Militarrak

Zumalakarregi, Tomas (1788-1835)

Zumalakarregik armada handi samarra eratu zuen,  kuartel nagusia Ameskoetan zegoelarik. Nafarroatik bere kolpeak ausart inguruko lurraldeetara abiatzen ziren, eta mugikortasun handiari alde zegoen herrialde batean bere zerbitzura espioi eta isilpeko ugari izatea gehitzen zitzaion. Minaren lehen maniobretako bat Burundatik bailararako sarbidea ixtea izan zen. Baina 1835eko urtarrilean karlisten ausardia Lekaroz, Irurita eta Elbetea okupatzeraino iritsi zen, Elizondoko goarniziora hurbilduz; Gipuzkoan, 3.000 gizon ingururekin, Zumarraga eta Urretxu hartu zituen. Hurrengo egunean, Zelandietan (urtarrilaren 2-3an), Zumalakarregik, azkenean, Jauregui neutralizatzea lortu zuen, bere ohiko erasoaldiak egitea eragotzita geratu zen: Gipuzkoako kontrol karlista gero eta handiagoa zen.

Orain Baztanen konkistatzeko aukera zuen, eskala txikian zirikatzeari utzi gabe. Elurra zela eta, Zumalakarregi Zigako setiora joan zen, baina otsailaren 12an bertan behera  uzten zuen, Mina gertu zegoela ikusita. Ez zuten bi aurkariek elkar ikusi oraingoan, baina Minak, adeitasun seinale, alaba txikia bidali zion, ordura arte Iruñeko ume abandonatuen etxean zegoena. Bai, ordea, egin zuten talka, martxoaren 12an, bataren eta bestearen tropek Larremiar mendian. Minak preso hartua izateko arriskutik eta sekulako porrota jasatetik txiripaz ihes egitea lortu zuen. baina Elizondoko setioa apurtzea lortu zuen. Orduan, amorratuta, Lekaroz erretzea agindu zuen (martxoaren 14an). Zumalakarregik, zuhurtziaz erretiratuz, Etxarri-Aranazko, Iruñetik Gasteizerako errege-bideko puntu estrategikoa, goarnizioa ustekabean harrapatu zuen (martxoaren 19an) plaza horretaz jabetuz. Egun horietan, Joseph Augustin Chahorekin izandako benetako edo fikziozko elkarrizketa (Ezpata Handiaren Gizona) gertatu zen. Orduan ere, Lord Elliotekin karlisten eta liberalen arteko bihozberatasun handiagoa hitzartu zuen (apirilaren 24an). Laster, euskal lurralde ia osoa, hiriburuak izan ezik, gobernuaren kontroletik kanpo geratu zen. Hiri-miliziak eta goarnizioak Donostian edo Bilbon babestu ziren. Baztan ekainaren 15ean ebakuatu zuten.