekin zitzaion eta estilo aldaketa tematikoki besterik ez zen erabili.
Euskal margolarien lehen belaunaldia, besteak beste, Francisco Bringas, Antonio Maria de Lecuona, Juan de Barroeta eta Eduardo Zamacoisek osatu zuten; artista horiek erromantizismoa kostunbrismoarekin bat egin zuten, euskal baserri-aldearekin zein burgesiarekin zerikusirik zuten gaiak jorratzen zituen heinean euskal burgesiaren artean nolabaiteko arrakasta edukiz joan zen margolaritza generoa sortuz.
Aldiz, José de Echenagusia, Ignacio Díaz Olano, Alejandro Irureta, Rogelio Gordón eta Ignacio Ugarte nabarmendu ziren hurrengo belaunaldia hurbilduz zihoazen aldaketen zeinuak ematen hasia zen. Egindako ekarpenaren berrikuntzarik nabarmenena, paisaiaren alde egin zuten apustua aipatzekoa da, horrek askatasun sortzailean eta historiadun margolaritzan, aurrerapausoa baitzekarren, zeren gerora arrakasta handiz garatuko ziren ereduetariko batzuk ezartzen hasi ziren.
Hala ere, aldaketaren lehen zeinuak XX. mendearen azkenean ere aurki ditzakegu eta, zehatzago, azken hamarkada bietan. Funtsean Frantzian garatuz zebiltzan estilo eraberritzaileen -inpresionismoa, sinbolismoa, postinpresionismoa- eraginez euskal margolari talde batek Europan garatze bidean zeuden modernitatearen elementu eta zeinuetariko batzuk euren estiloetara egokitzea erabaki zuten. Estilo berri horiekin Euskal Herrian garatuz zebilen klasizismoa nahasteko apustuaren alde jo zuten margolarien artean Anselmo Guinea, Adolfo Guiard eta, batez ere, Darío de Regoyos aipatu ditzakegu; lehendabiziko biak marrazketa bertan behera utzi gabe inpresionismoaren baliabide teknikorik bereizgarrienetariko batzuk eskuratu zituzten bitartean, Regoyosek inpresionismoren funtsaren alde jardun zuen.
Zizelkaritzari dagokionez, inguruabarrak berdinak ziren arren, Euskal Herrian lan egin zuten artistarik garrantzitsuenak beste lurralde batzuetatik etorriak izan ziren. Zizelkariek egindako egun zaintzen ditugun lanen artean Mariano Benlliure nabarmendu dezakegu.
XX. mendearen hasierarekin, kultura eta arte esparruetan modernitatearen kontzeptua sortu zen. Hitz hori garai hartako gizartearentzako eta gaurkotasunaren ikuspegitik egiten zen artea aipatzeko erabiltzen hasi zen, XIX. mendearen amaierako aldi eklektikoan baina iraganaren ikuspegitik bere garaiko gizartearekin ere uztartutako, berezitasunez historikotasunaren bitartez, arteari aurkajarriz. Modernitate horren baitan, ezarritako eta ohiko sorkuntza irudiekin etena proposatzeaz gain arte-lengoaia berrien alde ekiten zioten arte-korronte eta mugimenduei, abangoardia deitu zitzaien.
Euskal Herriak, XX. mendeko lehen aldi honetan, politikoki garai zalapartatsua bizi zuen, hiru hamarkadatan monarkia bat -Alfonso XIIIarena-, diktadura bat -Primo de Riverarena-, errepublika bat -II Errepublika- eta guda zibil bat izan ondoren diktadura berri bat -Francorena-, eman baitziren. Hala ere, Euskal Herriak epealdi horretan zehar kultura, gizarte eta ekonomia arloetan bere hazkunde, garapen eta loratze arorik handiena ezagutu zuen.
Arte esparruari dagokionez, Euskal Herrian egindako artea Euskal Herriaren bitartez ikuspegi espainiarraren abangoardian kokatzen hasia dugu, batez ere arte modernoaren lehendabiziko agerpenak Euskal Herriaren bitartez iritsi zirelako. Hala ere, garai horretan Europako beste lurralde batzuetan zehar -Frantzia, Alemania eta Italia, batez ere- garatutako kultura zein arte esparruko abangoardia mugimenduak, hemen ez ziren ezagutu. Izatez, Euskal Herrian garai honetan zehar ez ziren abangoardia mugimenduak sortu; aitzitik, kanpotik etorritako artea gure lurraldean egiten zenaren berezitasunetara, berandu baina, moldatu eta egokitzen zen. Horregatik guztiagatik, Europan abangoardia garaia deitzen zaion lehendabiziko XX. mendeko aipatutako aldi horri euskal esparruan, europar arte garaikidearen maila berean jartzeko ahalegin nabarmena egin eta euskal gizartearen beharrizan berriei erantzuteko ahalegina azaltzen dituen arren, gizartea bera berrikuntzak bereganatzeko gertu ez izanagatik eta beraz bere agerpenen berrikuntza moderatu bat bakarrik onartu izatearren, modernitate aro bezala ezagutzen dugu.
XX. mendeko lehendabiziko hamarkadetan zehar, eklektismoa Euskal Herrian egindako arkitektura-lanik gehienen estilo nagusia izan zen. Hala ere, aldi horren ekarpenik garrantzitsuena lengoaia modernoaren agerpena izan zen. Bere sorkuntzatik forma eta funtzioa bat eginarazi, material berriak erabili, eraikuntzen beharrezkoa ez zen dekorazioa kendu, formei dagokien balore adierazgarrien estetika azpimarratu eta geometria-formak erabiltzea proposatzera zetorren lengoaia berri hori bere garaiko gizartearen beharrizanekiko arkitektura-erantzun bezala egituratu zen. Bere beharrizanak betetzeko bakarrik ez ezik, nabarmentzeko ere, antzaldaketa eta aldaketa prozesu etengabean zebilen gizarte horrek arkitektura erabili izan zuen.
Berriz ere, bigarren korronte hau Euskal Herrian sartzerako orduan Iparraldeak betekizun erabakigarria izan zuen. Horretara, estilo neoeuskalduna garatzen zihoan hamarkada berean, Iparraldean ere Lapurdiko itsasertzaren turismo abiadarengatik bultzatu eta era formal garbi batez lengoaia modernoa sortu zuten arkitektoek sustatutako arrazionaltasunaren erabilerara bideratutako art déco izeneko estilo bat ere hedatu zen. Adierazitako arkitektura mota horren adibideetariko bat Donibane Lohizungo Louir Mallet Stevens arkitekto frantziarrak egindako kasinoa dugu.
Era berean, gainerako Euskal Herrian mendearen lehen bi hamarkadetatik aurrera lengoaia modernoa besarkatu gabe, xehetasunetariko batzuetan gerora izan zen arrazionaltasuna izendatuko den mugimendurantz joko duten eraikuntzak aurkituz joango gara. Eraikuntzon artean azpimarragarriak dira Mario Camiñak egindako Gorlizko Erietxeaz gain, lehen estilo modernoaren garapenean hain garrantzitsua izan zen itsaso-estetikaren xehetasunak biltzen dituen Antonio Araluceren Algortako Igeretxe balnearioa eta hiru arkitekto bizkaitarren -Teodoro de Anasagasti, Antonio Palacio eta Secundino Zuazo- lana, egindako lanik garrantzitsuenak Euskalerritik at egin bazituzten ere, gaztaroko proiekturen batzuetan Bilbon modernotzat hartu ditzakegun espirituaren aztarnak utzi baitzituzten.
Hirugarren hamarkadatik aurrera lengoaia modernoaren postulatuen onarpena zabalagoa izan zen eta euskal gizartean erabiltzen saiatu ziren lengoaia eurenganatu zuten arkitektoen belaunaldi bat sortu zen. Belaunaldi horrek protagonista esanguratsu bat izan zuen Jose Maria Aizpurua gipuzkoarrarengan eta Joaquin Labayenekin, eta arkitekto gazte txiki batez -Luis Vallejo, Joaquín Zarranz, Tomás Bilbao, Eduardo Lagarde eta Juan Antonio Ponte, besteak beste- GATEPACaren (Arkitektura Garaikidearen Aurrerapenerako Espainiar Teknikari eta Arkitektoen Taldea) abentura sortzaileari gehitu zitzaizkion Euskal Herrian talde horren ipargunea eratuz. Talde horren helburua eklektikotasuna ordeztu zezan forma arrazionalista eta espiritu modernodun arkitektura berri bat egitea izan zen.
Estilo horretan egindako lanak urriak izan ziren arren, sortu ziren gutxiak berritzaileak izateaz gain esanguratsu azaldu ziren. Aipagarriena Aizpurua eta Labayenen Donostiako Club Nautico izenekoa izan zen, estetika berriaren eredua, iraganeko arkitekturarekin berariaz etena sortaraztera zetorrena eta elementu arrazionalista eta espresionistak harmonizatu zituena. Taldeko gainerako kideek ere Tomas Bilbaoren Bilboko Ripa kaleko etxebizitzen eraikina bezalako eraikin batzuk eraikitzea lortu zuten. Hala ere, egindako eraikuntzarik gehienak taldekide izan gabe taldeko kideak ezagutu eta taldearen beraren jardueren informazioak jasotzen zituzten arkitektoek egindakoak izan ziren. Horrela, Fernando Arzadunek Bermeon Kikunbera etxebizitza eraiki zuen, Emiliano Amannek Bilbon Solokoetxeko etxebizitzak, edo Pablo Zabalok Biasterin Lezako tuberkulosiaren aurkako osasun-egoitza.
Hogeita hamargarren hamarkadaren amaieran, lengoaia modernoaren asimilazioa eta onarpena askoz hedatuagoa izan zen eta aurreko hamarkadan bezalako hain kanoniko eta hitzez hitzeko ikuspegitik baino azal azaleko izaeradun era garbi batez lengoaia modernoaren erabilera gauzatzen zuen art décoren irakurketatik egindako adibide gehiago aurkitu ditzakegu. Estilo horretan eraiki zituzten Manuel Maria Smithek Areetan etxebizitzen eraikin bat, Manuel Ignacio Galíndezek Bilbon egindako Equitativa eraikina, eta konpainia berarentzako Fernando Arzadunek Donostian egindakoa, Vitoria-Gasteizen José Luis López Uraldek egindako Goya zerbitzugunea eta San Antonio Kalean Jesus Guinearen etxebizitza-sorta, eta Iruñan Joaquin Zarranzek egindako Sarasate Ibilbideko Caja Navarraren eraikina.
Hala eta guztiz aldi honen amaieran ere Luis Astiazaranen Arrasateko Unión Cerrajera eta Billabonako SACEM fabrikak, Manuel eta Enrique Laborderen Andoaingo Laborde Anaiak fabrika, Eugenio Maria de Aguinagaren Donostiako Sollube etxea, Aizpurua eta Eduardo Lagarderen etxebizitza-eraikina eta Pedro de Ispizuaren Bilboko Luis Briñas eskola-multzoa bezalako eraikuntzen kasuan estilo moderno berriari era kanonikoago baten erantzuten zioten eraikuntzak aurki ditzakegu.
Amaitzeko garai horretan arkitekto berezi bat nabarmendu beharra dago, ordura arte ikusitako guztia laburbiltzen duena: Victor Eusa nafarra. Bere lana Iruñan egindakoa izanik, Eusak ikuspegi pertsonal eta asmatzaile batetik jatortasun material eta egiturazkoarengatik, bolumenen erabilerarekiko trebetasunagatik eta eraikuntza-zintzotasunagatik beti nabarmendu izan zen lanean lengoaia eklektikoa, modernista eta modernoa bateratzen jakin zituen. Bere lanik interesgarrienen artean Iruñan, Seminarioa, Eskolapioen Ikastetxea, Miserikordiaren Etxea eta Bahia eraikina aipatu ditzakegu, eta Tafallari dagokionez udalerri horretako nagusien etxea.
Jakintza-arlo plastikoen artean, margolaritza izan zen aldi honetan zehar garapen mailarik handiena lortu zuena. Geroago eta handiagoa eta aberatsagoa zen burgesia bezeria zorrotza izatera iritsi zen zeren bai beraien ekonomia kaudimena bai euren giza-ospea ere margo-lanak erosi izateak islatzen zuen. Margolaritzaren gorakada hori artista ugariren agerpenarekin eta bereizgarri eraberritzaile batzuen abiarazpenarekin batera eman zen. Edozelan ere, sarreran aipatu dugun bezala, euskal arte-testuinguruan ez zen bere garaiko abangoardiaren aldeko erantzun ez azkarrik ez muturrekorik nagusitu, Frantziatik zetozen bereizgarri berritzaile batzuen bereganatze motel eta mailakatua baizik.
Horrela, inpresionismoa, sinbolismoa eta postinpresionismoa izan ziren gure artistek Parisera egindako bidaia ugarien bitartez garaiko euskal artea zehaztu zuten hiru mugimendurik garrantzitsuenak. Gehienek, atzerrian izan zituzten egotaldiez geroztik, lengoaia berriak azal azaletik egokitzen zituzten, jada nagusia zen gogoa konbentzionaltasunak eta kontserbadoretasunak zehazten baitzuten. Horrela, Guinea, Guiard eta Regoyosen belaunaldiari, euskal artearen inguruan eragin handia izan zuen XIX. mendearen azkenetan jaiotako artisten belaunaldi ugari eta berri batek jarraitu zion. Une horretan euskal artearen hiriburua Bilbo izan zen; hiriburu horretan bizi izan ziren artistarik garrantzitsuenak, interesik nagusieneko erakusketak eta lehiaketak ospatzen ziren, eta asoziazionismoak funtsezko eragina izan zuen, garaiko arte-inguruaren dinamizatzailerik garrantzitsuena Euskal Artisten Elkartea -Bilbon 1910ean sortua- nabarmenduz.
Jatorri ezberdinetako margolariak integratu zireneko belaunaldi horrek, XIX. mendeko euskal margolaritzarena zen ezarritako lengoaia klasikoari paristar eraginak erantsiz joateko joera nagusiarekin jarraitu zuen. Hala ere, eraginaren eta bere asimilazio mailaren arabera, belaunaldi horretan bi talde bereizi ditzakegu. Alde batetik, inpresionismora eta postinpresionismora hurbildutako margolariak ditugu, eta euren artean Francisco Iturrino, Pablo Uranga, Manuel Losada, Juan de Echevarría, Julian de Tellaeche, Ascensio Martiarena, Aurelio Arteta, Antonio de Guezala eta Fernando de Amarica azpimarratu ditzakegu. Gainera, lehendabiziko talde honetan, XIX. mende-bukaerako marrazkiaren izkurritik urruntzen hasiberria zen trazu eta tonalitate argiko paleta bitartez margoarekiko argitasuna lantzearen aldeko estilo eraberritzaileek sustatutako margolarietatik -Uranga, Losada, Martiarena- hasi eta modernitateak gutxika gutxika onartu zuen burgesiaren gogora egokituz eraberritzearen eta tradizioaren arteko etenik gabeko -kasu batzuetan behintzat eduki sozialekoa izan arren- lan atsegina egin zuten lehendabiziko abangoardien -faubismoa, kubismoa, futurismoa- eragin neurritsua izan zuten -Iturrino, Arteta, Echevarría, Tellaeche, Guezala- margolarien artekoak aurki ditzakegu.
Hala ere, hori ez zen euskal artearen inguruan lehen hamarkadetan zen joera bakarra izan. Aldi berean, europar sinbolismotik zetorren sorta kromatiko jakin bat onartu eta ohiko eta klasikoagoa zen lengoaia bati zintzo jarraitzea nahiago izan zuten bigarren artista talde bat ere izan zen; gainera, joera honetako kide zirenek laurogeita hamargarrenekoa eta birsortzailea zen kultura mugimenduarekin bat etorriz gai kostunbristei heltzea nahiago izan zuten. Talde honetako margolaririk garrantzitsuena Ignacio de Zuloaga izan zen baina Zubiaurre anaiak, Angel Larroque, Ricardo Baroja, Alberto Arrue eta Gustavo de Maeztu ere aipatu beharra dago.
Aldi honen bukaeran, euskal artearen eszenan aurreko belaunaldia ordezkatu gabe bererekin bizi izan zen margolari belaunaldi berri bat agertu zen. Gizaldi berriarekin jaio ziren belaunaldi hori ere zati bitan banandu daiteke. Alde batetik, ezarritako ohiko tradizioaren oinordeko eta jarraitzaile ziren margolariak, une honetan gai berrietan ikertzen hasi berriak izanik arinago Frantziatik ekarritako teknika berritzaileetariko batzuk erabat baztertu gabe, ditugu. Lehendabiziko talde horretakoak dira euskal gaien berreskurapenaren aldeko Iparraldetik etorritako modatik abiatuz euskal nortasunaren ezaugarriak goraipatzen dituzten gai kostunbristak garatu zituzten José eta Ramiro Arrúe, Elías Salaverría eta Mauricio Flores Kaperotxipi bezalako margolarietatik hasi eta Bidasoaren Eskola deritzon joera bat zabalduz genero horretan kubismoa erabili zuen Daniez Vázquez Díazen lanetik abiaraziz paisaia berreskuratu eta gai horiei ekitea nahiago izan zuten gorago aipatutako ibai nafarraren ertzean etorria aurkitu nahi izatearen jardunean ekin izan zioten Gaspar Montes Iturrioz edota Bernardino Bienabe Artía bezalako margolarietara artekoak.
Bigarren artista taldea, hala eta guztiz ere, abangoardiekin konpromisoari eutsi eta euren lengoaiei beraien ezaugarri bereizgarriak gehituz jarraitu izanagatik nabarmendu izan zen. Euretariko gehienak, beraz, tradizioa utzi gabe aurreko aldiarekiko elementu eraberritzaileen kopuru handiago bat gehitu zituen estiloa garatzeko margolaritza metafisikora eta surrealismora jo zuten. Lehendabiziko aldi honen amaieran zehar, Donostian izan zen arte-gunerik garrantzitsuena. Izatez, artistarik garrantzitsuenenak hiriburu gipuzkoarrean bizi izan ziren, eta aldiaren hasieran Bilbon gertatu izan zen bezala Donostian ere erakusketa eta jardunaldirik garrantzitsuenak eta GU elkartea bezalako arte taldeak bezalako sorkuntzak ere ospatu izan ziren. Nabarmendu ziren margolarien artean Jesús Olasagasti, Juan Cabanas Erauskin, José Sarriegui, Nicolás Lekuona, Narkis Balenciaga eta Carlos Ribera aipatu beharra ditugu; Bilbori dagokionez José María Ucelay eta Juan de Aranoa ditugu adierazgarri.
Zizelkaritzari dagokionez, akademikotasunetik urrundu eta modernitatera hurbiltzen ausartu ziren lehendabiziko zizelkariak Francisco Durrio, Nemesio Mogrobejo eta Joaquín Lucarini izan ziren. Hala eta guztiz ere, arazo tekniko eta ekonomikoengatik zizelkaritzak ez zuen margolaritzarekin bateratsu garatzerik, eta momentuz, modernismoa edo sinbolismoa bezalako estiloek eragin zuten arlo horretan. Horregatik, zizelkaritzak oroigarri publikoak egiteagatiko eskabide ugari izanari esker aldi horretan garapen unerik ezagutu zuen arren, kasurik gehienean ohiko estilo batera jo izan zen. Aldi horretan zehar gehien lan egin zuten zizelkarien artean, gorago adierazitakoez gain, León Barrenechea, Julio Beobide, Carlos Elguezua, Moisés Huerta, Quintín de la Torre, Ramón Basterra eta Fructuoso
XX. mendeko bigarren aldi hori berezitasunez Euskal Herriarentzako oso zaila izan zen. Francoren diktadurapean, Euskal Herriak politika- eta kultura-errepresio gogorra jasan zuen. Gudaren aurreko arte adierazpen guztiak gogortasunez zapalduak izan ziren -frankismoak modernitatea eta abangoardia demokraziarekin bat egiten zituen-, eta erregimen berriak espainiar Inperioaren mailarik distiratsueneko uneekin diktadurak identifikatzen zituen estiloak berreskuratu zitzan arte konbentzional eta historikorako iraganaren alde jardun zuen. Hala ere, berrogeita hamarreko hamarkadaren azken urteetatik aurrera, ekonomiaren garapenari esker inguruabarrak aldaketarako adierazgarriak eman zituen. Eta nahiz eta esparru politikoan inolako aurrerabiderik egin ez zen arren, kultura mailan aurrera egin zen; berezitasunez Euskal Herrian, XX. mendeko lehen erdiko europar abangoardia historikoaren aire modernoak berriz arnastu eta nazioarte mailan orduan garatzen ziren estilo berrien oihartzuna sentitzerik izan zen.
Horretara, euskal arteak bere kondaira guztian zehar lehendabiziko aldiz bere abangoardia propioa sortzerik izan zuen eta, horregatik darabilgu hitz hori, euskal artean lengoaia berriak sortzearen ahalegina bakarrik -sarritan, bertokotik , modernitatea eta tradizioa- egin ez ezik askatasun osoz sortzeko asmoa ere izan zelako, baina gizartearenganatzekoa ere, berarekin elkarrizketa bat izateari buruzko ahalegina alegia, Europan aldi horretan jada desagertua zen asmoa bestalde. Bigarren aro hori Francoren diktadura zorionez desagertu eta demokrazia ezarritakoan amaitu zen; Euskal Herria arlo guztietan, baita artearena ere, erabat garatu eta aurrera egin izaterik izan zuren aro berri bat izan zen.
Diktaduraren lehen urteetan zehar, erregimenak antzinako estiloen dekoraziora jo zezan sustrai historiko eta herrikoidun nazio-estilo bat aurkitu nahi zuen, bereziki escurialensea, batez ere abagune hori espainiar Inperioraren distirarik gorenarekin identifikatzen zelako. Horrela, garai horretan eraiki ziren eraikinik gehienetan -Iruñako alde nazionalagatik eroritakoei opatutako eliza, Donostiako Abadetegia, Gernikako Enparantza nagusia- exhibizionismoa eta eskala monumentalaren gehiegikeria eman zen. Nazio-estilo bat ezartzearen ahalegin horretan euskal arkitekto bik, Pedro Muguruza Otañok Arkitektura Zuzendaritza Nagusitik, eta Pedro Bidagor Lasartek Suntsitutako Lurraldeen Zuzendaritza Nagusitik funtsezko jarduna izan zuten. Hala eta guztiz ere, arau horiek kasu guztietan ezin ezarri izan ziren zeren ekonomikoki garestiegiak izateaz gainera ez zioten ekonomia egoera larriak berreraikuntza azkar eta nagusia izatera behartzen zuen gizarte baten beharrizanei erantzuten. Horrela, berrogeita hamarreko hamarkadatik aurrera guda aurreko urteetan jardunean izan ziren arkitektoek zein belaunaldi berriek ere, lengoaia modernoa berreskuratzeari ekin zioten. Izatez, Bilbon, Pedro Ispizua, Fernando Arzadun, Pedro Guimón eta Manuel Ignacio Galíndez ditugu, Vitoria-Gasteizen Jesús Guinea eta José Luis López Uralde, eta Gipuzkoan, Ramón Cortazar eta José Antonio Ponte. Horiek guztiak etxebizitzetarako eraikuntzak eginez jarraitu zuten, beraietan art déco xehetasunak eta elementu espresionistadun arrazionaltasuna nahasiz.
Hala ere, berrogeita hamarreko hamarkada ere beste esperimentazio mota batzuentzako berebizikoa izan zen. Horrela, erlijio-arkitekturan II Vatikanoko Kontzilioa ospatzeke zegoen urteetan elizaren tipologiak eraberritze aldia bizi izan zuela azpimarratu beharra dago. Horretara, Francisco Javier Sáenz de Oíza arkitekto nafarrak Luis Laorgarekin batera Oñatin Arantzazuko basilika proposatu zuen. Eliza horrek, tradizioan sustraitutako elementu anitz mantentzen zituen arren, beste kasu batzuetan lengoaia modernoarekiko konpromiso nabarmena azaltzen zen. Aipatutakoa Vitoria-Gasteizen ere aurkitu dezakegu, Javier Carvajal eta José María de Paredesek egindako Los Angeles elizan, eta Miguel Fisac-en La Coronación; eliza biotan nabarmentzen da, dagozkien geometria irregulardun orubeetara egokitutako plastika- eta eskultura-ahalmen handia transmititzen duten, eraikinen euren egitura.
Hirurogarreneko hamarkadatik aurrera, sentiberatasun berri bat agertu zen euskal arkitekturaren inguruan. Lengoaia modernoa eta arrazionala kurbei lehentasuna eman eta batez ere inguru naturalean zein historikoan eraikitako eraikinen integrazioari garrantzi handia ematera zetorren organizismo izeneko estilo berri baterantz garatu zen. Estilo honen hedakuntzan nabarmentzekoa da teoria mailan Juan Daniel Fullaondo bizkaitar arkitektoak izan zuen jarduera, eta Eugenio María de Aguinaga eta Saénz de Oízak estilo horretan, berezitasunez Duranako udalerrian azkenengoak egindako etxebizitza, egin izan zituzten lan mordoa ere.
Edozelan ere, aro horretako arkitektorik garrantzitsuena Luis Peña Ganchegi gipuzkoarra izan zen. Izatez, Zarautzgo Vista Alegre Dorrea bezalako bere hasierako lanetatik aurrera, Peña Ganchegik plastizismoaren eta organizismoaren onuratan paisaiara eta ingurura egokitzeaz gain tokiko historiara ere doitzen zen arrazionaltasun zehatza gainditzearen aldeko apustua egin zuen. Bere hainbat lanen artean Mutrikuko Imanolena Etxea, gipuzkoar udaletxe berean egindako Iparragirre etxebizitzetarako eraikina, Vitoria-Gasteizko Foruen Enparantza eta San Francisco eliza, eta Donostiako Hirutasun eta Tenisaren enparantzak azpimarratu beharra dago; azken honetan, Peña Ganchegik, lursail marjinal baten berreskurapenetik abiatuz, beti paisaiaren zati izan den sentsazioa ematen duen arritmia esanguratsu eta testura adierazgarridun harmailatutako aztarna minimalistadun enparantza azaldu zuen.
Aldiaren amai horretan, organizismoa estetikarik berritsuena izan zen arren, lan askotan arrazionaltasunarekin nahastuz jarraitu zuen, eta xehetasun eta elementu espresionistarik ere izan zen. Estilo horretan lanean jardun zuten arkitektoen artean Fullaondo, Fernando Olabarria, Álvaro Líbanol, Rufino Basañez, José Erbina, Miguel Mieg, Miguel Oriol e Ibarra, Francisco Javier Guibert, Fernando Redón eta Félix eta José Luis Iñiguez de Onzoño anaiak nabarmendu behar dira. Lan aipagarrien artean, Bilbon Txurdinagako irakaskuntza ertainerako institutuak, Donostian kokatutako Deustuko campusa, Iruñako Santiago Apostoluaren eliza, eta eskola-taldeekin zerikusirik duten beste hainbat lan, kultura ekipamenduak eta etxebizitzetarako eraikinak. Halere aldi hori egokien ordezkatzen duen eraikina Rafael Moneo arkitekto nafarraren lehen lan handia den Donostian egindako Urumea etxebizitzen eraikina da, eta bertan Javier Marquel, Javier Unzurrunzaga eta Luis Maria Zulaikarekin batera, paisaia eta hiriburuaren iragana bereganatzen du, lerro uhindunez bateratutako behatokiak zabalgunearen etxadia zehaztu eta laukitzen duten kantoi oktogonalekin elkartuz.
Arkitekturarekin gertatu zenaren antzera, frankismoaren lehen bi hamarkadetan, arte plastikoek ere euskal artearen ingurutik joera eta korronte modernoak erabat desagertuz, ohiko eta kontserbatzailea zen estilo baten ostendu ziren. Margolaritzaren dagokionez, artistarik gehienak paisaiara jo zuten, inpresionismoak eta postinpresionismoak sortarazi izandako eraginaren oihartzunetariko batzuk sumatzen ziren margolaritza figuratiboari -eta ez errealista- ekinez. Estilo horretan, besteak beste, Menchu Gal, Mari Paz Jiménez eta Gonzalo Chillida bezalako margolariek jardun zuten.
Berriak, aldaketak eta, baita, etenak ere, beraz, hirurogeigarren hamarkadatik aurrera etorri ziren. Hamarkada horretan sortzen da Euskal Herrian lehen aldiko abangoardia historikoak berreskuratzearen aldeko apustua bakarrik ez ezik une horretan sortuz zihoazen arte-mugimendu berriengatik -informaltasuna, espresionismo abstraktua- eragina jaso eta, gainera, antzaldatzen zihoan beharrizan berridun gizarteari hurbiltzen saiatzearen aldeko margolarien belaunaldi berri bat.
Programa horretan, lehen aldian bezala, bigarren honetan ere elkartekidetasunak toki erabat garrantzitsua izan zuen. Izatez, berrogeigarren hamarkadaren amaieratik euskal artisten elkarteek birsortzen hasi ziren eta artearen esparrua biziberritzerakoan garrantzi ukaezina izan zuten. Hirurogeigarren hamarkadan, beraz, hainbat izan ziren sortutako taldeak, nahiz eta talde horietatik gehienak bizitza laburra izan eta sortarazi zuten eragina mugatua eta unean unekoa izan zen.
Hirurogeigarren hamarkadan sortutako taldeen artean, osperik handiena izan zutenek 1965. urtean Jorge Oteizaren proposamen eta pentsamenduaren inguruan sortuak izan ziren. Gipuzkoan Gaur, Bizkaian Emen, Araban Orain eta Nafarroan Danok. Izatez, Euskal Herrian lehen abangoardia mugimenduak sustatzearen aldeko-Baita izenez Iparraldean bosgarren bat sortzeko egitasmoa ere izan zen- helburua izan zuten, taldeon bitartez jakintza-alorren arteko harremanaren aldeko apustua egiteaz gain, gizarte-errealitatearekin harremana galdu gabe modernitatea eta tradizioa bat egin zezan artea sortzeko ekimena sustatzearen alde eginez.
Aipatutako taldeek aurrera egin ez zuten arren, euskal artearen esparrura lengoaia berriak ekarri eta figurazioa bertan behera uzteko apustua egin zuten euskal margolarien belaunaldi berri bat agertu izanagatik gorago aipatutako ekimena oso garrantzitsua izan zen. Hala ere, margolari horien artean abstrakziotik gizarte ikuspegi batetik interpretatutako errealismo mota berri batera arteko estilo-aukera ugariak aurki ditzakegu. Lehen estiloan, besteak beste, José Antonio Sistiaga, Rafael Ruiz Balerdi, Amable Arias, Bonifacio Alonso eta Ramón Vargas ditugu, bigarren estiloan Agustín Ibarrola, Dionisio Blanco eta Isabel Baquedano ditugun bitartean.
Zizelkaritzari dagokionez, XX. mendearen bigarren aldi horretan, joera berritzaileekin izandako harreman goiztiarrari esker, arrakasta eta garapenik gehien izan zuen arte-jakintza zizelkaritza izan zen. Izatez, Euskal Herrian berrogeita hamargarren eta hirurogeigarren hamarkaden artean euren lana garatu zuten zizelkari taldeari Zizelkaritzaren Euskal Eskola izena eman zaie.
Adiera hori ez da ideario komunez hornitutako antolaketa sistematiko bezala ulertu behar, berezitasun berdintsuak, desadostasunik izan zuten arren, izan zituzten zizelkari talde baten sentiberatasun komuna bezala baizik, hau da: budinean, harrian edota egurra bezalako materialen erabilera, gizakiaren eta naturaren arteko harreman estua, monumentalitateagatiko zaletasuna eta lengoaia figuratiboagatiko baino abstraktuagatiko nagusitasuna. Hala ere, talde horrek ez zuen nazioarteko egoeraren azken joerekin bat zetorren arte garaikidearen mugimendu bat bakarrik sortu. Horrezaz gain, abangoardia artea egin nahi izan zuen; helburua, abangoardia mugimendurik garrantzitsuenen ekarpenak bertokotasunarekin elkartu zitzan arte-lengoaia berri bat garatzea zen gero gizarteari eskaini ahal izateko.
Berrogeita hamargarren hamarkadan hasitako zizelkari talde horren ekimena Jorge Oteiza Hegoamerikatik etorri izanarekin -guda aurretik joan izan zen bertara- eta Arantzazuko basilikako lanen hasierarekin batera gertatu zen. Eraikinaren eta eraikuntza osatzen zuten margo eta eskulturen eraiketak antzeko sentiberatasuna izan zuten artista-belaunaldi bat ekarri zuen, egitasmoaren inguruan eta lanen egile izan ziren Nestor Basterrechea, Agustin Ibarrola, Lucio Muñoz eta Eduardo Chillidarekin batera Oteizaren nortasun sendoaren inguruan bilduz.
Hirurogeigarren hamarkadan, Arantzazuko taldekideren batzuk Euskal Herriko lurralde eta jakintza-arlo desberdinetako artistak biltzen zitzan arte mugimendu berri baten eraketan berriz ere topo egin zuten. Horretara eratu ziren Gaur, Emen eta Orain, lengoaia modernoak erabiltzearen ahalegina egin, tradizioa eta aro garaididea bat egin, eta gizarteari hurbildu ekion artea burutzeko asmotan. Egitasmo horrek bat ez etortze formal eta ideologikoengatik porrot egin zuen baina euskal zizelkaritzak eta, oroar, arte garaikideak euskal gizartean presentzia ikaragarri bat izatea lortu zuen. Izatez, hainbat dira Oteiza eta Chillidaren -garai horretako bi zizelkaririk garrantzitsuenak-ildoari geroztik jarraitu dioten Remigio Mendiburu, Vicente Larrea, Ricardo Ugarte, José Ramón Anda eta Ángel Bados bezala nabarmentzen diren zizelkariak.
Francoren diktaduraren desagerpenarekin eta demokraziaren etorrerarekin, joera postmodernoak ezarri zireneko hirugarren aro baten sartzen gara, eta ondorioz, ezin ditzakegu estilo edo mugimendu hitza erabili. Hirurogeigarren hamarkadatik aurrera, artearen eremuan bere ezaugarri orokorretan postmodernitate hitzez identifikatu izan den joera baten eragina ezagutu zen. Hitz hori jakintza-arloa testuingurutzeko helburuz historia berreskuratzea proposatzen zuen pentsamendu berri batek zehaztuta azaldu zen. Horretara, hamarkada horretako margolaritzan eta zizelkaritzan bezala figurazioa eta lengoaia narratiboa berreskuratu ziren, arkitekturak XIX. mendearen bigarren erdiko izpiritu eklektikoaren eta XIX eta XX. mendeetako mugimendu eta estiloak berrerabiltzearen bitartez historiara jotzea erabaki zuen.
Euskal Herrian, aurreko aldietan euskal artea europar estilorik garrantzitsuenen gerizpean garatu zen bitartean eta beti nolabaiteko atzerapenez, egun, Euskal Herrian sortutako arte-agerpenak munduaren gainerako tokietan sortutakoekin batera daude. Izatez, gure lurraldeko arte-sorkuntzak beste toki batzuetan egiten direnenganako desberdintasun oso gutxi dute, batez ere homogeneizazioaren eta globalizazio prozesuaren eraginagatik. Berririk garrantzitsuena, arte-diziplina desberdinen arteko mugak desagertzeaz gain, teknologia berriek gauzatutako diziplina berrien eransketa izan da. Bereizgarri horrek, bestalde nazioarteko gainerako eszena ere bereiztera datorrena dela, postmodernitatearekin batera aldi hau anitz bezala izendatzera garamatza, eta aldi berean ate berriak zabaltzen dizkigu, inolako zalantzarik gabe nazioarteko eta euskal artearen inguruarekiko etorkizuna berriro antzaldatzera etorriko baita.
Euskal Herrian Peña Gancheguik diziplina testuingurutzeko helburuz historia berreskuratzea proposatzen zuen pentsamolde berri batek zehaztutako joera posmodernoa jada bere lanean bereganatuta zuen arren, lengoaia berriaren sarreraren aitzindari José Ignacio Linazasoro eta Miguel Garay gipuzkoarrak izan ziren Hondarribiko ikastolaren egitasmoarekin; ikasgune horretan, Linazasorok eta Garayk denboraz kanpoko eta berezko klasikotasun berri bat proposatu zuten, instituzionala eta monumentuzkoa, arrazionalista izan arren arkitekturaren iraganarekin elkarrizketan diharduena.
Ondoren, laurogeiko hamarkadan, ezaugarri nagusiena askatasun formala izan zen eta, arrazionaltasuna birsortu zen arren, zorroztasun konposatzaileagatik nabarmendutako lanetan funtzionalismoa, espresionismoa, historikotasuna eta erregiotasunaz gain detailearen zaintza eta maila zorrotzeko kalitatea bezalako hain desberdinak ziren tradizioak elkartzen ziren nolabaiteko eklektikotasuna, batez ere, nagusitu zen.
Hamarkada horretan, indargunerik eraginkorrena belaunaldi eta estilo desberdineko -Iñaki Usandizaga, Fernando Ruiz de Ocenda, Roberto Ercilla, Miguel Ángel Campo, Javier Mozas, Luis María Uriarte, José Luis Catón- arkitektoek osatutako talde arabarra izan zen. Talde horrek kalitate handiko lana egin zuen eta beste batzuen artean nabarmentzekoak dira Vitoria-Gasteizko gizarte etxeak eta Foru Ogasunaren bulegoak. Gipuzkoan, zeregin berbera egin zuen beste arkitekto talde batek -Javier Marquet, Luis María Zulaika, Xavier Unzurrunzaga, Francisco de León, Ángel de la Hoz, Joaquín Montero, José Antonio Pizarro, Manuel Iñiguez, Alberto Ustarroz- Euskal Unibertsitate Publikoaren campusa osatzen duten eraikinak edota Zumarragako hilerriaren lurpeko kripta bezalako lan estimulagarriak eginez.
Laurogeita hamarreko hamarkadatik aurrera, arkitekturak irakurketa minimalista, erraz, urri eta soilaren bitartez lengoaia modernoaren arrazionaltasuna berreskuratu du, eta nazioarteko arkitektura-esparruan estilo bakarra izan ez den arren -hortxe daude dekonstruktibotasuna edo informalismoa lekukotasuna emateko- Euskal Herrian arrakasta eta onarpenik gehien izan duena izan da. Inguruabar horrek berriro ere euskal arkitekturaren garapenean nagusia izan den sentiberatasunera garamatza, hau da, marra argi, neurridun eta errazetara alegia.
Hamarkada zabaldu eta bere ikur izan zen egitasmoa Donostian Rafael Moneok egindako Kursaaleko Entzunaretoa eta kongresuetarako jauregia izan zen. Eraikin harrigarri horretan, Moneok aurreko arkitektura-tradizio guztia -arrazionaltasuna, organizismoa-bildu zuen, eraikin funtzional , poetiko eta artistikoago bat egiteko urrats aurrerakoi bat gehiago ematen, tradizio minimalista eta land-art izenekoarekin bat egiten duelako, ausartuz. Horrela, Kursaalari jarraituz, azken urteotako egitasmorik interesgarrienek marra zorrotzen garrantzian nabarmendu dira, izaera abstraktudunetan, espresiorik gabekoak izan ez arren. Edozelan ere, narotasuna eta aniztasuna dira beste berezko bereizgarri batzuk, tipologia bereko eta antzeko datetan klasikotasun zorrotza berrinterpretatzen den Nafarroan Manuel Iñiguez eta Alberto Ustarrozek egindako osasun etxea eta moduluzko errepikatze abstraktoan oinarritutako eraikuntza den Luis Maria Uriartek Vitoria-Gasteizeko Ariznavarrako osasun etxea bezalako lanak aurki ditzakegu. Aldiz, Okako Iruñako kirol parkean, Roberto Ercillak eta Miguel Ángel Campok paisaia izaera nagusi den antolaketa nahiago dute, Ignacio Vicens eta Jose Antonio Ramosek Iruñako Nafarroako Unibertsitateko euren giza zientzietarako fakultatean izaera espresibodun bolumenen apustuaren aldeko diren bitartean, eta José Luis Catónek Vitoria-Gasteizko Artium museoan arkitektura arrazionalista historikoa industria-estetikarekin elkartzen du.
Belaunaldi berrien artean lengoaia arrazionalista zehatz baina adierazgarria ondoen erabiltzen jakin izan duena Francisco José Mangado nafarra izan da. Horrela, Oliteko Bodegas Marco Real eta Carlos IIIaren enparantza, Lizarrako Foruen Enparantza, Zuastiko Club de Campo, Iturramako osasun etxea, Mendillorri haurtzaindegia, edo Iruñako Baluarte entzunaretoa eta kongresuetarako jauregia bezalako lanetan Mangadok lan neutro eta sendo batez egitasmoen esentzia, zailtasuna eta heterogeneotasuna jaso, erraztu eta garbitzen dakizkiala erakutsi du.
Bide beretik aritu da Eduardo Arroyo bizkaitarra, bere lanik oraintsukoenetan -Sondikako haurrentzako eskola, Barakaldoko Basamortuaren plaza, Barakaldoko Lasesarreko futbol zelaia- sinplifikazio formalari forma propioen elkartzearen emaitza den osagarri estetiko ukaezina eransten dion arren, forma propioak hiri-mosaiko arin eta aldakorra osatuko balute bezala.
Amaitzeko, gure lurraldean arkitekto kanpotarrek egindako lanak ezin ahaztu ditzakegu. Egun arte asko izan ez diren arren, geroago eta gehiago dira -Jordi Garcés eta Enric Soria arkitektoek Iruñan egindako Nafarroako Museoa, Beatriz Matos eta Alberto Martínezek Basaurin egindako gizarte etxebizitzak, Federico Soriano eta Dolores Palaciosek Bilbon egindako entzunaretoa eta kongresuetarako jauregia, Santiago Calatravak egindako Loiuko aireportua-,eta azken urteotan euretariko bik guregan zirrara handia eragin dute. Lehendabizikoa, Norman Foster britainiarraren lanik interesgarrienetariko bat, ingeniaritza eta arkitektura maisutasunez elkartzen jakin duen Bilboko Metropolitarra da, zulatze-sistemaren beraren moldea adierazten diguten lurpeko galeria bihurgunetsuak azpimarratuz, eta bigarrena Frank Gehry estatubatuarraren Bilboko Guggenheim Museoa da. Itsasadarraren industria-ertzean eraikia, eraikinak hiri egitura zaila bereganatu eta hegazkin-industriaren informatika programa batetik abiatuz tamaina desberdineko pieza-sorta batzuk ezartzen diren beiradun atrio ikaragarri baten inguruan antolatzen da; pieza horiek titanio ezkataz estalita agertzen dira, eraikina, bakarra, berezia, bere ikur-ahalmenagatik eta bere izaera mintzodun eta zoragarriagatik ere miresgarri izatea bihurtuz.
Hirurogeita hamarreko hamarkadatik aurrera, euskal artea nazioarteko esparruan garatzen zihoazen mugimendurik garrantzitsuenen -pop art, minimalismoa, arte kontzeptuala- albiste zuzenak jasotzen hasi zen eta gure artean horiek guztiak eragin bera izan ez zuten arren, gutxienez, ezagutuak izan ziren eta euskal artistek nahiago zuten bidea hautatzerik izan zuten. Iruñako 1972ko Batzarraldiak, amaitu aurretik erregimen frankistak itxiak izan ziren arren, zeregin garrantzitsu bat izan zuten; batzarraldiotan, nazioarte mailako artistarik ospetsuenen azalpenaz gain, Euskal Herrian artearen egoera ere ikusterik izan zen eta euskal artean oraindik diren xehetasunetariko batzuk azaltzerik ere izan zen, alegia: margolaritzaren eta zizelkaritzaren arteko mugen desagerpena, euskal artistak bildu zitzan elkarte edo talderik eza nabarmena, euskal nortasuna bezalako gaiei buruzko jarreretatik urrundu, nazioarteko artearen egoerari buruzko ezagutza zehatza izatea -atzerrian izandako egotaldien bitartez- eta ageriko gizartearenganako inolako harremanik eza. Ezaugarri guzti horiek, nahiz eta sortzaile diren guztietan ematen ez diren, azken hamarkadetako euskal artean ohikoenak izan diren ezaugarriak izan dira.
Lehendabiziko aldi posmoderno honetan nagusi izan ziren korronteei dagokienez, eraginik nabarmenena izan duten mugimenduekiko hurbilpen bat egitea zaila den arren, artistarik gehienek egindako apustua nahiko kontserbatzailea izan zela aipatu beharra dago; izatez, euretatik gehienek, margolaritza eta zizelkaritza erabili zituzten adierazpide nagusi bezala, eta figurazioa eta abstrakzioa izan ziren hautatutako lengoaietatik gehien erabili izan ziren aukera biak.
Hirurogeita hamarreko hamarkadan, izatez, talderik osatu gabe hirurogeigarren hamarkadako tradizio abstraktuari aurre egiten ahalegindu zen artista-aldra bat sortu eta figurazioaren aldeko apustua egin zuen; artista horien artean hurrengoak nabarmentzen ditugu: Marta Cárdenas, Vicente Ameztoy, Andrés Nágel, José Llanos, Ramón Zuriarrain, Juan Luis Goenaga, Juan José Aquerreta, Pedro Salaberria, Xavier Morrás, Pedro Oses eta Clara Gangutia. Hala eta guztiz ere, urte bertsuetan, beste artista talde batek, ikuspegi pertsonalago batetik baina, arte abstraktua egiten jarraitzeari ekin zion; talde horretan Carlos Sanz, Gabriel Ramos Uranga, Carmelo Ortiz de Elgea, Santos Iñurrieta eta Juan Mieg aipatu behar dira.
Hirurogeigarren urteko margolaritza-arteen nagusitasunaren aurrean, hurrengo hamarkadan, zizelkarien belaunaldi gazte batek euskal artearen oinordetzari heldu eta berrinterpretatu bakarrik ez ezik, azken joera posmodernoak sartuz zizelkaritzaren jakintza-arloa egunean jarri zuen; Txomin Badiola, Pello Iraza eta Juan Luis Moraza dira une horretan nabarmendu ziren izenetariko batzuk. Bestalde, Darío Villalba, Esther Ferrer, Elena Asins, José Ramón Morquillas, Fernando y Vicente Roscubas, Pablo Donezar, Prudencio Irazabal, Iñaki Cerrajería, Pablo Milicia, Txupi Sanz, Juan Ugalde, Koldobika Jauregi, Cristina Iglesias, Dario Urzay o Jesús Maria Lazkano bezalako beste artista batzuk -margolariak eta zizelkariak- ez ditugu ahaztu behar, inolako mugimendu zehatzetan ibili ez diren arren, hamarkada horretako euskal plastikari eraberritze-arnasa eta lengoaia garaikide berriak ekarri zizkiotelako.
Aldiz, laurogeita hamarreko hamarkadak pluraltasun handiagoa ekarri du. Aurreko hamarkadan aipatutako ezaugarriak mantendu eta ezaugarri horiei argazkigintza, bideoa edota ordenagailua eta artistari egoki begitantzen zaion beste edozein eratako material, burutazio edo kontzeptu bezalako jakintza-arlo berrien erabilera gehitzen zaizkio.
Azken urteotako artista gazte garrantzitsuenen hautaketa bat egitea, ikuspegirik ez izanagatik askoz zailagoa da, baina sarituak edo hautatuak izan diren abaguneen kopuruari eta euren lana euskal eremuan zein estatu mailan erakusteko hautatua izan denari jaramon egiten badiogu, zerrendan, besteak beste, hurrengoak aipatuko genituzke: Javier Pérez, Ana Laura Alaez, José Rekalde, Francisco Ruiz de Infante, Aitor Ortiz, Javier Balda, Javier Alkain, José Ramón Amondarain, Manu Muniategiandikoetxea, Jesús María Corman, Raúl Urritikoetxea, Edu López, Dora Salazar, Luis Candaudap, Fernando Pagola, Leopoldo Ferrán, Agustina Otero, Maider López, Andoni Euba, Alberto Peral, Pepo Salazar, Jon Mikel Euba, Txuspo Poyo, Asier Mendizábal, Iñaki Garmendia, Sergio Prego, Gema Intxausti, Alfonso Ascunce, Estibaliz Sabada, Itziar Ocariz, Iratxe Jaio, Azucena Vieites, Abi Lazkoz, Ibon Aramberri eta Juan Pérez Agirregoikoa.