Militarrak

Zumalakarregi, Tomas (1788-1835)

Gipuzkoako buruzagiari buruz asko idatzi den arren, karlistadek oraindik sortzen dituzten grinak direla eta, zaila da haren benetako nortasuna zehatz-mehatz ezagutzea.

Berarekin tratu zuzenena izan zutenak susmagarriak izan zitezkeen, bere ingurukoak zirelako. Horrela, Henningsen kapitain eskoziarrak, lantzari karlistak, honela idatzi zuen (1836) "zehatza eta zakarra bere elkarrizketan, tristea eta lasaia bere keinuetan, bere ibilbidean zehar jasandako arrisku handi eta kontaezinen fruitu naturala". J. A. Zaratieguik, bere biografo eta laguntzaileak honela deskribatu zuen: "Kementsua harroekin..., atsegina eta xumea jende apalarekin". Horrek azaltzen du karlisten gortearekiko zuen begikotasun eskasa eta Nafarroako Gobernu Batzarrari bidalitako gutun gogorrak, "Herrialde pobre hau jaten eta irensten duten kaperauez eta piztiez" libratzeko asmoz.

Aurkarien komentarioek, eskuarki, haren gogortasuna eta iluntasuna nabarmentzen zituzten, haren zintzotasun ahantziz. Gaur egun ere, J. P. Fusik (1988), bere sorrera "Espainia beltzaren jaiotzarekin" sinbolizatzen du. Jokabide pertsonalari buruzko polemikari euskal foruen defendatzaile izateari buruzko eztabaida iraunkorra gehitu behar zaio (ez ditu bere idazkietan aipatzen), polemika antzua, argi eta garbi, ideologia legitimistaren izaera globalarengatik, non foru ordenamendu juridikoa haren funtsezko elementu inplizitu edo esplizitu gisa txertatzen baitzen. Beste gauza bat litzateke autore tradizionalistek edo aurrenazionalistek (Chaho, Hiribarren), edo euskal nazionalismoak jeneral karlistaren inguruan eginiko interpretazioa, historiak eta ondorengo porrot militarrek mitifikatua (1839an, 1876an).