Auñamendi Eusko EntziklopediaBernardo Estornés Lasa Funtsa

Ahozko literatura hein zabalean, eta mitoak zehazki, ikergai bezala hartuz gero, honako hausnarketa hau erabat oinarrizkoa eta beharrezkoa dugu, alegia, ohartzea aztergai ditugun ahozko kontakizunak ez direla beti orain ikusten ditugun bezalakoak izan. Zenbait aldaketa jasan ondoren gureganaino heldu den kontakizunaren jatorrizko egoera, -lehen egoera-, berreraikitzea lortzen den bakoitzean, aurrerakada garrantzitsua dakar horrek. Eta hain zuzen ere, berreraikitze optika horretatik, esanahi galduen berreskuratze asmo horretatik proposatzen da honako modelo hau, ahozko kontakizunen ibilbidean parte hartzen duten elementu garrantzizkoenak bertan bildu eta laburtzen direlarik.

Taula honetan agertzen dena, ikertzaileak bere aurrean aztergai topatzen duen materiala da: kontakizuna, erregistratua izan den unean agertzen duen itxuraz. Itxuraren arabera, hiru atal nagusitan bana ditzakegu kontakizunak: jatorrizko orekari eusten diotenak, aldaketa bat edo zenbait jasan ondoren desorekatuak geratu direnak, eta azkenik, desorekaturik geratu ondoren oreka berri batera heldu direnak.

Kontakizun bat, gaur egun erakusten duen itxuraz, jatorrizko orekan dagoela susmatzea, alegia, asmatua izan zenetik erregistratua izan den arte forma eta esangura berberak gorde dituela uste izatea, izan ere hipotesi benetan arriskutsua da. Halere, Euskal Herrian badugu, ziur aski nahiko modernoa den legenda ziklo bat (XVI-XVIII mendeetakoa), hain zuzen ere, baseliza zahar eta kaleko eliza berrien inguruan baserritar eta kaletarren arteko auzi eta istiluekin zer ikusirik baduen legenda zikloa, jatorrizko orekatik seguru asko ia batere aldendu ez dena.

Gizartearen kaletartze prozesuari jarraiki datorren erlijioaren kaletartze bidea gaitzesten da legenda hauetan, honako mezu hauekin: Amabirjinak edo santu edo aingeruren batek kalean edo plazan eraiki asmo den eliza berria altxatzeko egunez bildu diren materialak, gauez lehengo ermita zaharra zegoen lekura itzultzen ditu, auzi honetan Zeruaren nahia zein den argi eta garbi erakutsiz: Elizak, lehenagotik egon diren leku beretan gordetzea. Hona adibide ezagunenetariko bat:

Ziklo honetako bertsioen lar ugaritasunak, beraien arteko batasunak, eta hainbat gertakari historiko ezagunekin agertzen duen loturak, bere modernotasunaren hipotesia iradokitzen digu, eta beraz, kasu honetan, jatorrizko orekaren hipotesia onargarri izan liteke. Kontakizuna zenbat eta itxura zaharragoko izan, orduan eta onargaitzago izango da hipotesi hau, nahiz eta, zenbaitetan, ikerketa bat burutu ondoren, egiazta daitekeen aspaldiko mito baten bertsioren bat jatorrizko egoeratik oso hurbil geratu dela erregistratua izan arte, esate baterako Jentilen Akaberaren bertsioren batekin gertatzen den bezala (Jentilarrin kokatzen denetariko bat hain zuzen). Dena dela, eta honela ez balitz ere, taulan gorde behar da beti ere hipotesi hau, posibilitate teoriko modura.

Ikertzaileak beste zera ere aurki dezake, alegia, kontraesan edo hutsune nabaririk gabeko kontakizun borobila, baina borobiltasun hori aldaketaren batek eragindako trakeskeriak konpondu eta txukundu ondoren sortzen den oreka berriaren emaitza delarik. Hori ez da jatorrizko orekari eutsi dion kontakizuna, eraldaturiko eta berrorekaturiko kontakizuna baizik. Honelakoen aurrean ikertzaileak egituren eta esanguren borobiltasuna eta oreka konstatatu besterik ezin du egin, kontakizunak ez baitio bere ibilbidean jasandako istripu, matxura eta ondorengo konponketei buruz inolako jakinbiderik eskaintzen. Definizio honen arabera, kontakizun berrorekatuak detekta ezinak izango lirateke, inolako seinalerik ematen ez dutenez, eta jatorrizko orekan dagoenaren itxura berbera izango lukete. Nola bereizi, bada, batzuk eta besteak? Kontakizun berrorekatuaren salagarria, kontakizun beraren beste bertsioak izan ohi dira. Berrorekatua dagoenak oso itxura orekatua agertzen duenean, bertsio gehiago bilduta eta haiekiko alderaketa eginda baino ezin izaten da antzeman.

Zenbait lamina istorio kontakizun berrorekatuaren eredu borobilak ditugu. Bertan ikusten ditugun izaki gauezkari gaiztook etxeetan sartu eta etxekoandreak izutuz gauero bapo afalduz bizi direnok, kontraesan arrastorik gabeko istorio zuzen eta poliki egituratuetako protagonistak dira. Izan ere, honelako bertsioak izan balira gure aztergai bakarrak, laminen irudi gaizto hori izanen genuke konklusio gisa, bertan ez baita inongo pitzadura edo orbain semantikorik kausitzen ahal.

"Arrosaneko atsoa, Mari-Iñaxi, ardatzean aritzen zen, eta lamia sartzen zitzaion sostroñera gabero-gabero tximenetik beheti eta erraten zion:

Esan bezala, ipuina orekatua dago, ez dago kontraesanik, ez gaizki ematen duen edo integratu gabe dagoen elementurik. Kontakizun berrorekatu baten aurrean gaudela adierazten digun salagarria ziklo bereko bertsio gehiagoren azterketatik baino ezin da etorri. Kasu honetan, ondorengo hau ezin argigarriagoa da.

Bertsio hau ez da aurrekoa bezain borobila eta bere "trakeskeriak" salatzen du bere baitan gertatzen ari den digeritze lana. Laminok ez dira nonbait besterik gabe etxeetan sartu eta etxekoandreak izutzen dituzten izaki gaizto gauezkariak. Urin broska eskearen atzean laminak emandako laguntza dago. Lapurreta lotsagabearen atzean egindako lanaren ordaina zegoen ahazturik. Beraz, lamin lapurraren zikloko istorio ugariok ez dira jatorrizko orekan dauden kontakizunak, kontakizun berrorekatuak baizik: mezua eta esanahia zeharo aldatu duten kontakizun berrorekatuak.

Lamin lapurren zikloan gertatzen den fenomeno hau Jentilen Akaberaren legendan ageri zaigu halaber. Hartzen badugu, esate baterako, Leizadi deritzan bertsioa, itxura ezin orekatuagoko kontakizun baten aurrean gaudela irizten diogu.

Trakeskeriarik gabeko bertsio honen esanahia hain da borobila eta begi-bistakoa Barandiaranek berak interpretatu egin zuela inolako erreserbarik gabe:

Mitoaren gainerako bertsioen azterketak ordea, zalantzan ipiniko ditu Leizadiko bertsio honen oreka eta borobiltasuna. Eta Sarrasketako laminekin gertatu den bezala, bertsio "traketsek" emango digute argibide gehien. Bertsio "traketsak" desorekaren bat agertzen duten bertsioak dira. Beren desoreka dela eta ez dira politak izan ohi eta ikertzailea ez den irakurlearengana nekez iristen dira horregatik. Halere, argibide gehien gordetzen dituztenak dira.

Istorio traketsen multzoaren baitan desoreka aztarna argi edo ilunagoak erakusten dituen kontakizunak topa ditzake ikertzaileak. Eraldaketa jasan ondoren kontalari errepikatzaileak nagusi ziren bidean ibili dela eta, okerrak disimulatzeko eta matxurak leuntzeko behar hainbat astirik ukan ez duten kontakizunak izanen lirateke hauek, eraldaketen ondorioak bistan ageri dituztenak.

Lau aldaketa mota definitzen dira ahozko kontakizunen bilakabideak aztertzen dituen artikuluan, eta hauetako bakoitzak igergarri berezia uzten duenez gero, lau izanen dira halaber desoreka erakusgarriak: mamirik eta funtziorik gabeko osakinen presentzia, egituran gaizki ematen duten osakinena, arrazionalizaketak, eta kontraesan semantikoak.

• Mamirik eta funtziorik gabeko osakin alferrikakoak

Kontakizun baten barnean adierazmami eta funtziorik gabeko osakin bat egoteak, alegia, ezer argitzen ez duen, ezeri lotzen ez zaion eta hitz batez, alferrikakoa den osakin bat egoteak, zera adierazten digu, hain zuzen ere, osakin horri bere zentzua ematen bide zion zatia jauzi egin dela. Noski alferrikako elementuek, alferrikakoak direnez gero, beraiek ere suntsitzeko probabilitate handi samarra dute, eta hori gertatzen ez bada, eta kontakizunaren baitan badirau, oharkabeki eta fideltasun osoz diharduen kontalari errepikatzaile hurrenkera bati esker izanen da. Hauxe da hain zuzen, ahozko kontakizunen bilakabideak aztertzen dituen artikuluan aipatzen den "Sorgin Lapurraren" ipuinarekin agitu dena, sasi-eraztungintzaren motiboa jauzi ondoren, heroiaren jarduera "kax kax kax" eginez bere mailu txikiarekin alferrikakoa eta ulertezina bilakatu dela.

• Egituraren barnean gaizki ematen duten osakinak

Kontakizunaren egituraren barnean gaizki ematen duten osakinak egoteak, osakin horien etorri-berritasuna salatzen du, irentsi berriak eta erabat digeritu gabeak direla erakutsiz. Honelakoek adierazten dute kontalariak kosta ahala kosta sartu nahi izan duela kontakizunean berez beste nonbaitetik datorren elementua, eta kontu handirik eta disimulu handirik gabe egin duela gainera. Honen adibide bikaina, ahozko kontakizunen bilakabideei buruzko artikuluan aipatzen den Tartaroa eta haurra ipuinean dugu. Itsuturik dagoela eta, umeari jarraiki ezinean dabilen Tartaroa hari eraztun hiztuna zuzen jaurtikitzen ikusten dugunean, eta umea lasterrari une batez utzi eta estutasunaz ahazturik eraztuna jasotzen ikusten dugunean, ezin dugu eszenaren trakeskeria ez sumatu, eta horren begi-bistakoa izaki, ez du haratagoko komentarioren beharrik. Euskal Herritik kanpo, Irlandako "Historia" bihurturiko mitologian beste eredu ezin nabarmenagoa aurkitzen dugu, Mont Trogaide-ko gatazkaren kronikan, hainbat borrokaldi odoltsu deskribatu ondoren zera dioskunean:

Noski jakin badakigu borrokaldi bati egiazko izurrite bat jarrai dakiokeela, baina ez borrokaldia gori-gori dagoenean, hainbat egun igaro ondoren baizik. Kronistak izurritearen motiboa sartu nahi izan du kosta ahala kosta eta nabarmen samar geratu zaio. Gaizki ematen duen osakin batek erakusten du hor badela zerbait eta agian ikertzea merezi duen zerbait. Izan daiteke motibo berri baten lilura hutsa Tartaroaren eraztunaren kasuan bezala, edo izan daiteke bi kultura diferenteen (zelta eta zeltza-aitzineko irlandar dolmenikoa) irudikapen eskatologikoak elkarren ondoan jarri nahia, irlandar gatazkaren kronika honetan bezala. Gatazka armatu batez irudikaturiko eskatologia edo munduaren azkena indo-europar tradizioan tinko sustraituriko motiboa da, eta bat-bateko izurriteak eragindako munduaren azkena, Europa atlantikoan zehar ageri den tradizio mitologiko zaharra da, jentilen mitologiari eta nekazari dolmengileen kulturari lotzen zaiona.

• Arrazionalizaketa

Arrazionalizaketa, bere horretan batere ulergarri ez den motibo bati nolabaiteko zentzua ematearren kontalariak burutzen duen eragiketa da. Gertakizun hau, mezuaren zati bat galdu deneko kasuetan eman daiteke, baina eskuarki, testuinguruko zati bat jausten denean sortzen den erantzuna izan ohi da, hain zuzen ere, orain ilun eta ulergaitz bilakatu den zati horren zentzua argitzen zuen testuinguruko datuaren jauskera konpontzen saiatzen den erantzuna. Arrazionalizaketa, garai batean testuinguru gako batek betetzen zuen funtzio argiemailea betetzera datorren mintzabidea da. Sistematikoki herrenka dabilen kontakizunari oreka eta zentzua ematera datorren mintzabidea da, baina beti fideltasunarekiko arreta eta begirune bereziz. Alegia, errekurtso hau erabiltzen duenak zera erakusten du, nahiago duela, nekez ulertzen duen baina halere horrelaxe heldu zaion motibo batentzat esplikazio bat bilatu,- nahiz eta esplikaziorik barregarriena izan-, kontakizunean hobe emango lukeen motibo ulergarriago baina berri eta eratorri batez ordezkatzea baino, kontakizunaren benetakotasun eta jatortasunaz arduratzen baita.

Arrazionalizaketen kausitzea nekerik gabeko lana izan ohi da, zeren eta kontakizunaren erdian arras nabarmentzen den mintzabide berezi eta bitxia baita. Zenbaitetan honako esamoldeez baliatzen dira kontakizunean sartzeko: "Badirudi,...", "hau honela bada ..." , e.a.: baina sarrerazko esamolde hauek huts egiten dutelarik argudioa zalanzkunerik gabe irmo botatzen denean ere, bere argudiotasuna, bere esplikaziotasuna, argi eta garbi nabarmen azaltzen dira kontakizunaren benetako osakin jatorren gainetik, esan bezala, beste mintzabide mota arrunt ezberdina delako.

Ahozko kontakizunen bilakabideen artikuluan ageri den Senpereko Utsalea zubiko laminen istorioaren irakurketak, berez nahiko sumagarri den arrazionalizatze eredua erakusten digu, eta are eta nabarmenagoa azaltzen da, arrazionalizatzeak argitu nahi duen aspektuaren esanahia beste bideetatik jada ezaguna dugulako. Gaazetxeko andrea hil hurren dagoen laminaren ondoan ikusten dugu, haren alde otoitz eginez ari delarik, eta kontalariak irudi hau zuritzeko beharra sentitzen du. Horretarako asmatzen duen argibidea, - izan ere arrazionalizaketetan maiz gertatzen denez-, arrunt bitxi eta harrigarria dugu: laminek kristau baten otoitzaren beharra bide dute azken hatsa eman ahal izateko. Asmakeria hau noski ez da inoiz beste inon agertzen Euskal Mitologian zehar.

Aurretik aipatu ditugun beste bi desoreka egoerak ez bezala, arrazionalizaketa ereduak ugariak dira eta erraz aurki daitezke adibideak. Aurreko biak ezegonkorrak dira, eta izar usoen modura ezin dute luzaroan iraun. Arrazionalizaketa berriz egonkorra da, luzaroan iraun dezake bere horretan, eta horregatik aurki daitezke horren adibide gehiago. Eta beste aldetik, esan bezala, elementu jatorra gordetzea ahalbidetzen duenez, argibide iturri nagusienetakoa gertatzen da ikertzailearentzat.

Jentilen akabera kontatzen duen bertsioen artean arrazionalizatze eredurik ez da falta. Ikus ditzagun hainbat.

"Orduan lainorik ez zen ikusiko noski", hara arrazionalizatze eredu borobila. Kontalaria esaten ari zaigu jentilak laino polit bat ikusita harrituta geratu zirela eta berak ez duela ulertzen zergatik, ez duela ulertzen zer duen laino polit batek harrigarri, baina halere laino bat izan zela berari zaharragoek kontatu ziotena eta berak horrela errepikatzen duela ongi ulertu ez arren. Segurako bertsio batean oraindik apur bat gehiago lantzen da arrazionalizatze bera:

"Garai hartan ez omen zuen euririk egiten, eta ez omen ziren lainoak ikusten zeruan", ez laino eta ez euri beraz. Hemen ere, esplikaziozko mintzabidea txertatzen da kontakizunean laino batek beldurra nolatan eragin dezakeen ulertarazi beharra sentitzen duelako kontalariak. Baina honek zertxobait urrunago darama arrazionalizatzea eta lainorik ez bada euririk ere ezin dela egon azpimarratzen du.

Eta legenda bera Azkueri kontatu zionak hartu zituen buruhauste gehien arrazionalizatze hori azken muturreraino eraman eta erabat borobilduta uzteko. Hona zer zioen:

Itsu zegoen jentilen nagusia. Aldi hartan, lainoa eta euria ez ziren ezagunak, sortzeko zeuden. Gauerdiko basurez edo ihintzez bizi ziren lurrak. Behin itsuak lagunei:

Lainorik ez bazen euririk ere ez zela egongo, eta euririk ezean landareak nola bizi zitezkeen zuritu beharra du kontalariak. Arrazionalizatzea gero eta borobilkiago arrazoituta, eta gero eta nabarmenagoa kontakizunean. Arrazionalizaketa hauek zabaldutako ikerbideari esker iritsi gara jakitera lainoa dela kontakizun jatorrean ageri zen motiboa, -eta ez izarra edo elurra edo itsasoko urez betetako pertza beste hainbat bertsiotan ageri denez-. Bidebatez nabarmenarazi behar da izarra ageri denean Jentilen izugarri eta akaberaren igergarri, inoiz ez dela arrazionalizatze arrastorik ageri. Hau honela da, legenda kontatzen den testuinguru kristautuan Belengo izarraren motiboa zeharo zabaldua eta ezaguna delako. Beraz denek ulertzen dute bere funtzioa. Beraz kontalariak ez du sentitzen ezer esplikatu behar duenik hura ulergarri bihurtzeko.

Aipatu berri ditugun Jentilen Akaberaren bertsiootan beste arrazionalizatze bat ere bada, lainoarena bezain nabarmena ez bada ere: Jentil igarlearen deskripzioa. Jentil igarlea "itsua" eta "zaharra" dela esaten zaigu, betazalak balenka, endai, pago-urkulu edo haga batzuen laguntzaz zabaltzen dizkiotelako. Arraroa gertatzen da "itsua" izanda nolatan den bera lainoa ikusi eta haren esanahia ulertarazten duena, eta zalantzan jartzekoa da "zahartasunak" jakintsuago bihurtzea, aipatu laino hori inoiz agertu den lehen lainoa bada. Bi arrazionalizaketa hauek mito berean topatzeak, bertan jadanik ulergarri ez diren hainbat elementu daudela salatzen digu eta beraz aspaldikoa izan daitekeela iradokitzen du. Ikerketa on eta emankor baten lehen urratsa ikergaiaren hautapena da. Formazio egokia eta tresna metodologiko guztiak erdi alferreko gera daitezke ikertzea erabakitzen den gaia antzuaren hurrena baldin bada. Jentilen Akaberaren kasuan, aipaturiko arrazionalizatzeek erakusten zituzten zantzuei jarraiki jakin ahal izan da azkenean lainoaren eta betazal jasoeraren benetako esanahia. Lainoa, izurritearen irudikapen eskatologikoa da eta betazalen jasoera igerkuntza-trantze baten keinu errituala. Biak, Europa atlantikoan sorturiko kultura dolmenikoari lotzen zaizkio eta oso aspaldikoak dira beraz, duela sei mila urte inguru sorturikoak. Hau guztia ikerbide luze baten ondoren jakin ahal izan da, baina arrazionalizatze arrasto horiek bidalitako seinaleei esker abiatu ahal izan da ikerketa hori bide egokian barrena (ikus Laino Marismea, Jentilak, eta Igarkuntza Euskal Mitologian).

• Kontraesanak

Azkenik, kontakizunek erakutsi dezaketen laugarren desoreka igergarri mota, haien baitan nabaritzen diren kontraesanek osatzen dute. Kontraesan hauek, hurrenkera narratiboan zehar berehala eta zuzenean nabarmentzen direnetakoak izan daitezke, edota baita ere, kontakizunaren testuinguruaren laguntzaz bakarrik idoro daitezkeenetakoak.

Kontraesana, kontakizunaren borobiltasun semantikoa berrosatzearren diharduen digeritze lanaren edozein momentutan sor daiteke. Halere eskuarki, kontraesana, bereganaketaren baten ondorio izan ohi da. Izan ere, osakin baten galera gertatu denean, edozein mailatan, ondorengo igorbideko kontalarien eginbeharra hutsune bat betetzea izanen da, eta ez da logikoa baldintza horiek kontutan harturik, bide horretatik kontraesanik sortzea.

Aldiz, aldaketa bereganaketa izan denean, bi osakinak, jatorra eta etorri berria, ahalik eta gozoen harmonizatu beharra dago, harik eta bietako bat, -zaharrena normalean-, suntsituko den arte; eta egoera honek noski kontraesanak agerrarazten ditu. Zehazkiago esanik, bereganaketak testuinguru mailan gertatzen direnean, orduan hain zuzen ugalduko dira batik bat kontraesanak sortzeko probabilitateak, zeren eta kasu horretan, kontakizunak bi bide, bi gako ukanen baititu mezu zati bat ulertarazteko, hauetako bakoitzaren arabera esanahia arras aldaturik gertatuz. Bi testuinguru-gakoen arteko tentsioak bietako bat suntsitu arte iraunen du. Aurrerantzean, gailen geratu den gakoaren arabera interpretatuko da argiro eta zalantza izpirik gabe zati konfliktibo hori, baina horraino, aipatu tentsioak, ikerlariarentzat sumagarri diren bitxikeria kontraesankorrak sorraraziko ditu.

Kontraesana ez da arrazionalizaketa bezain egonkorra izaten, nabarmen samar geratzen da kontalari eta entzulearentzat eta desagertzeko joera izan ohi du. Kontraesana zenbat eta nabarmenago, orduan eta desagertzeko joera handiagoa izango du. Eta alderantziz, zenbat eta lausotuago eta ezkutuago, orduan eta errazago iraun ahal izango du bere horretan. Horregatik ikertzaileak kontraesan erdi ezkutuko eredu gehiago aurkituko ditu kontraesan nabarmenekoak baino, ugariago direlako korpusean.

Kontakizun baten barne kontraesanok esan bezala ageri edo lausotuago suma daitezke, kasuak kasu. Halere, eta sailkapen teoriko osoa eraikitzeko asmokeriarik gabe, honako bi kontraesan mota bereizi daitezke, hots, alde batetik, kontaturiko gertakarien hurrenkeran argi eta garbi begi bistan agertzen direnak, eta bestetik, testuinguruko informazioen laguntzaz bakarrik idoro daitezkeenak.

Aurreneko motaren eredu borobila, gorago aipaturiko Sarrasketako etxekoandrea eta lamiñaren arteko pasadizoak dakarkigu. Digeritze bidearen erdian egotea zer den hain poliki erakusten digun istorio honetan zera ikusten dugu, alegia, lamina batek bere laguntza eskaini diola andre bati, honen lan zama arinduz, eta honek esker onez jan opari batzuk eman dizkiola ordainetan. Alabaina bat batean, -eta aldaketa ezerk ulertarazi ezin duelarik-, etxeko andreak zeharo aldatuko du bere lehenagoko jarrera; laminaren laguntzaz fitsik ere aipatu gabe zera esango dio senarrari,aspertuta dagoela beti laminari eman eta eman aritu behar horrekin, eta honelako eskale temosoak jipoia ongi merezia lukeela, eta senarrak gau horretan bertan burutuko du emazteak eskaturikoa. Elkarren kontrakoak diren laminarekiko bi jarrera hauek elkarrekin eta elkarren hurrean egoteak, bi testuinguru-gako kontraesankorren presentzia sumarazten digute: gako zaharraren arabera, laminak izaki adiskidetsu eta langileak ditugu, beti gizazkoei haien lanetan laguntzeko prest jan-ordain apal baten trukean; gako kristau berriari jarraiki aldiz, laminak, gauez etxeetan sartu eta andreen beldurra eraginez gizazkoen kontura elikatuz bizi diren izaki gaizto eta maltzurrak dira. Hegoaldera etorrita, Bizkaian aurkitzen dugu aurrekoaren oso kasu antzekoa Ogoñoko lamiñakuaren legenda honetan:

Etxean bakarrik utzitako haurra zainduz eta sehaskari eraginez zintzo eta adiskidetsu jardundako lamina gaixo hau, etxekoandreari ordainetan ezer eskatzeko denborarik ere eman gabe egurtzen dute Elantxoben. Laminaren obrak nabarmen onbera izan arren, lamiñaku izatea nahikoa bihurtu da etxekoen beldurra ulertarazi eta jipoia zuritzeko.

Azkenik eta amaitzeko, bigarren kontraesan motako eredua Jentilbaratzako jentilen eta Agerretarren hartu emanak kontatzen dizkigun legenda dugu, alegia, ahozko kontakizunen bilakabideen artikuluan, testuinguruak osakin berri bat bereganatzea zer den erakusteko erabili dugun eredu bera. Kontakizun honen testuingurua ezagutzen ez duen norbaitek ez luke agian zeran bateraezintasunik sumatuko, alegia, jentilak auzoen laguntzaile prestuenak eta eskuzabalenak izan, eta aldi berean,oilarraren eta eguzkiaren beldur diren izaki gauezkari izatean. Oraingo honetan testuinguruaren ezaguerak bakarrik irakatsi diezaguke gauezkaritasuna eta eguzkiaren beldurra, jentilak mamutzar gaizto anitzen maila berean kokatzen dituzten ezaugarri ezkorrak direla, eta beraz kontraesanaren hazia ereinda dagoela, fruitua oraindik ikusgarria ez den arren, eta hazi horretatik abiatzen dela eraldabidea, aurrena kontraesanen nabarmenagotzera, eta gero, -gako zaharraren jauskeraz-, gako berriaren araberako esanahi berri eta ez-jatorraren onespenera daraman eraldabidea.

Kontraesanok sarritan gatazka ideologiko baten berri ematen digute. Honela, Jentilen Akaberak kontatzen digu Jesukristoren jaiotzak eta kristautasunaren zabaltzeak ekarri zutela jentilen galbidea, baina testuinguru berberean kontatzen zaigu jentilek eraiki zutela herriko eliza. Hein berean, eliza eta ermitetako kanpai hotsek uxatu omen zituzten jentilak eta lamiak, baina horren aldamenean aurkitzen dugu herriko elizako kanpandorreko kanpai tzarra jentil batek igo zuela buruan txapela moduan jarrita. Jentilak kristauak baino kristau hobeak zirela esaten da behin eta berriz, baina aldi berean jentilak gauez ibili behar dira eta eguzkiaren izpiez edo oilarraren kantuaz uxa daitezke. Oparigintzaren inguruan etengabe aurkitzen dira gatazka ideologiko horren aztarnak, "oparia" eta " lapurreta" kontzeptuen arteko borrokan islatuta. Alde batetik, izaki mitologiko zahar guztien inguruan aurkituko ditugu "lapurreta" istorioak: Marik arkumea edo aharia ebasten die artzainei, Basajaunak esnea eta gazta lapurtu ohi dizkie, laminek gauez tximinian behera jaitsita jana eskatzen diote modu desegokian etxekoandreari, eta horren ondorioz merezitako zigorra jasoko dute batak eta besteek. Baina horien aldamenean badira halaber Marirengana hau eta bestea galdetzea aholku eske joandakoen istorioak eta laminek gizakiei emandako hainbat laguntzaren berri ematen dizkigutenak ere, laguntzaren ordainetan emandako sariak aipatzen dituztenak. Erlijio zaharra eta berria, testuinguru zaharra eta berria, hortxe daude tentsio batean kontraesan horiek guztiak sorraraziz. Herri kristautuak sinesten du meza bat emanez gero gaixo baten osasunak hobera egin dezakeela, eta sineste horretan aitortzen du Jainkoak eta apaizak badutela horretarako indarra; baina aldi berean herri berorrek uste du meza ematea ordaintzeko ematen den dirua askoren artean bildu bada meza horrek indar handiagoa duela gaixoa sendatzeko, bakar batek emandakoa bada baino, eta sineste honekin auzoaren elkartasunaren "karman" kokatzen du sendatzeko indarra, aurrekoaren osagarri edo gezurtagarri. Bi indar-iturri arteko kontraesana berriro, gatazka ideologiko beraren adierazgarri.

Kontraesan hauen indarra eta zabalera, argibide iturri izan daiteke Historia iristen ez den hainbat lekuetara iristeko. Esate baterako, Europa atlantikoan zehar oso nabarmena da leku batzuk eta besteen artean Jentilei buruzko irudien arteko aldea, eta data kopurua tamalez urri samarra bada ere estatistika behar bezala egiteko, badira hainbat zantzu korrelazio bat proposatzeko Jentil Aroko mitologia jatorraren kontserbazioa eta Jentilen irudi ideologiko baikorraren artean. Alegia, jentilen mitologia jatorra ea erabat galdu den tokietan hauen irudia oso ezkorra da, eta hobe gorde den tokietan berriz baikorragoa. Eta noski, intentsitate guztietako kontraesanak aurki daitezke erdibidean geratu diren lekuetan (Ikus Jentilak).