Udalak

Orkoien

Orkoien Iruñerriko garai bateko herrixka txiki bat izan da historian zehar, baina azkenaldi honetan hiriburuaren hurbiltasunak hirigunearen hazkunde azkarra ekarri izan du. Hala ere, aldaketa bortitz hau gertatu arren, herri zaharra nahiko ongi kontserbatu dela aitortu behar dugu, bere jatorrizko itxura mantendu delarik. Herria muino txiki baten gainean dago, inguruko lurren perspektiba on batekin, eta eliza puntu altuenean dago. Elizatik bertatik kale luze bat ateratzen da, muinotik jaitsiz eta bihurgune bat deskribatuz. Hasieran, atxikitako bi etxe daude, lurraren maldara egokituz. Hiru solairu dituzte, eta hegal luzeko teilatuak. Etxe batek luzitua kontserbatu du, besteak harlankaitza itundua erakusten duen bitartean, harlanduzko kateekin baoetan eta hormataletako izkinetan. Azken honek, gainera, leiho handi zuzenak ditu, atea erdi puntuko arku orijinala den bitartean. Aurrerago eraldatutako beste etxe bat dago, murru luzituekin eta adreiluz markoztatutako baoekin.

Maila baxuagoan, etxetzar dotore bat dago, oinplano errektangeluar garatu batekin, hiru solairu eta lau isurialdeko hegal luzeko teilatuarekin. Murruek zonaldean klasikoa den trataera daramate, hau da luzituak baina harlanduzko kateekin hormoinean, baoen markoetan eta hormataletako izkinetan. Leihoak zuzenak dira, harrizko karel molduratuekin solairu noblean, eta atea erdi puntuko arku bat da.

Gertu dagoen enparantza batetan Euskal Herrian ohikoa den tipologia jarraitzen duen jauregi bat ikus daiteke. Oinplano lauangeluar handia du, hiru solairu gehi hegal bikoitzeko lau isurialdeko teilatua. Murruek lehen aipaturiko trataera bera daramate, eta atearen inguruan harlanduz eginiko beste hormatal bat dago. Sarrera erdi puntuko arkua da. Alboko murru bat luzatzen da aurrealdean, atea babesteko kontrahorma moduko bat sortuz. Solairu noblean dauden leihoak harrizko karel molduratsuak dituzte, eta erdikoaren leihoburuan honako inskripzio hau dago: ERO ABEMA RIA PURISIMA/ ESTA CASA HIZO REDIFI/ CAR MARIA TERESA DE E/ CHARTE CON QUATRO HI/ JOS SOLTEROS AÑO 1792. Gertu, antzeko ezaugarriak dituen etxetzar bat dago, armarri moderno bikoitz batekin. Plazaren erdian monolito bat paratu dute, eta bertan armarri barroko bat, XVIII. mendekoa, non Charles Artiedako zaldun boteretsuaren armak ikus daitezkeen. Orkoiengo jauna izan zen XV. eta XVI. mendeen artean, eta bere armarria Nafarroako Erresumako Armeria Liburuan dago, erdi-aroko leinu nafar garrantzitsuenen artean, hala nola Almorabid, Urtubia, Uriz, Arazuri eta Beaumont.

Hirigunearen zonalde lauan, Euskal Herria Plazaren altueran kale hau paraleloak diren beste bietan zatitzen da. Irunbidea kalean etxe dotore batzuk ikus daitezke, baina orokorrean oso eraldatuak, batzuetan bere jatorrizko itxura erabat galdu dutelarik. Enparantza txiki batetan bi etxe daude. Lehenengoak honako inskripzio bat du: ESTA CASA SE LLAMA LEONENA/ LA HICIERON JUAN FERMIN DE ECHAR/ TE Y LORENZA DE ORCOYEN SU/ MUJER AÑO MDCCXLIII Y FIRME/ YO JUAN DE SUESCUN A DEO. Gertu, oso erreformatua izan den zapore tradizionaleko beste etxe batek harlanduxkaz eginiko murruak ditu, alboko hormak luzituak doazen bitartean, harlanduzko kateekin ohiko tokietan. Bi solairu gehi ganbara du, hegal luzeko bi isurialdeko teilatuarekin. Sarrera erdi puntukoa da, eta gainontzeko baoak handiak eta zuzenak dira.

Jarraian, aipatutako ezaugarriak errepikatzen dituen beste eraikin batzuk daude, murruen eta baoen ohiko trataerarekin, nahiz eta kasuren batetan atea dintelatua den. Aurrealde batean honako inskripzioa dago: SE CONSTRUYO POR DON TOMAS LEYUN Y DOÑA ROSA DE AGUINAGA AÑO 1868.

Orkoiengo udal dermioan XVI. mendeko harrizko gurutze bat aurki daiteke, "Gurutze Zuria" deiturikoa. Plinto karratua du, harroin kubiko molduratua eta fuste oktogonala, non armarri bat eta honako inskripzio hau ikus daitekeen: ESTA CRUZ MANDO AZER/ EL MAGNIFICO SEÑOR/ MARTÍN D'AOIZ/ RECIVIDOR DE LA/ MERINDAD DE/ PAMPLONA. Gurutzea modernoa da, eta aurrealdean Gurutziltzatua dago, atzealdean Ama Birjina eta Haurra ikusten den bitartean.

  • Baselizak

Pérez Ollo jaunak Gurutze Zuriarena eta San Bartolomerena aipatu zituen, baina biak galdu dira eta gaur egun ez dago arrastorik.

  • San Migelen Parrokia

XIII. mendeko erdi-aroko tenplu bat egon zen arren, gaur egun arrasto isolatu batzuk besterik ez dira gelditu, XVI. eta XVIII. mendeetan eraldaketa sakonak egon ziren eta. Oinplanoa antzeko tamaina duten bost tarteuneez osatutako habearte bakarrekoa da, azken tarteuneak burualde zuzena bezala funtzionatzen duelarik. Sarrera Epistolaren aldeko murruan irekia dago, bigarren tarteunean, eta dorrea horma berean atxikia dago. Pareko murruan koru jasora igotzeko horma-barruko eskaileraren bolumena dago, eta habeartearen erdiko tarteunean bi kapera atxiki ziren, transeptu motz bat balitz bezala. Sakristiari dagokionez, burualdearen hegoaldeko murruari itsatsitako oinplano errektangeluarreko gela zabala da.

Murruak harlanduxkaz eta harlankaitza itunduaz doaz, eta barnealdean luzituak daude. Barruan, gainera, erdi puntuko bi arku handiak irekitzen dira, alboko kaperetan sartzeko, eta argiztapena bermatzeko hiru leiho daude. Burualdean leiho zuzen moderno bat dago, hegoaldeko murruan, leiho zirkular bat alde bereko kaperan, eta erdi puntuko beste leiho bat oinetako murruan. Elizaren oinetan ere, XVI. mendeko koru jasoa dago, arku beheratu baten gainean eta zurezko balaustradarekin.

Habearteak tertzeletezko ganga bat jaso zuen. Nerbioek perimetro-hormetara transmititzen dituzte haien bultzadak, murruetan txertatutako mentsulen bidez. Giltzarriak jatorri zirkularreko motiboekin dekoraturik doaz, hala nola errosetak, gurpilak etab. Alboko kaperak eta korupea ere tertzeletezko gangekin doaz, eta sakristia lunetazko hiru tarteune ditu, erdi puntuko arku fajoiekin antolatuak. Arkuak hormetan txertatutako mentsulen gainean doaz.

Kanpoaldean, dorrea lehenengo tarteunearen hegoaldeko murruari itsatsia dago. Oinplano karratua du, eta fustea prismatikoa da, beheko solairuan ate xume bat eta goialdean kanpaiak kokatzeko erdi puntuko bi bao daudelarik. Gainean erlaitza bat eta gailurreko terraza dago. Elizaren hegoaldeko murruan ere aterpe neoklasiko bat ikus daiteke. Erdi puntuko lau arku luzeekin irekia dago, eta zutabeen gainean doaz, harroin molduratuekin, fuste zilindriko lauak eta orden toskanarreko kapitelekin, abako eta ekinoekin. Zutaberiaren barnean zurezko habeak eta gangatilak dituen sabai laua dago. Elizaren atea XIII. mendeko elizaren arrastoa da. Tamaina handiko erdi puntuko arku abozinatua da, hiru arkibolta beketonatuekin, gehi kanpoko euri-babes moduko moldura bat. Arkiboltak zutabeen gainean doaz, fuste zilindriko eta alderantzizko piramide-enborreko forma duten kapitelekin. Hauetan, gainera, landare-dekorazioa eta giza aurpegi eskematikoren bat ere badira. Gainean motibo geometrikoekin eta gurpilekin apainduak dauden zimazioak daude.

Barnealdean XVI. mendean eginiko erretaula plateresko bat dago. Bere trazak bankua du, bost kaleko bi atal, eta frontoi triangeluarra duen atiko hirukoitza. Zutabeekin eta balaustreekin antolatua dago, eta geroago gehitutako sagrario erromanista du. Arkitektura guztitik "a candelieri" izeneko apaindura mota ikus daiteke. Ikonografiari dagokionez, apostoluen eta santuen irudiak txandatzen dira, hala nola San Pedro eta San Pablo, San Joan Ebanjelaria eta San Joan Bataiatzailea, Santiago Nagusia eta San Bartolome, eta San Simon San Andresekin. Lehenengo atalean San Estebanen Harrikatzea, Ama Birjina, Haurra eta Santa Anaren taldea non, Jesus, Maria eta Anaren erdian dago, bien arteko konposizio-lotura eginez. San Martin eta eskalearen irudia ere ikus daiteke, eta bi gotzain, San Fermin eta San Saturnino ziur aski. Bigarren atalean eskultura bikoiztuak daude, hala nola Konstantino eta Maria Magdalena, Alejandriako Santa Katalina eta Santa Ageda, San Sixto eta San Lorenzo, eta Santa Elena Santa Margaritarekin. Erdian San Migel dago, Deabruari eraso eginez. Atikoan, azkenik, Kalbarioa dago, gehi Eliza Latinoaren Lau Gurasoak, hau da San Ambrosio, San Jeronimo, San Gregorio eta San Agustin.

Ebanjelioaren aldeko murruko alboko kaperan erretaula erromanista txiki bat dago, Amabirjina eta Haurrari dedikatua. Autoreak Pedro de Moret eta Juan Claver dira, eta XVI. mende bukaeran edo hurrengo mendearen hasieran burutu zuten. Trazari dagokionez, bankua du, hiru kaleko bi atal, eta frontoi triangeluarra eta aletoiak dituen atiko hirukoitza. Orden joniarreko eta konposatuko zutabeekin antolatua dago. Ikonografiari dagokionez, bankuan eta erliebez egina, Kristo Kalbariorako Bidean, binaka doazen emakume martiriez inguratua. Bi ataletan, erliebez eginiko eszenak daude, Deikundea, Ama Birjinaren Ikustaldia, Jesusen Jaiotza eta Aurkezpena Tenpluan, erdian Ama Birjina eta Haurra daudelarik. Atikoan, erliebez eginiko Jesusen Batailoa eta San Joan Bataiatzailearen Lepamoztea, erdiko San Joan Bataiatzailearen mukulu biribileko eskulturarekin. Kaperatik kanpo XIV. mendeko Gurutziltzatu gotiko bat dago, hilik eta anatomia geometrizatuarekin. Azpian bataio-pontea dago, erdi-aroko katilu zilindrikoarekin, geroago paratutako harroin baten gainean.

Pareko murruan dagoen alboko kaperan San Blasen erretaula dago, aipatutako Ama Birjina eta Haurraren erretaularen simetriko eta berdina. Bankuan Jesusen Atxiloketa eta Elizaren Gurasoak daude, erliebez egina. Goiko ataletan San Blasen Lepamoztea, baita santu berearen Epaiketa eta Azotaldia ere, eta atikoan Santa Katalinaren erliebea, baita haren martirio eta heriotza ere.

Habeartearen erdian eta toki nabarmen batetan, enparantzako monolitoan dagoen armarri barroko bera dago. Orkoiengo "cabo de armeria" jauregiari dagokio, eta Charles de Artieda jaun boteretsuak erabili zuen XV. eta XV. mendeen artean. Inskripzio batean honako hau irakur daiteke: DURUS HIC TEGIT LAPISOSSA SEPULTORUM PROSAPIA QUORUM ERAT NOBILIS ARTIEDAE QUI OLIM MERITO TENVER DOMINATUM DE ORCOIN ET EQUISOAIN ANIIMAE QUORUM EOUMQUE UXORUM/ RQUIESCANT IN PACE/ AÑO 1577. Sakristian, azkenik, zilargintza-lan batzuk daude, baita munta txikiko eskulturaren bat ere.

  • CARO BAROJA, J.: La casa en Navarra, Pamplona, II. tomoa, N.A.K. 1982, 441 orr.
  • GARCÍA GAÍNZA, M.C.: La escultura romanista en Navarra, Iruñea, Nafarroako Gobernua, 1986, 24, 52, 119 orr.
  • GARCÍA GAÍNZA, M.C. (et. alt.): Catálogo Monumental de Navarra, V** tomoa, Merindad de Pamplona, Imoz-Zugarramurdi, Iruñea, Nafarroako Gobernua, Iruñeko Artzapezpikutegia, Nafarroako Unibertsitatea, 1996, 450-455 orr.
  • PÉREZ OLLO, Fernando: Ermitas de Navarra, Iruñea, N.A.K, 1983, 190 orr.
  • LACARRA DUCAY, Mª Carmen (et. alt.): Navarra, guía y mapa, Lizarra, N.A.K. 1983, 216.
  • MENÉNDEZ PIDAL, Faustino; MARTINENA, Juan José: Libro de Armería del Reino de Navarra, Iruñea, Nafarroako Gobernua, 2001, 83. zk.

JAS 2009